Morgunblaðið - 30.09.1956, Blaðsíða 16

16
M OKCVlVTtLAÐlfr
Sunnudegur 30. sept. 1051
Rætt við Guðmunð Jáiisson buðhísviið 111 úru ú morgun
ÞAÐ er farið að hníga til homs.
Hjá því verður ekki komizt.
Hundrað ár eru langur tími, ekki
3izt í augum þeirra sem enn hafa
akki lagt þrjátiu að baki. — Þeg-
ar ég heimsótti Guðmund Jóns-
son í litla herbergið hans á Elli-
heimilinu, þar sem hann ríkir
eins og konungur og hefur ekki
við að þakka „blessuðu kven-
fólkinu sínu“ fyrir umönnunina,
féll ég í stafi yíir þessum aldraða
æskumanni. Aldrei hvarflaði það
að mér, á meðan ég ræddi við
hann, að hann bæri heila öld- á
herðum sér: hálfsjötugur, það
væri sanni nær. Hann er ræðinn
og skemmtilegur, svo að af ber,
gáskafullur, en þó alvörumaður
undir niðri og hefur ánægju af að
rifja upp ýmislegt það sem á
dagana hefur drifið. Og hann
man sannarlega tvenna tímana.
Hann hefUr séð heilt þjóðfélag
mótast og verða til, brjóta af sér
hlekki fátæktar og vanmáttar
og fagna nýjum tíma og bjartari
fiamtíð. Hannes Hafstéin var í
fafarbroddi, þegar helzta áfang-
anum var náð í margra alda
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar. —
Mér fannst hann bera af þeim
öllum, segir Guðmundur, og hann
veit, hvað hann syngur, því að
liann er fimm árum eldri en
Hannes! Samt er hann enn á
meðal okkar; fjöifróður og spak-
ur að viti eftir langa reynslu,
ánægður með hlutskipti sitt í líf-
inu, glaður og reiíur og kveðst
hyggja gott til framtíðarinnar.
— Ég kvíði henni ekki, segir
hann, með kynlegum glampa í
augunum. Hann ér blindur.
Þeg'ar hann þrýsti hönd mína
uppi á Elliheimili, vissi ég ekki
að ég stóð augliti til auglits við
mann sem mundi Sauðárkrók ó-
byggðan. Þegar hann kom þar
fyrst ungur drengur, var ekki eitt
einasta hús á staðnum. Áður
nöíðu verið þar tvær sjóbúðir
sem bændur í nágrenninu höfðu
notað til útræðis. Og nú fyrst
fannst mér þessi eina öld vera
orðin að mörg hundruð árum.
Krókurinn ekki til! Ja, skárri er
það nú fornesltjan. Ég verð víst
að fara að trúa því að hann sé
orðinn harla gamall, hann Guð-
mundur, fyrst hann man Krók-
inn óbyggðan. Grettir sá þar ekki
heldur neitt hús — og hver var
þá munurinn á 10. og 19. öld?
® • •
ig er fæddur 1. október
1858, segir Guðmundur,
þegar við erum seztir og farnir
að rabba sarnan. — Foreldrar
mínir bjuggu þá í Holtsmúla í
Reynistaðasókn. Faðir minn var
Jón Þorvaldsson frá Litlu-Gröf
á Langholti, en móðir mín var
Una Gissurardóttir, ættuð af Suð-
urlandi. Ég var svo ungur, þegar
ég fór úr föðurgarði, að ég spurði
hana aldrei um ætt hennar. Ekki
man ég hvenær foreldrar mínir
eru fæddir, en þegar ég var á 10.
ári sagðist móðir min vera kom-
in á sextugsaldur. Hún hefur því
verið fædd skömmu eftir alda-
mótin. Faðir minn var heldur
yngri. Hann var bóndi í Holts-
múla, þangað til ég var á 11. ári,
en þá brugðu þau búi vegna fá-
tæktar. Heimilið var talsvert
erfitt, við vorum fimm systkinin,
en hin eru látin fyrir löngu.
ÁTU SKINNBÆTUR
Þetta var á árunum 1867 eða
’68. Þá var mjög hart í ári, allt
fullt af ís og hey- og bjargar-
skortur orðinn almennur. Faðir
minn fluttist þá að Reynistað og
hafði mig í skjóli sínu það ár.
