Morgunblaðið - 27.09.1958, Page 9

Laugardagur 27. sept. 1958
MORGV1SBLAÐID
9
Þorsteinn Erlingsson á mismunandi aldursskeiði. — Myndin lengst til vinstri er af honum 22 ára, en Iengst til hægri 37 ára. —
Aldarminning Þorsteins Erlingssonar skálds:
ilann elskafti vorift — hift vcrm-
andi, lífgandi vor
ÖLD er liðin í dag, 27. september
1958, frá fæðingu Þorsteins
Erlingssonar, skálds. Hann fædd-
ist á Stórumörk undir Eyjafjöll-
um og voru foreldrar hans hjónin
Erlingur Pálsson og Þuríður
Jónsdóttir. Bjuggu þau þar góðu
búi. Þorsteinn var tvíburi, hitt
barnið var stúlka, er hlaut nafnið
Helga. Fæddist Þorsteinn síðar.
Nokkurra vikna gamall var
Þorsteinn, vegna vináttu og
frændsemi, tekinn til fósturs að
Hlíðarendakoti í Fljótshlíð. Ólst
hann þar upp hjá föðurömmu
sinni Helgu og manni hennar,
Þorsteini bónda Einarssyni, er
hann var heitinn í höfuðið á.
Átti hann þar hina ágætustu æsku
og báru fósturforeldrar hans
hann á höndum sér meðan þeirra
naut við, svo og föðursystkin
hans, Ólafur og Guðrún. Guðrún
mun mest hafa séð um barnið.
Um fermingaraldur missti Þor-
steinn fósturforeldra sína. Tók
þá við jörðinni Ólafur Pálsson og
hjá honum dvaldist Þorsteinn þar
til að hann fór í skóla 19 ára og
á sumrin, meðan hann var í skóla.
Þorsteinn Erlingsson varð stúd-
ent árið 1883, með 1. einkunn.
Sigldi þá þegar til náms við
Kaupmannahafnarháskóla og ias
lögfræði nokkur ár, en hætti því
námi. Hann varð cand. pliil. En
alls dvaldist hann í Khöfn í 12 ár
og lifði á kennslu og fleiri störf-
um. Eftir það kom hann heim
og gerðist ritstjóri Bjarka á Seyð-
isfirði og svo Arnfirðings á Bíldu
dal til ársins 1903, er hann flutti
til Reykjavíkur. Úr því fékk hann
dálítinn skáldastyrk, en lifði ann-
ars á kennslu. .— Þorsteinn
Erlingsson kvæntist danskri
konu í Khöfn, en þau skildu sam-
vistum. Síðari kona hans (1901)
var Guðrún Jónsdóttir og eru
börn þeirra Svanhildur skáld og
Erlingur læknir. Þorsteinn dó 28.
september 1914, — aðeins 56 ára
að aldri.
★
Enginn efi er á því, að Þor-
steinn Erlingsson hefur ungur
byrjað að yrkja. Kona ein, Ragn-
hildur Magnúsdóttir, gáfuð og
skáldmælt vel, er ólst upp á sama
bæ og Þorsteinn, sagði mér að
hann hefði verið „ákaflega eisku-
legt barn“. Hann hafði verið
draumlyndur og snemma borið á
því, að hann var skáld. Ekki veit
ég hvenær fyrstu kvæði hans birt
ust á prenti, en þau kvæði sem
fyrst vöktu athygli munu hafa
komið í Sunnanfara dr. Jóns Þor-
kelssonar. Hið ágæta kvæði í
Hlíðarendakoti orti hann 1884 og
sendi frændkonu sinni í bréfi.
Annars er mér ekki kunnugt um
hver áhrif kvæði hans hafa haft
á menn, hér heima, fyrr en þau
fóru að birtast í Eimreiðinri og
einkum þó, eftir að Þyrnar (útg.
Oddur Björnsson) komu \'u 1897.
