Morgunblaðið - 29.06.1957, Page 14

14
MORCVTSBLAÐ19
Laugardagur 29. júm 1957
ER MORGUNBLAÐIÐ fór þess á
leit við mig fyrir nokkrum dög-
um, að ég skrifaði stúf nokkurn
um vini mína Svía, varð mér
hugsað til Englendingsins forð-
um, sem var á reisu í Hollandi til
þess að rita þjóðarlýsingu Hol-
lendinga. Sat hann fyrsta dag
dvalar sinnar í gildaskála nokkr-
um í borginni Dordrecht að súpu.
í henni fann hann rautt hár; tók
síðan fram ritblý og reit í dag-
bók sína: „Hollenzkar stúlkur
eru rauðhærðar".
Þannig vill það oft verða, að
fyrstu kynnin marka skoðun
manna á framandi þjóðum öðru
fremur, og ganga verður á ýmsu
áður en menn víki hársbreidd frá
fyrstu skoðun. Vingjarnleg flug-
þerna eða lestarþjónn, alúðlegur
tollþjónn eða ökumaður verður
frá fyrstu kynningu ímynd þel-
góðrar, elskulegrar þjóðar, en
hins vegar verða ókurteisir og
stjarfir lestarþjónar, fullir bíl-
stjórar og sníknir, flaðrandi
hótelþjónar til þess að auðvelda
mönnum að skipa þjóðum þeirra
í rétta skúffu og það fljótt. Velt-
ur þeim mun meir á fyrstu kynn-
unum, sem þau verða flestum
einu kynnin. Sú vill verða raun-
in, að því lengur sem menn
dveljast meðal framandi þjóðar,
því örðugra er þeim að gefa
nokkra einhlíta þjóðarlýsingu —
já, jafnvel brotabrot af réttri eða
sannri þjóðarlýsingu, — lýsingu
á skaphöfn og innræti.
Fyrstu daga mína í Svíþjóð
fannsf mér ég vita allt um Svía
sem vert væri að vita. Gat ég
þegar á fyrstu viku gefið Svíum
þann caracter, að þeir væru sér-
lega kurteis þjóð. Sönnun: Er ég
hinn 10. dag septembermánaðar
1947 keifaði með rautt koffort frá
ferjunni „0resund“ upp til járn-
brautarstöðvatrinnar í Málmey,
vék sér að mér ungur sænskur
stúdent og spurði, hvort hann
gæti „staðið mér til þjónustu."
Játti ég því, og á ég honum að
þakka eða kenna, að ég komst
nokkuirn tíma til áfangastaðar
míns. — Þessi hárprúði sænski
unglingur hefur upp frá þessu
verið mér imynd sænskrar kurt-
eisi og hjálpsemi. Ég gleymi hon-
um aldrei, þar sem hann kvaddi
mig ókunnugan með tilheyrandi
bukki og beygingum og sam-
slætti hæla, er eimlestin þokaðist
norður í náttmytkrið sænska.
í annarri viku Svíþjóðardvalar
minnar reyndi ég annað ó-
skemmtilegra, svo að ég gat ritað
í dagbók mína: „Svíar eru við-
sjálir í viðskiptum“. Húsgagna-
sali í Stokkhólmi sneri herfilega
á mig í sófakaupum og hótaði
mér málsókn í þokkabót. Fyrir
röskleika málafærslumanns í
Uppsala Advokatbyrá vann ég
málið og gat því með góðri sam-
vizku skrifað í vasabók mína:
„Svíar eru réttlætisins menn“. En
brátt tóku æ nánari kynni að
sauma svo að mér, að áður en
varði, vissi ég alls ekki, hvernig
Svíar eiginlega voru, — og veit
þsið ekki enn, nema að þeir eru
ósköp líkir okkur sjálfum, þeg-
ar að hjartanu kemur, mennskir,
litlir guðir — eða miklir, eins og
gengur.
Mun ég því láta öðrum eftir,
sem betur þekkja Svía, að lýsa
þeirra þjóðarsál, — kostum og
göllum, en þar standa fremstir
þeir próf. Guðbrandur Jónsson,
sem birt hefur heila ritgerð um
sænsku þjóðarsálina, — sömu-
leiðis Guðlaugur Rósinkranz,
sem vel þekkir sænska, að ó-
gleymdum Vinhjálmi Finsen,
sem ver einum kafla bókar sinn-
ar „Enn á heimleið", til að lýsa
innra manni Svíans. Eðlilega er
ég samdóma höfundum þessum
um allmargt, en annað ekki.