Þar bjuggu þá Einar, sem alltaf
var kallaður umboðsmaður, ég
hygg að hann hafi verið Stefáns-
son, og Ragnheiður kona hans,
móðir Kaírínar, konu Benedikts
Sveinssonar. Hún var því amma
Einars Benediktssonar skálds.
Á Reynistað vorum við aðeins
eitt ár, en þá svarf svo mjög að
mönnum að bjargarskortur var
jafnvel tilfinnanlegur á þessu
ríka heimili,
— Og á hverju lifðu menn þá
aðallega?
— Menn drukku mjólkina úr
kúnum og átu dálítið af grjón-
um. Annað var ekki að hafa á
þessu harðindaári. Menn gátu
eiginlega þakkað sínum sæla fyr-
ir að þrauka af veturinn.
— Og fólkið? Hvernig tók það
bjargarskóftinum?
— Það var alveg dæmalaust,
hvað það gat verið rólegt. —
Þegar við fórum síðar frá Reyni-
stað, settumst við aftur að í Holts
múla, þar sem systir mín og mað-
ur hennar ætluðu að byrja bú-
skap. Þar var eins og alls staðar
annars staðar algjör skortur á
öllum lífsnauðsynjum og hungr-
ið svarf svo að okkur í 6. viku
sumars, að við fórum öll á grasa-
fjall og urðum að borða grasa-
grautinn, eins og hann kom fyrir.
Ég var á 12. árinu og ég man
að það var mikill snjór í fjöllum.
— Maður vaV.orðinn langhungrað
eftir, hef líklega sofið fast, enda
þreyttur. Þegar ég vaknaði um
morguninn, var kornin sótsvört
þoka — og allar ærnar týndar.
— Útilegumenn?
— Nei, ég varð aldrei var við
neina útilegumenn og ekki álfa
heldur. En svo ég haldi sögunni
áfram, fór ég að leita ánna, er ég
hafði fengið mér matarbita. Þeg-
ar ég kem norður á fjallið, dreg-
ur úr-mér allan mátt, svo að ég
leggst fyrir og blunda stundar-
korn. Þá kemur til mín kona,
rauðbirkin, og segir við mig:
Ærnar þínar liggja allar utan í
Lágafellinu. Vaknaði ég þá af
dvalanum, en um leið hVarf kon-
an mér. Ég sé hana enn í hug-
skoti mínu og eftir útlitinu að
dæma hefur þetta verið föður-
amma mín. Ég sá hana aldrei, en
mér var sagt að hún hafi verið
rauðbirkin og að öðru leyti lík
þeix-ri konu sem vitjaði mín á
fjallinu. — En það er af ánum að
hana fyrir hann í 5 ár. En áður
en ég fór til Sauðárkróks, var
ég 3 ár hjá foreldrum mínum í
Miklagarði. Þar höfðu þeir stofn-
að bú sitt aftur.
EKKERT HÚS
— Þegar eg kom til Sauðár-
króks í fyrsta skipti mjög ungur
að aldri, var ekkert hús þar. Að
vísu höfðu tvær sjóbúðir staðið
þar, en það var fyrir mitt minni.
— En þegar ég gerðist formað-
ur hjá Claessen löngu síðar, vax
Krókurinn farinn að vaxa úr
grasi, enda var kominn talsverð-
ur fjörkippur í útgerð og verzl-
un á staðnum. Þar voru hinir
mestu athafnamenn og get ég
ekki annað sagt en mér hlýni um
hjartarætur, þegar ég minnist
þeixra. Einkum renni ég þakklát-
um huga til Claessens sem
reyndist mér ætíð hinn bezti
drengur, og mér þykir vænna
Um miðja 19. öld voru etnar skinnbætur hér á landi
É‘
ur og ég held að grasagrautur-
inn okkar hafi verið sælasti mat-
ur sem ég hef bragðað. Þetta þyk-
ir sennilega ótrúlegt nú á dögum
og ég veit ekki, hvort það er rétt
að verá að setja þettá á prent.
Ég veit ekki, hvort þessu verður
trúað. En svona var það. Það var
jafnvel farið að sverfa svo að
fólki að það sauð skinnbætur sér
til matar. Þér er alveg óhætt að
segja það.
Annars man ég eftir þvi að
einn maður í Staðahreppnum,
Sveinn í Stói'u-Gröf, átti nokkra
sauði, og fékk mágur minn sauð
hjá honum með því skilyrði að
hann greiddi honum að vori með
framgenginni á og lambi. Veit ég
svei rnér ekki, hvernig annars
hefði farið.