Faðir minn, sem var prestur,
keypti þessa fallegu bók strax,
því hann kunni vel að meta skáld
ið, þó honum þætti hann nokxuð
svæsinn í árásunum á kristna
kirkju — og þó einkum á kristin-
dóminn sjálfan og höfund hans. —
En í Þyrnum voru einnig sum
hin fegurstu kvæði og ljúfustu,
fannst mörgum, sem ort höfðu
verið á íslenzka tungu frá því að
Jónas Hallgrímsson lokaði sínum
þreyttu augum. —
Þorsteinn Erlingsson var ákaf-
lega róttækur í skoðunum og op-
inskár. Hann hlífði engum,
hvorki guði né mönnum, þegar
því var að skipta. — Hann segir,
einhvers staðar, að hann hafi
verið hætt kominn, vegna áhrifa
frá presti, á unglingsárunum.
Hygg ég að það hafi verið prestur
sá, er kenndi honum, annaðhvort
sem barni, eða þá undir skóla.
En er til Hafnar kom blöstu, held
ur en ekki, við honum ný viðhorf.
Þá var þar hinn bráðgáfaði, lærði
og snjalli en heiðni Gyðingur,
Georg Brandes, átrúnaðargoð
margra yngri menntamanna, —
ekki síður íslendinga en annarra.
Þorsteinn Erlingsson varð þegar
einlægur lærisveinn Brandesar og
dáði hann jafnan mjög. Aftur-
haldssöm og úrelt stjórn var í
Danmörku undir forsæti Estrúps.
Fjöldi ungra manna, einkum stúd
enta, var algerlega á móti
Estrup og stjórn hans og var svo
sem auðvitað, að Þorsteinn fylgdi
þeim að málum af lífi og sál.
Hann réðst með ástríðufullri
heift á kristna kirkju og kenni-
menn hennar, það var auðvitað
að hinir þröngsýnu dönsku prest-
ar voru honum ekki að skapi.
Hann fór afar langt í ádeilukvæð
unum. Hann réðst og á konungs-
vald, alla rangsleitna valdhafa,
auðvald og grimmd. Hann hat-
aði hernað, kúgun. Einar H.
Kvaran segir um Þorstein: „Hann
svívirti þetta allt af hlæjandi
fögnuði. Hann þurrkaði með því
forugt gólfið.“ Hann var, þá,
byltingarmaður. Frelsi, jafnrétti,
bræðralag, hin gömlu vígorð,
gerði hann að sínum. Hann
kvaðst vera alger trúleysingi á
guð. Þessi afstaða hans varð til
þess að hann varð, lengi nokkuð,
afar óvinsæll hjá mörgu fólki.
Var það eðlilegt, þegar aðeins
var litið á hið unga skáld sem
trúleysingja — ja, meira en það
bardagamann gegn kristinni trú,
þeirri trú, sem mörgum, prestum
og almenningi, var hið helgasta
og dýrmætasta er þeir áttu. —
En svo var til önnur hlið á
Þorsteini Erlingssyni. Hann átti
sína heitu trú og sú trú var mjög
í anda höfundár kristins dóms.
Og hann orti ætíð mikið af óvið-
jafnanlega fögrum og snjöllum
kvæðum um það sem hann elsk-
aði. En það var fegurðin, mis-
kunnsemin, kærleikurinn og
sannleikurinn. Hann elskaði vor-
ið, hið vermandi, lífgandi vor,
smælingjana, menn og dýr, grös
og gróður. Hann mátti ekkert
aumt sjá, án þess að fyllast sorg
og löngun til þess að bæta úr og
líkna eftir beztu getu. Og hann
elskaði fósturjörðina, ísland,
brennandi, óeigingjarnt og fölskva
laust, eins og barn hina beztu
móður. Þetta voru hans guðir.
