Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 9

Miðvikudagur 24. des. 1958
WORCVlSRLAÐtÐ
9
vitni hugsandi manna í sambandi
við heiðin jól, er fyrst og fremst
hvers vegna þau hafa verið hald-
in. Til hvers hafa menn haft
veizlur og viðbúnað á miðjum
vetri? Hvað hefur þótt við liggja
að komið var saman i svörtu
skammdegi, drukkinn mjöður og
mungát, særi svarin og heit-
strengingar, leitað frétta af fram-
tíðinni, og margt annað framið,
sem fallið er í fyrnsku og aldrei
verður dregið fram í dagsljósið?
Hér að framan hefur verið
drepið á það helzta, sem forn-
norrænar heimildir hafa að segja
um heiðin jól. Þar sem heimild-
irnar minnast einkum á ýmis ytri
atriði í jólahaldinu, er eðlilegt að
menn velti fyrir sér þeirri spurn-
ingu, hver hafi verið hinn trúar-
legi kjarni jólahaldsins. Tæplega
verður gefið tæmandi svar við
þeirri spurningu, en ég mun geta
hér um nokkrar tilgátur, sem
ýmsir fræðimenn norrænnar
fornfræði og trúarbragðasögu
hafa sett fram.
Sólarhátíð
Einstöku fræðimenn hafa hald-
ið því fram, að elztu jól forfeðra
vorra hafi verið sólarhátið, hald-
in til að fagna hækkandi göngu
sólarinnar. Byggja þeir þá skoð-
un sína einkum á frásögn Proko-
piusar, er hann reit um 550 e. Kr.,
en það mun vera elzta heimild
um vetrarfagnað á Norðurlönd-
um. Segir Prokopius svo frá, að
þegar innbyggjar Thule höfðu
verið í myrkri í 35 dægur, sendu
þeir menn upp á hátt fjall til að
aðgæta, hvort nokkuð sæist til
ferða sólarinnar. Þegar sendi-
menn svo komu aftur og höfðu
þær fréttir að færa, að sólin
mundi enn einu sinni snúa aftur
og verma landið með geislum
sínum, var efnt til mikillar fagn-
aðarhátíðar, sem Prokopius seg-
ir að hafi verið mesta hátíð í
Thule.
Samkvæmt útreikningum
stjörnufræðinga getur þessi frá-
sögn komið heim við staðhætti í
fjalldölum í Norrlandi í Svíþjóð.
Hins vegar er það athyglisvert
í þessu sambandi, að hvergi er
vikið að sólardýrkun í rituðum
heimildum norrænum. Verður
því fremur að líta á þessi há-
tíðahöld Thulemanna svipuðum
augum og sólarkaffi ísfirðinga,
en að þar hafi verið um stór-
hátíð trúarlegs eðlis að ræða.
Sameiginleg hátíð dauðra og
lifandi
Því hefur stundum verið hald-
ið fram, að fornnorræn jól hafi
verið haldin í minningu dáinna
forfeðra og þó verið nokkurs
konar sameiginleg fagnaðarhátíð
dauðra og lifandi. Þeir, sem að-
hyllast þessa skoðun á uppruna
jólanna, styðja mál sitt einkum
með því, að fram á síðustu ald-
ir hefur það verið útbreidd trú,
að látnir menn kæmu í heimsókn
til sinna fyrri heimila á jólanótt-
ina. Sums staðar voru það aðrir
ósýnilegir gestir, sem gerðu sig
heimakomna á jölanótt, eins og
t. d. álfarnir hér á landi. Kann-
ast menn við það úr íslenzkum
þjóðsögum, að þegar allt hafði
verið fágað og prýtt á aðfanga-
dagskvöld, gekk húsmóðirin um
bæinn og mælti til álfanna:
„Komi þeir, sem koma vilja, veri
þeir, sem vera vilja, fari þeir,
sem fara vilja, mér og mínum
að meinalausu". Einnig er víða
í íslenzkum þjóðsögum sagt frá
fólki, sem gætti bæjar á jóla-
nótt og fékk heimsókn álfa.
í Svíþjóð, Noregi og sænska
hluta Finnlands, eru það fyrst
og fremst dánir ættingjar, sem
koma í heimsókn á jólanótt. Er
sagt, að allir, sem látist hafa á
árinu komi á sin fyrri heimili
á jólanóttina til að ganga úr
skugga um að eftirlifandi ætt-
ingjar líði engan skort. Ganga
andarnir um bæinn, að sjálfsögðu
ósýnilegir, en þó ber það við,
að barn eða einhver annar sak-
leysingi kemur auga á þá. Var
sums staðar hafður nokkur við-
búnaður til að taka á móti hin-
um framliðnu. 1 Finnlandi var
kastað viði á eidinn og vatni
hellt á steinana eftir að heim-
ilisfólk hafði baðað sig, til að
andarnir gætu fengið sér bað.
Ekkja ei* í Vestur-Gautlandi bar
mat á borð handa Jóhannesi sál-
aða á hverjum jólum, því þá
bjóst hún við honum í mat. í
sumum byggðarlögum var geng-
ið úr rúmum fyrir öndunum á
jólanótt og svaf heimilisfólk þá
í hálmi á gólfinu.
Nóttin var dagur látinna
Sú trú að andar framliðinna og
aðrir ósýnilegir gestir væru á
ferðinni á jólanóttina, hefur ver-
ið mjög útbreidd um gervöll
Norðurlönd. Þessi trú á sér eðli-
legar rætur. Nóttin var dagur
látinna. Verur andaheimsins fóru
á kreik er kvölda tók, en tóku
á sig náðir er dagur rann. Því
lengri sem nóttin, var, því at-
hanfasamari gátu þessar ósýni-
legu verur verið. Jólin hafa ver-
ið haldin þegar nóttin var hvað
lengst og hlutu því andaverurn-
ar að vera upp á sitt bezta. Þar
sem jólin eru auk þess mesta
hátíð ársins er ekki óeðlilegt, að
hugurinn hvarfli til látinna ætt-
ingja, þegar horft er um öxl yfir
liðið ár. Blæti eru framin, menn
drekka í sig guðmóð og verða
yfirnáttúrulegir og guðum jafnir.