• • •
Guðmundur man þetta allt
greinilega. Og honum er
fullljóst að hann er að segja mér
frá fortíð sem löngu er grafin á
spjöld sögunnar. Og vonandi
kemur hún aldrei aftur. Hver
mundi nú láta sér lynda ómeng-
aðan grasagraut soðinn í vatni og
ekkert annað dögum saman? Það
er ekki undarlegt að hann skuli
halda að æskan trúi honum ekki,
þegar hann segir hörmungasögu
þjóðarinnar í fáum orðum og
opnar unga fólkinu sýn inn í
heim sem það þekkir ekki. Þetta
er enginn ævintýraheimur. Þetta
er heimur raunveruleikans, eins
og hann gat verið verstur: ís og
hungur hafa kannski mótað þessa
fámennu þjóð meira en nokkuð
annað á undanförnum öldum.
Það gat komið sér vel að vera ró-
lyndur að eðlisfari.
• • •
En það gat líka tekið í
hnúkana að skilja barn-
ungur við foreldra sína og fá
ekki að njóta ástar þeirra vegna
fátæktar og skorts. Þá var ekki
alltaf nóg að vera rólyndur. Ég
sé á Guðmundi að þetta var erf-
iður kafli í lífi hans. — Þegar ég
fór að Holtsmúla, heldur hann
áfram, réði faðir minn sig í sjálfs
mennsku að Dúkj í Sæmundar-
hlíð, en móðir mín var í Geita-
gerði í húsmennsku hjá Jóni Þór-
arinssyni, föður Þórarins á Hjalta
bakka. Hann var náfrændi minn.
SMALI í SVARTÁRDAL
— Á þessum árum var ég ráð-
iiin smali vestur í Svartáraal. Þá
var nú siður að færa frá og varð
maður að sitja yfir ánum nótt og
dag. Frá þessum bæ var sel uppi
í fjalli ,enda voru þar betri hag-
ar, og stjórnaði húsfreyja búi ru
þaðan. Ég var pasturslítill dreng-
ur á þessum árum, en varð samt
að vaka margar nætur yfir án-
um, stundum kaldur og blautur,
eins og gengur. Þá var það eina
nótt, er ég var búinn að bæla
ærnar, að ég lagðist fyrir — og
sofnaði. Veðrið var gott, og vakn-
aði ég ekki fyrr en morguninn
segja að ég fann þær allar utan
i fellinu, þar sem hún haíði vísað
mér á þær. Þetta þykir nú
kánnski ótrúlegt og draumóra-
kennt nú á dogum, en sannleikur
er það samt.
SULTARTÍMABILINU LOKIÐ
— Nú, og svo fórstu aítur til
Skagafjarðar eftir Svartárdals-
vistina?
— Já. Eftir þetta var ég þrjú
ár hjá Bjarna Björnssyni bónda
í Glæsibæ og Iíkaði mér visiin
hjá honum heldur vel. Annars
eru þessi ár mér eklci sérlega
minnisstæð. — Síoan fór ég til
Þorleifs Jónssonar bónda að
Reykjum á Reykjaströnd, þá 18
ára gamall. Og það voru góð um-
skipti, skal ég segja þér. Þar
hafði ég í fyrsta skipti allt sem
ég þurfti, og þá fyrst fór mér að
fara fram. Má heita að sultar-
tímabilinu í lífi mínu hafi lokið,
er ég kom að Reykjum. Ég var í
fimm ár vinnumaður hjá Þor-
leifi og tvö hin síðustu formaður
fyrir lxann við Drangey. Þar var
bæði veiddur fiskur og fugl. Fugl
inn var veiddur á þann hátt að
þrír flekar voru lagðir við stjóra
og var faðmur á miili þeirra.
Þeir voru bundnir saman með
kaðli, og voru þetta kallaðar nið-
urstöður. Hafði hver háseti þrjár
niðurstöður. Svo voru þessir
flekar egndir með snörum sem
snúnar voru úr hrosshári, en
„bandingi", oftast langvía, var
bundinn á hverja niðurstöðu; og
þegar blessaðir fuglarnir skriðu
upp á flekana til að hvíla sig,
lentu þeir í snörunum og festust.