Þessi ofsamaður, sem vildi steypa
öllum guðum í hafið, brjóta há-
sæti konunganna og hallir höfð-
ingjanna, velta hverri tign að
velli sem veröldin á, — hann
hefði, vafalaust, gert sér
ómak til þess að hlúa að einu
visnandi blómi við veginn eða
opnað gluggann fyrir flugu, sem
villzt hafði inn í banrvænt loft
mannabústaða. —
★
Sigurður Guðmundsson, skóla-
meistari, segir í ágætri ritgerð
um Þorstein Erlingsson: „En
hvernig sem ritdómarar og bók-
menntasaga kunna, síðar meir, að
meta jafnaðar- og vantrúarljóð
hans, vildi ég taka það fram, að
þau voru sönn og ósvikin. Ég á
við, að þau voru engin uppgerð,
voru ekki ort til að sýnast mann-
vinur .... að þau voru ekki
stundarbörn hverfulla tilfinninga,
heldur stóðu rætur þeirra djúpt
í skaplyndi hans og lífskjörum.“
1— Þetta er áreiðanlega rétt at-
hugað. Og ég hygg að það sé
alveg víst, að ef Þorsteinn Erlings
son hefði, síðar, komizt að ann-
arri niðurstöðu, mundi hann hik-
laust hafa látið það í Ijós opin-
berlega. Svo ákveðna og karl-
mannlega hæfileika hygg ég að
hann hafi haft til þess að gera
það, sem hann hugði rétt, — til
þess að þjóna sannleikanum.
Þetta.kom líka, beinlínis fram.
f líkræðu sem prófessor Haraldur
Nielsson flutti við jarðarför
skáldsins (sbr. ísafold 8. okt.
1914) segir m. a.: „Síðustu ár
ævinnar tók hann aftur að vona,
að til væri framhald lífsins eftir
dauðann. ... Eitt sinn sagði hann
við mig: „í tuttugu og fimm ár
hef ég þótzt sannfærður um það,
að ekkert líf væri til eftir dauð-
ann. En þú mátt ekki halda að
mig hafi ekki langað til þess,
eins og hvern annan.“ Þetta segir
hinn merki maður, próf. Harald-
ur Níelsson um látin vin sinn.
Orð Þorsteins sanna, að hann var
stöðugt að leita sannleikans.
Sigurður skólameistari segir á
einum stað, að Þorsteinn Erlings-
son hafi ekki verið stórskáld. „En
listaskáld og einn þeirra fáu and-
ans manna, sem þessi fátæka þjóð
á.“ Dr. Helgi Péturss andmælti
þessu og ritaði þessi orð: „Ekki
má því ómótmælt vera að Þor-
steinn Erlingsson hafi ekkj verið
stórskáld. Hafi hann ekki verið
það, þá hafa íslendingar ekkert
átt.“ Báðir þessir menn hafa í
rauninni, á réttu að standa. Þó
held ég að óhætt sé að telja Þor-
stein í hópi beztu Ijóðskálda
okkar. Hitinn og ákafinn spilltu
stundum áhrifum og listgildi
ádeilukvæða hans, sumra. En hin
ljúfu töfrandi kvæði, eins og t. d.
Sólskríkjan, Lóur, Hulda, Sein-
asta nóttin, Tamdir svanir og
mörg fleiri eru dásamlega fögur
og fullkomin listaverk, með alveg
sérstökum persónulegum blæ.
'Sem stórskáld eitt getur náð. Og
svo eru það stóru kvæðin t. d.
Jörundur, Brautin, Mansogvai,
Bókin mín, Gamla ijónið, Alda-
mótaljóðin, svo ég nefni aðeins
fá af mörgum, sem Kafa gert Þor-
stein Erlingsson að sígildu skáldi.
Og trú mín er sú að sögur hans,
Málleysingjar, muni lengi ]ifa,
þær sögur eru vissulega sr.illdar-
verk.