Sagði ég áður frá viðskiptum
mínum við „möbelhandlaren" í
Stokkhólmi. Hr. Vilhjálmur
Finsen varð aldrei fyrir því, að
Frændur vorir Svíar
| Eltir JÓN Jt?XIUSSON j
fll. kand.
Svíar væru meir en góðu hófi;
gegndi útundir sig í viðskiptum,
og gerði hann þó kaup fyrir 130
miljónir króna án þess að not-
færa sér nokkurn tíma „aðstoð
lögfræðings. Þess gerðist ekki
þörf.“
Elztu lýsingu á Svium, þá er
mér er kunnugt um, gerði hinn
ágæti rómverski sagnritari Tac-
itus í ritinu Germaníu, en lítt
verðum vér af henni fróðari um
innræti „Suionum“, en svo nefnir
hann landsmenn. Á hinn bóginn
er Tacitus natinn við að lýsa
seglbúnaði sænskra langskipa og
áralagi og varðveizlu vopna. —
í „Heimslýsingu" segir svo: „Á
Svíþjóð inni miklu eru Albani.
Þeir eru hvítir sem snjór bæði á
hárslit og hörund, þegar þeir eru
alnir. Þeir hafa augu gul í höfði
ok sjá betr um nætr en um daga“.
Ég hefi um hríð leitað að
sænskri sjálfslýsingu í öllu sam-
anlögðu Landsbókasafninu, sem
væri í tvöföldum skilningi rétt
og sönn, bæði efnislega að mín-
um dómi og þannig að orðalagi,
að það sjálft lýsti ekki síður
manngerðinni. Fann ég loks í
Svensk Uppslagsbok (Malmö
Tryckeri & Pappersbolags Bok-
tryckeri, Malmö 1935, dálk 1036)
eftirfarandi sjálfsmynd: „Svensk
arna í egentlig mening áro de
mest rasrena representanterna
för den nordisk-germanska rasen.
De eg. svenskarnas genomsnitt-
liga kroppslángd ár 173,23 cm
för vuxna mán, kvinnan torde i
allmánhet vara 6—8 cm kortare
.... Huvudet ár stort, dess
lángd 194 mm, dess bredd 150
im .... Blond hárfárg före-
kommer í gennomsnitt i 69%,
brunnett i 27,1“ etc . . .
Eins og sjá má af þessari sjálfs-
lýsingu, kveður lítið af lýsingar-
orðum öðrum en þeim, er taka til
líkamsbyggingar. Hér. er af vís-
indalegri nákvæmni gerð grein
fyrir hæð, höfuðlagi og háralit,
en lítil tilraun gerð til þess að
skyggnast inn í það, sem að baki
býr hinna 194 mm x 150 mm.
Ég vona, að ég skrifi því ekki
af mér með því að halda þvi
fram, að Svíar eigi yfir miklum
vísindalegum áhuga og þroska
að búa. Vísindi og nákvæmni
hvers kyns skipa háan sess með-
al Svía, — þeir bera lotningu
fyrir orðunum „vetenskaplig" og
„noggrann“. Af Svium þeim, sem
prósenttölu vísindamanna meðal
menntaaðalsins, ef fara má nú
eftir þessari aðferð. — Hitt er
aftur á móti sannanlegt, að Svíar
hafa átt og eiga hina beztu vís-
indamenn, sem sumir hverjir eru
velgerðarmenn mannkynsins.