Aðallega veiddum við langvíu,
en þegar fór að líða á sumarið,
veiddum við mest álkur og lxmda
— eða próíasta, eins og við köll-
uðum þá oftast. Fuglamennirnir
vitjuðu niðurstöðunnar á smá-
bátum kvölds og morgna.
FISKVEIDAR FRÁ DRANGEY
— Þá voru einnig stundaðar
fiskveiðar frá Drangey, eins og
ég sagði áðan. Þær hófust seinni
hluta maímánaðar. í fjörunni
undir Hæringshlaupi i-eistu fiski-
mennirnir sér birgi. Þeir fluttu
þá torf og reftivið út í eyjuna.
Þegar aliir voru komnir, voru
skýli þessi þétt hvert við annað,
enda var þá oft margt um mann-
inn. Veiðarnar voru stundaðar
íram á sumar, en á haustin lagð-
ist „plássið" í eyði og beið þess
að fiskimennirnir kæmu aftur að
vori.
— En segðu mér, Guðmundur,
varstu aldrei á Króknum á þess-
um árum?
— Jú. Þeir áttu sinn vöruílutn-
ingabátinn hver faktorarnir á
Saúðárkróki, þeir Stefán faktor,
Kristján Popp og Valgarðyr
Claesson. Fiskurinn var saltaður
í Drangey og þangað þurftu þeir
því að -lytja saltið. Skip Claes-
sens hét Lukkan og var ég með
um hann en alla aðra vandalausa
menn.
• • •
Guðmundur leggur mikla
áherziu á þessi orð. —
Tryggð hans nær langt út yfir
gröf og dauða og vafalaust kann
gamli faktorinn á Sauðárkróki
að meta það. Þetta er órofa
tryggð skagfirzka sveitapiltsins
sem þurfti að berjast áfram í
kaldri veröld, já, kaldri og stund-
um miskunnarlausri veröld, og
var þakklátur hverju vinaibragði
og trausti, sem honum var sýnt.
Þetta var tryggð fátæka vinnu-
mannsins við húsbónda sinn —
og jafningja. Er ég spurði Guð-
mund, hvoi~t honum væri ekki
einhver sérstakur atburður minn-
isstæður frá þessum árum, sagði
hann að nóg væri komið af svo
góðu, en þegar ég benti honum
á að menn yrðu ekki hundrað
ára nema einu sirrni á ævirmi
og fæstir gætu í þokkabót státað
af svo háum aldri, féllst hann á
að við röbbuðum saman stund-
arkom í viðbót. Rifjaðist þá upp
fyrir honum einstæð ferð í verið
og ætlar hann nú að segja oklc-
ur frá henni. Steinunn yfirhjúkr-
unarkona hefir borið á borð ilm-
and.i kaffi og kökur, svo að gamli
maðurinn er í essinu sínu og lít-
ur ekki einu sinni við flóuðu
mjólkinni sem hann drekkur
venjulega.
— Það var frostaveturinn 1880
—81, segir hann um leið og við
súpum á, við lögðum land undir
fót og fórum suður á Álftanes
að venju. Það var siður ungra
Skagfirðinga á þessum árum að
ganga suður í verin til sjósókn-
ar. Vermenn áttu að vera komn-
ir hver að sínu rúmi á Kyndil-
messu 2. febrúar, en út af því
vildi nú bregða, eins og gengur,
enda var það undir tíðinni kom-
ið, hvemig ferðin gekk. Ég sótti
fimm vertíðir suður á Álftanes,
en þessi ferð er mér minnis-
stæðari en hinar vegna þess,
hversu vel hún gekk. Það var
hörkufrost, komst meira að segja
upp í 20 gráður, og rifahjarn um
allt, ár og stórfljót lögð, hvergi
neinir farartálmar og gátum við
gengið suður á nes á 6 dögum.
Þótti það einsdæmi. Við gengum
suður sern leið liggur um Húna-
vatnssýslur og Borgarfjörð, nið-
ur Andakýlinn, suður yfir Skaxðs
heiði og að Katanesi á Hvalfjarð-
arströnd. Þar vorum við vanir
að fá ferju yíir fjörðinn, en í
þetta skipti þurftum við hennar
ekki með, þar sem við gátum
gengið á ís yfir Hvalfjörð. Eru
þess fá dæmi. Þaðan gengum
við svo sem leið lá suður á Álfta-
nes.
— Og gáfu þessar verferðir þá
mikið í aðra hönd?