★
Við Þorsteinn Erlingsson vorum
samtíðarmenn, þótt ég sé nær því
30 árum yngri en hann. Ég var
lítið eitt yfir tvitugt, hann nær
fimmtugu er ég kynntist honum
dálítið. Við vorum í sama stjórn-
málafélagi, Landvörn, báðir ákaf-
ir skilnaðarmenn, vildum ekkert
við Dani semja, aðeins fullt sjálf-
stæði landsins. Þar var ólíku sam
an að jafna: Hann viðurkennt
þjóðskáld, hámenntaður heims-
maður, sem dvalizt hafði lang-
dvölum með snjöllustu mönnum
erlendis. Ég hlédrægur sveita-
piltur, nýfluttur til Reykjavíkur,
hafði að vísu lært allmikið hjá
föður mínum, en aldrei verið í
skóla. Þó talaði ég nokkuð oft
við Þorstein, einkum er hann var
að sækja blöð sín, er hann fékk
send frá Danmörku. Hann kom
þá oft fljótt í pósthúsið, þar sem
ég vann, og beið inni í böggla-
pósthúsinu gamla, meðan við tók-
um póstinn úr pokunum. Stund-
um var ég einn við það, og ræddi
Þorsteinn þá við mig og var hinn
ljúfasti. Hann þekkti föður minn
lítið. Þeir voru ekki saman í
skóla. — Og svo man ég eftir
fundunum í Landvarnarfélaginu.
Þar var vel mælt. Þar voru marg-
ir ágætir menn, auk Þorsteins
Eríingssonar, man ég einkum
eftir þeim Benedikt Sveinssyni,
Bjarna frá Vogi, Ára Jónssyni
Arnalds og eftir 1910 Gísia
Sveinssyni, auk margra úngra
manna, er sumir urðu, síðar, þjóS
kunnir menn. Á þessum fundum
voru margar eldheitar ræður
fluttar og aldrei dregið úr fyllstu
kröfum okkar um fullt sjálfstæði.
Þorsteinn tók þar einstaka sinn-
um til máls, talaði hann vel og
skipulega. Ræður þær sem ég
heyrði hann flytja voru ætíð
stuttar, enda*var hann nokkuð
þungur fyrir brjósti. Ætíð talaði
hann kurteislega og var aldrei
illmáll, en ákveðinn í skoðunum.
Aldrei heyrði ég hann tala um
skáldskap, hvorki sinn né ann-
arra skálda. Eitt sinn sat ég með
Þorsteini og öðrum manni, mér
eldri. Voru þeir að tala saman,
en ég hlustaði á. Sagði Þorsteinn
þá, að hann hefði oft átt erfiða
og illa ævj í Khöfn og að illt
viðurværi hefði orðið þess vald-
andi að hann tók sjúkdóm þann,
er lamaði kraftana. Á Seyðisfirði
kvað hann sér hefði liðið vel að
mörgu leyti. En lífshamingju
sína, hina mestu, kvað hann þó
hafa verið að kynnast Guðrúnu,
síðari konu sinni. Öllum ber sam-
an um að Þorsteinn Erlingsson
hafi verið hinn ástúðlegasti og
umhyggjusamasti heimilisfaðir.
★
Þorsteinn Erlingsson var meS-
almaður á vöxt, grannur, en sam-
svaraði sér vel. Á útliti hans
mátti sjá, að hann var ekki heilsu
hraustur. Hann var alskeggjaður,
skeggið farið nokkuð að grána,
er ég sá hann fyrst. Hár hatði
hann mikið og greiddi það upp,
frá enninu, svipmikill maður og
höfðinglegur, gekk ætíð vel
klæddur. — Augu hans voru
dökk, mjög fögur og gáfuleg,
nokkuð hörð og snör e.n þó goð-
leg og stundum glettnisleg. Hon-
um virtist oft vera nokkuð þungt
fyrir brjósti og vildi gjarnan sitja
við opinn glugga. Við mig var
hann mjög vingjarnlegur, enda
hið mesta ljúfmenni í allri um-
gengni. Kunningsskapur okkar
Framhald á bls. 13.