Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 24. des. 1958
— Pasternak
Framh. af bls. 13
ingjudrjúg, þótt hún bærí lítinn
árangur.
En nú voru systurnar sem sé
komnar til að hressa upp á gaml-
an kunningsskap, í heimsókn til
sins gamla kennara. Þær höfðu
dvalizt í Belgíu og voru á leið-
inni austur á bóginn til Berlín-
ar, svo það var alveg tilvalið að
koma við í Marburg.
Þær bjuggu á bezta hóteli bæj-
arins, sem var í elzta hluta hans.
Þær ætluðu að standa við í þrjá
daga. Boris var í einni sæluvímu.
Þau voru saman öllum stundum.
Hann segjandi þeim hverja sög-
una á fætur annarri, en þær
hlæjandi og hvissandi. Hann
sýndi þeim alla borgina, hátt og
lágt, jafnvel fyrirlestra í háskól-
anum.
En allt í einu hrökk hann upp
við það, að síðasti dagur heim-
sóknarinnar var að renna upp.
Hann æddi þennan morgun inn
í gistihúsið, allur í uppnámi, —
mætti yngri systurinni í gang-
inum. Henni varð litið á hann
Og sá, að eitthvað ægilegt var á
seyði, svo hún hrökklaðisi und-
an án þess að bjóða honum góð-
an dag og lokaði sig inni í sinu
herbergi.
Boris fór rakleitt til herberg-
is eldri systurinnar. Hann var
hræðilega á nálum og hann kast-
aði sér á hné fyrir framan hana,
tjáði henni ást sína með fjálgum
orðum og sagði, að svona gæti
þetta ekki gengið lengur, — hún
yrði að ákveða örlög hans.
Hún stóð upp af stólnum og
hörfaði vandræðaleg aftur á bak,
undan hamsleysi hans. Það var
auðséð, að hún óttaðist hugar-
angur hans. Allt í einu, þegar
undanhald hennar nam við vegg-
inn, rankaði hún við sér og varð
það ljóst að hún átti eina und-
ankomuleið frá þessari skelfingu
— hún neitaði honum. Rétt um
leið heyrðu þau, að ferðakistum
var bagsað eftir ganginum. —
Skilnaðarstundin var komin.
andlega ástand. Hann var ekki
bitur í hennar garð. Hún hafði
huggað hann, hún hafði snert
hann og ein snerting hennar
fserði með sér slíka bylgju un-
aðar, að á rústum ástar hans fékk
hatur ei vaxið.
Og sér til undrúnar kenndi
hann einhvers sem líktist ham-
ingju. Er hann sneri aftur til
Marburg næsta dag, fann hann,
að hann var ekki lengur aðskil-
inn frá litlu stúlkunni, sem hann
hafði þekkt i sex ár, — heldur
frá konunni, sem hann hafði séð
í nokkrar sekúndur eftir neitun
hennar.
Á þessari stundu ákvað Boris
Pasternak að hætta námi í Mar-
burg. Hann kvaddi hvorki kóng
né prest, fleygði heimspekirusl-
inu og tók sér far með járnbraut
til Frankfurt, þar sem frændi
hans bjó. Og nú tók hann til að
yrkja og yrkja Ijóð, nótt og nýt-
an dag. Hann neytti varla svefns
né matar fyrir yrkingum, um
Hann var þá 22 ára og varð strax
hlutgengur í hópi ungra lista-
manna, bæði sem skáld „bohéme“
og kvennagull. Skáldið Y. Animi-
sov sýndi honum meira að segja
þann heiður, að bera undir hann
nokkur ljóð, eins og skáld sýnir
skáldi.
Pasternak kynntist obba þeirra
ungu skálda og rithöfunda, sem
áttu eftir að vaxa upp úr græðl-
ingsskeiðinu í sterka stofna, er
megnuðu að bera laufskrúðuga
krónu rússneskra bókmennta.
Það má nefna nokkra helztu
kunningja hans í skáldahópi á
þessum árum: Vladimir Khlebni-
kov, Sergei Esenin, Selvinsky,
Tsvetaeva, Brik, Alexander
Block, Anna Akhmatova, 'Ilya
Ehrenburg, Severyanin, Bolsha-
koVa og Biely. Ótal marga fleiri
mætti nefna, en þetta verður að
nægja.
Hin ungu skáld þeirra tíma
voru nær öll byltingasinnuð,
hvort sem var í stjórnmáium eða
í viðhorfum sínum til listræns
☆
Hvað sem í hafði skorizt, hlaut
hann af almennri kurteisis-
skyldu að fylgja þeim systrum
á járnbrautarstöðina. Það voru
hlaup, fálm, flýtir, uppnám. í
öllum handaganginum var hann
klaufalegur — afkáralegur, en
hún reyndi að sefa hann, þótt
engu yrði breytt. Þegar lestin
þaut af stað, varð hann of seinn
að hlaupa út úr henni og hún
flutti hann óraleið austur á bóg-
inn gegn vilja hans.
Loksins seint um kvöldið fékk
hann aftur að vera aleinn í lítil-
fjörlegu hótelherbergi langt frá
Marburg. Þá gaf hann tilfinn-
ingum sínum lausan taum. Hann
lyppaðist niður á stól, — við hlið
hans var lítið borð og hann laut
fram yfir það, grúfði andlitið í
höndum sér og grét með þungum
sogafullum ekka. Hann hafði
hrapað ofan af einhverju háleitu,
sem hafði eins og öldutoppur,
haldið honum uppi og borið hann
fram á við. Nú hafði það loks
varpað honum af sér og hann sá
það hverfa sjónum fyrir götu-
horn.