Einhver frægasti vísindamaður
Svía fyrr og síðar er grasafræð-
ingurinn Carl von Linné, sem
fyrstur flokkaði jurtirnar vís-
indalega. Olof Rudbeck uppgötv-
aði fyrstur vessæðakerfið. C. W
Scheele .einangraði súrefni á und-
an Priestley og uppgötvaði m.a.
efnin nítrógen, chlorine, glyier-
ine. Gerhard de Geer fann upp
aðferð til að ákveða aldur jarð-
laga frá ísöld. Alfred Nobel fann
upp dýnamitið. Manne Sigbahn
hefur gert ýmsar uppgötvanir í
sambandi við röntgen. Gideon
Sundbárk fann upp rennilásinn,
eina hinna merkustu uppfinningu
sinnar tegundar, síðan Kínverj-
ar fundu upp knappinn. Nils
son í bókinni „Þjóðum, sem ég
kynntist". „Eitt hið fyrsta, sem
maður rekur sig á í fari Svía, er
frábær formleg kurteisi, og hafa
af henni hlotið nafnið Frakkar
Norðurlanda, en Frakkar eru
með réttu taldir með allra kurt-
eisustu þjóðum. Kurteisi þessi
lýsir sér í hnitmiðuðu fasi og lát-
bragði, bugti og beygingum, titla-
togi og formlegri tilhliðrunar-
semi ,sem allt er svo skorað og
fast, að það stappar nærri að það
líkist helgisiðum. Þetta er í fljótu
bragði mikið þægilegt, en það
fer hér sem fyrr, að það er á
þessu úthverfa, svo að þegar
maður hefur orðið fyrir því
nokkra stund, veit maður naum-
ast hvaðan á mann stendur veðr-
ið, og manni fer að þykja allt
minna til koma“.
Lýsing þessi kemur heim við
skoðun flestra útlendinga á Sví-
um. Hin freðna kurteisi þeirra er
einkum áberandi meðal ókunn-
Sviar leggja mikla rækt vi ðhvers kyns vísindaiðkanir. Þessi
mynd er frá Nobel-stofnuninni í Stokkhólmi. Mennirnir á
henni eru feðgarnir Manne og Kai Siegbahn, sem báðir eru
prófessorar i eðlisfræði í Stokkhólmi.
Prófessor Clarence Crafoord
er heimskunnur fyrir skurð-
lækningar sínar á hjarta, blóð-
rásarkerfi og lungum. Hann
er rúmlega fimmtugur og
starfar á Sabbatsberg Sjuk-
hus í Stokkhólmi.
getið er í brezku alfræðiorðabók-
inni Encyclopædia Britannica
(II. útg.), eru 29% vísindamenn.
Engin önnur þjóð á jafnháa
Gustav Dalén var blindur, en fann
samt upp hina heimsfrægu gas-
vita, AGA-vitana og AGA-elda-
vélarnar, sem íslenzkum hús-
mæðrum til sveita eru að góðu
kunnar. Svíinn John E. Ericsson
fann upp skipsskrúfuna, — gerði
þar stórmerka uppfinningu og
kom skrúfan í stað nokkurs kon-
ar parísarhjóla, sem hengd voru
utan á skipshliðarnar........Og
ótaldir eru þær þúsundir sænskra
vísindamanna, sem með ýmsum
minni uppgötvunum hafa fært
vísindin fram eftir leið — án þess
að fá nöfn sín skráð í alfræði-
orðabækur feitu letri. Ekki má
heldur gleyma heimsfrægum
læknum, er Svíar eiga, t.d. heila-
skurðlækninum Herbert Oliver-
crona og Clarence Grafoord,
sem sker upp hjörtu manna,
bjargar blóðþrýstingssjúklingum
með því að nema fitu frá hjarta-
lokum og snýr við blóðrás
„blárra“ barna.
Ekki er unnt að stinga svo
niður penna um Svía, að ekki sé
minnzf á sænska kurteisi. Segir
svo Guðbrandur prófessor Jóns-
ugra og í samskiptum milli
stétta. Með sænskri alþýðu eru
umgengnisvenjur á hinn bóginn
mjög frjálslegar, og sama er að
segja milli kollega. Hitt eru út-
lendir menn einnig ásáttir um, að
er Svíar hafa brætt af sér klaka-
stakk vanans, séu þeir allra
manna fölskvalausastir, hleypi-
dómalausastir og alúðlegastir.
Hin formfasta, innantóma,
þvingandi kurteisi Svíans við
fyrstu kynni fær ekki dulizt.