Nóttin er kynngimögnuð. Allt
dautt og lifandi fer af stað. Inni
er fagnað framliðnum öndum,
en úti dunar loftið af drauga-
reið. Eru flokkar hættulegra
drauga og anda, er þannig fara
um á jólanótt, nefndir ýmsum
nöfnum, svo sem jólareið, eða
jólaskreið í Vestur-Noregi, Óð-
insreið í Danmörku og Suður-
Svíþjóð, en þá fór Óðinn sjálfur
fyrir draugaliðinu.
Enda þótt andar látinna og
draugar ýmsir væru svo mjög á
ferðinni á jólanótt, er ekki auð-
velt að hugsa sér jólagleðina
haldna fyrir þá. Jólin hljóta að
hafa haft annað meginmarkmið.
Hins vegar mun langnætti mið-
vetrarins hafa stuðlað að því, að
menn þóttust verða varir við
furðuverur og forynjur og aldrei
meir en á jólunum.
Frjósemdarhátíð.
Fornnorræn jól hafa að öllum
líkindum fyrst og fremst verið
frjósemdarhátíð. Þau hafa verið
haldin til árs. Kemur þetta glöggt
fram í heimildum þeim, er nefnd-
ar voru hér framar um minnin,
sem drukkin voru og eins í Har-
aldskvæðinu, þar sem talað er
um leik frjósemdarguðsins Freys
á jólum. Gö'itur Heiðreks kon-
ungs, sem leiddur var í veizlu-
salinn, styður einnig þessa skoð-
un. Þessar merku heimildir hljóta
einnig stoð í ýmsum jólasiðum
síðari tímá, sem eru til þess
framdir að auka frjósemi. Margir
þessara siða eiga örugglega ræt-
ur að rekja til heiðins tima.
Eldgamlir fórnarsiðir
Náttúruöndum og haugbúum
voru færðar fórnir á jólum. Var
þá farið með öl, graut eða brauð
út til bústaðar þeirra, hvort held-
ur það var haugurinn eða ein-
hver staður nærri bæ, þar sem
verndarandi hafði tekið sér ból-
festu. Þessir andar voru álitnir
nokkurs megnugir til að hafa á-
hrif á jarðargróður og frjósemi
kvikfénaðs, en æ sér gjöf til
gjalda, eins og segir í máltsek-
inu. Sumir fræðimenn þykjast
geta rakið þessa fórnarsiði allt
aftur til yngri steinaldar, og telja
þá fyrsta vísi til jólahalds. Þeg-
ar kemur fram á bronsöld, eru
guðahugmyndir norrænna manna
orðnar háleitari og þá dugar
ekki minna en sláturfórnir til
að hafa guðina góða, en hin-
ir gömlu siðir, að fórna :■
ávöxtum uppskerunnar, hald-
ast þó alltaf jafnframt.
Tengir uppskeru og sáningu
Sumum fræðimönnum hefur
þótt það nokkuð furðulegt, að
frjósemdarhátíð skyldi haldin á
þessum tíma árs, þegar öll nátt-
úran lá í dvala dauðans. Bent
hefur verið á þá röksemd, að
jólin hafi átt að tengja saman
uppskeru og sáningu og því ver-
ið haldin á þeim tíma er nokk-
urn veginn var jafnlangt frá upp-
skeru og til sáningar. Þá reið
á að láta ekki lífsneistann deyja
og því var efnt til þessarar há-
tíðar. Kraftmestu ávextir jarð-
argróðrarins voru teknir fram
og bakað úr þeim brauð eða
bruggað öl. Guðir, menn og mál-
leysingjar voru með margvís-
legasta móti búnir undir væntan-
lega vorkomu, sem þegar hafði
gert boð á undan sér með hækk-
andi göngu sólar.
Niðurlagsorð
Af því, sem hér hefur verið
tínt til getum við dregið ýmsar
ályktanir. Það er ljóst að heiðin
jól hafa verið haldin hér í norð-
urálfu. Orðið jól og fornnorræn-
ar heimildir fullvissa okkur um
það. Af ýmsu því, sem fram hef-
ur farið á jólum, getum við enn-
fremur dregið þá ályktun, að jól-
in hafi fyrst og fremst verið frjó-
semdarhátíð, haldin til að undir-
búa hina dauðu náttúru undir
vorkomuna. En þar sem þessi
aðalhátíð „til árs“, er haldin í
svartasta skammdeginu, er ekki
óeðlilegt að hún fái svip af þeim
hugmyndum, sem menn höfðu
um undur andaheimsins, sem
áttu sér griðland og athafnasviö
í skammdegismyrkri.
J. H. A.
Ég óska öllum mínum góðu viðskiptavinm
óía
ýteóttecfra foia
Ó L I blaðasali.
Ó. V. Jóhannsson & Co
óskar öllum viðskiptavinum sínum
ile^iíeara ióía
(flleöilecfV'a fota
og farsælt komandi árs.
(jLkleg fó(!
&ÓÁaj6iuf
LÁRUSAR BLÖNDAL
Skólavörðustíg og Vesturveri
því gæðin
em þau
sömu
og
verðið
hagkvæmt
Naásynlegar flíkur
Fallegar flíkur
Estreua og VIR framLeiðsta