— Onei. Það var nú heldur
lítið upp úr þeim að hafa oft og
tíðum. Sumir voru upp á hlut og
[fengu þetta 40—50 krónur yfir
vertíðina. En það var nú annað
verðlag þá en nú tiðkast.
— En segðu mér, áður esi við
höldum áfram, hittirðu aldrei
Bólu-Hjálmar í Skagafirðinum?
— Jú, svarar Guðmundur og
hýrnar nú heldur en ekki yfir
honum. — En ég sá hann þó að-
eins einu sinni, blessaðan karl-
inn. Hann var stór og hrikaleg-
ur þriggja álna maður eða meira,
en gáfulegur var hann. Það var
illa farið með hann eins og fleiri
í þá daga, bætir Guðmundur við
heldur daprari í bragðL
AF BÓLU-HJÁLMARI
— Þú hefur auðvitað heyrt
margar sögur aí karii í æsku
þinni?
— Já, eitthvert slangur. í svip-
inn man ég eftir þessum tveim-
ur: Einu sinni sem «ftar var
hann að koma úr kaupstað og
hitti þá mann nOkkurn sem hef-
ur víst verið skáldmæltur, því
að hann orti eftirfarandi vísu um
Hjálmar:
Þó að vitið vist þér hjá
vera nálægt kunni,
báðum megin berðu ei á
bagga af aðgæzlunni.
Það var víst að snárast af hj&
gamla manninum. — Annað
sinn mætti hohum maður nokk-
ur og segir við hann: „Léttir
trússar hjá þér núna, Bjálmar
minn“. „Neí, það eru dráps-
klyfjar“, svarar Hjálmar, „loforð
annars vegar, en svik hins veg-
ar“, — Annai's var nóg af skáld-
xxm í Skagafirði á þeim árum og
ófáar vísurnar sem flugu um
héraðið. Kannski þær hafi bætt
mönnum hungrið, ég veit það
ekki.
— Ég sagði áðan að það hafi
verið lítið að hafa í aðra hönd
á þessum árum-, enda voru þetta
fiskileysisár. En þó að ýmsirhafi
ekki borið mikið úr býtum í
þessum suðurferðum, þá græddi
ég meira en aðrir, því áð örlaga-
dísirnar voru hliðhollar mér: ég
kynntist konunni minni í Reykja-
vík. Það er mesta hamingja sem
mér hefur hlotnazt á lífsleið-
inni. Hún hét Oddný Þórdís
Halldórsdóttir, elskuleg kona, dó
91 árs gömul hér á Elliheimilinu
fyrir nokkrum árum. Hún var
dóttir Halldórs Jörundssonar út-
gerðai'manns frá Haukshúsum á
Álftanesi. Við eignuðumst eina
dóttur, en hún lézt í blóma lífs-
ins, aðeins 19 ára gömul.
KVEDJU SKILAÐ
— Vorið 1883 fluttumst við
norður til Miklagarðs og loks til
Sauðárkróks, þar sem við bjugg-
um síðan í 18 ár. Ég hóf búskap-
inn með 60 króna sliuld sem var
talsverður peningur í þá daga,
en það gekk samt allt saman vel,
enda áttum við trygga og góða
vini sem alltaf reyndust hinar
mestu hjálparhellur, þegar í
nauðimar rak á frumbýlingsár-
unum. Vil ég einkum minnast
foreldra vinar' míns, Ludvigs C.
Magnússonar, Magnúsar Guð-
mundssonar verzlunarþjóns hjá
Popp og konu hans, fxrú Mar-
grétar. Þau voru einstaklega mæt
hjón og mig langar til að biðja
þig að flytja henni kveðju mína.
Hún liggur nú í sjúkrahúsi fyrir
norðan. Er hún sennilega komin
yfir nírætt og ég held hún sé
eini kunninginn frá þessum ár-
um sem enn lifir.
— En við hvað starfaðir þú
aðallega á Sauðárkróki eftir að
þú fluttist þangað aftur?
— Ég var oftast við sjó-
mennsku. Síðar tók ég að mér
fiskverkun fyrir Claessen og lík-
aði það mun betur, enda hafði
ég meira upp úr því.
— En var ekki lífið á Krókn-
um heldur fábreytt á þessum
árum?
— Jú, það var ósköp dauft
yfir því. Skömmu fyrir aldamót-
in var þó talsvert blómlegt verzl-
| unarlíf þar. Og 1887 var stofnað