Verður mönnum því spurn: „Eru
þetta meðfædd ósköp eða áunn-
in? Ekki verður séð af fornum
bókum, að Svíar hafi í umgengn-
isháttum brugðið frá öðrum
mönnum, er mæltu á danska
tungu. Er fróðlegt að bera sam-
an nútíma drykkjuceremóníur og
þá drykkju, er Egill Skallagríms
son fann Ármóð skegg í Verma-
landsferð sinni. Segir svo í Eglu:
„en við hvert full, er Ármóður
drakk, þá mælti hann: „Drekk
ek til þín, Egill“. Sláum svo upp
í céremóníubók Svíanna (Etikett-
ens Grammatik 1946). Eru þar í
bálknum „Bjudningsteknik" upp-
talin M) boðorð skálarinnar. Þar
er 8. boðorðið merkilegast og
hljóðar um, hvernig menn skuli
hefja glasið upp í hæð við þriðja
vestishnapp, áður en skálað sé.
Einnig er þar kveðið svo á, að
þrjár mínútur skuli líða milli
skála. (Verða því eigi drukknar
fleiri en 20 skálar pr. klukkt*.
Skáldið og fjölfræðingurinn
Hjalmar Gullberg er afar vin-
sælt lj,ðskáld á Norðurlönd-
um. Magnús Ásgeirsson hpfur
þýtt mörg kvæði hans á ís-
lenzku. Gullberg er einn hinna
átján í sænsku akademíunni,
sem veita bókmenntaverðlaun
Nóbels.
stund). Annars eru sænsk gildi
hin skemmtilegustu og Svíar
höfðingjar heim að sækja, veitt
bæði vel og lengi. Við skálina
hverfur vanakurteisin eins og
dögg fyrir sólu, og drekka menn
dús hver um annan þveran, en
vel minnugir hins fornkveðna.
Því es öldr bazt
at aftr of heimtir
hverr sitt geð gumi.
Það skiptir engum togum, að
helgisiðir þeir, sem „hövlighet“
nefnast á sænskri tungu, eru að
sunnan komnir á 17. öld. Var þá
þýdd úr latínu siðabók Erasmi
Rotterdami hins lærða, „Een
Gyldene Book om unga Person-
ers Seders Höffligheet", og notuð
til lestrarkennslu sænskum börn-
um. Liggur þar hundur grafinn.
Höfundum ber og saman um
að titlatog Svía eigi hvergi sinn
líka. Titlatogið mun sprottið af
misskilinni kurteisi eða jafnvel
feimni og ótta við að særa eða
gerast of nærgöngull við hann,
sem ávarpaður er. Hætti ég mér
ekki út á þann hála ís að gera
meiri grein fyrir þeim frumskógi
reglna, sem þar gilda. Sleppi ég
og því, að Svíar hafa meira en
litla tilhneigingu til þess að
„flikka“ upp á titla manna, eink-
um ef þeir eiga eitthvað undir þá
að sækja. Vilhjálmur Finsen seg-
ir skemmtilega sögu af Svía, sem
sannarlega hafði titlana á hrað-
bergi.
„Ég var einu sinni um borð I
sænsku farþegaskipi í Gautaborg
að kveðja góðan vin, sem ætlaði
til Englands. Við stóðum við borð
stokkinn og röbbuðum saman.
Kemur þá ekki Svíi að okkur,
vindur sér að vini mínum og seg-
ir: „tror inte angbátspassagerar-
en att vi far bra váder", heldur
ekki „eimskipsfarþeginn“, að við
fáum gott veður! Þessi náungi
var ekki lengi að finna titil, sem
undir öllum kringumstæðum gat
staðizt, en brosleg var þessi
dæmalausa ytri kurteisi“.
Svíar njóta virðingar heims
fyrir menningu sína, verklega
sem andlega. Þúsundir manna
koma árlega til Svíþjóðar úr öll.
um hlutum heims til þess að
læra af þeim. Þótt ég hafi áður
sérstaklega getið vísindamennsku
Svía, ber þó ekki svo að skilja,
að önnur svið menningarinnar
séu afrækt. Því fer víðs fjarri.
Hvar sem borið er niður, rís
merki þeirra hátt. í bókmenntum
og sönglist og leiklist skipa Svíar
háan sess. Sænskir söngvarar og
leikarar hafa um áraraðir verið
útflutningsvara til hins stóra
heims, þar sem listamennirnir
hafa aukið hróður heimalands
síns. Nægir að nefna nöfnin