Þegar hann hafði grátið og sof-
ið, gafst honum loks morguninn
eftir ró tii að íhuga betur sitt
Boris Pasternak:
u m í e t
Skarkalinn er dáinn. Ég kem fram á sviðið,
halla mér upp að dyrastafnum
og reyni að ráða af fjarlægu bergmálinu
hvað muni gerast meðan ég lifi.
Næturmyrkrinu er beint til mín
í sjáöldrum þúsund leikhússjónauka.
Abha, faðir, sé það mögulegt
þá tak þennan bikar frá mér.
Ég virði einbeittan ásetning þinn,
ég fellst á að leika hlutverkið.
En nú er önnur sýning á sviðinu,
slepptu mér í þetta sinn.
Samt hefur skipan þáttanna verið ákveðin
og leiðarlokin eru óhjákvæmileg.
Ég er einn; allt drukknar í hræsni faríseannr
Að lifa er ekki jafneinfalt og fara yfir akur.
SIGURÐUR A. MAGNÚSSON þýddi.
hafið, um árroðann, um rigning-
una, um steinkolin í Harz. Svo
vildi til, að faðir hans var á ferð
í Frankfurt, en Boris virti hann
varla viðlits, — svo niðursokk-
inn var hann í ljóðlistina. En
rykið sem féll á hann og kringum
hann kunni hann einkar vel við.
hófst, — vegna gamalla meiðsla
Hann þurrkaði það ekki af, allt
af einskæru félagslyndi við það.
Enn átti hann fé í sjóði, sem
hann hafði í fyrstu ætlað að verja
til námsins. Nú tók hann það
og fór í ferðalag um ítalíu, þar
sem honum opinberuðust fjár-
sjóðir listarinnar, sameign mann
kynsins.
☆
Boris Pasternak sneri aftur
heim til Moskvu haustið 1912.
Þakjárn
væntanlegt fyrstu dagana í janúar.
Tekið á móti pöntunum.
Ó. V. Jóhannsson & Co.
Hafnarstræti 19.
Símar 12363 og 17563.
forms. Hver sem skyggnist of-
urlítið inn í hinar ungu bók-
menntir Rússa á þessum tíma,
mun undrast og dást að því hví-
líkur kraftur og gróandi svall
í þeim. Chekov og Gorki skyldu
ekki verða niðurlag né endir gull
aldarbókmennta Rússa.
Meðal ungu skáldanna voru
sviptingar. Þeir skipuðu sér í
| fordómafullar hreyfingar og
stefnur, sem voru afbrýðissam-
| ar hver út í aðra. Pasternak varð
þess brátt vísari, að hann til-
| heyrði hinum svonefnda Nova-
í torhóp. Það var hreyfing symbol-
ista og jafnvel fútúrista. Sjálf-
kjörinn foringi hópsins var hið
unga og bráðgáfaða skáld Vladi-
mir Majakovsky. Pasternak var
skki ætíð á sama máli og hann.
Þeir stældu oftsinnis harkalega
Jm stefnuna. Meðan Majakovsky
gerðist frumkvöðull rímlausra
atómljóða vildi Pasternak ekki
kasta algerlega fyrir borð hinum
gömlu rímreglum. Hann lagði
eyrun við tónlist, ljóðsins. Rím
vildi hann t. d. segja, að væri
mikilvægur þáttur í tónleik Ijóðs
ins, þótt hann teldi sig að vísu
ekki bundinn af því. Auk venju-
legs endaríms úir og grúir í ljóð-
um hans af alls konar undarlegu
hálfrimi og hann lék sér jafnvel
við klið fútúrískrar stuðlasetn-
ingar, en stuðlun hafði ekki tíðk-
azt í rússneskri ljóðlist síðan í
grárri forneskju.
Vegna þessa má heita að það
sé ógerlegt að þýða ljóð hans
svo þau missi ekki mikils.,
Að efni ljóðsins sló fyrir hjá
Pasternak rómantiskum blæ eins
og hjá Rilke. Þar sem táknmynd
ir vekja upp ímyndunaraflið í
hálfsögðum orðaleik.
Majakovsky hafði mikil áhrif
á hann og teygði hann um tíma
yfir í realisma. En það átti ekki
við Pasternak.
Þótt þá greindi á um margt og
rifust oft eins og reiðir hund-
ar, fór Pasternak ekki leynt með
það, að hann dáðist að hæfileik-
um Majakovskys, persónuleika
og óendanlegri snilld. Aðdáun
hans nálgaðist stundum guðlast
eða skurðgoðadýrkun. Ljóðalestri
Majakovskys hefur hann lýst svo.
„Ég hlustaði frá mér numinn, af
öllu hjarta, hélt niðri í mér andanum,
gleymdi sjálfum mér. Ég hafði aldrei
heyrt neitt þessu líkt. Það spannaði
yfir allt, strætið, hundana, linditrén og
fiðrildin, rakarana, bakarana, klæð-
skerana og vélarnar.
Ég teygaði hann að mér, tók hann
utan af strætinu og inn í líf mitt. En
hann var svo stórfenglegur og risavax-
inn, að maður gat ekki varðveitt hann
að honum fjarverandi. Ég tapaði hon-
um alltaf á milli.
Hann var búinn tiltölulega stöðug-
um hæfileikum. Og hrifning mín var
hlutfallslega endingargóð. Aðdáun mín
var jafnan reiðubúin og þó kom hann
mér ætíð á óvart, — hann endurfædd-
ist i hvert skipti alveg nýr, eins og í
fyrstunni*4.
Fyrstu kynni af Majakovsky
fylltu Pasternak slíkri minni-
máttarkennd að honum fannst í
fyrstu vonlaust fyrir sig að reyna
að yrkja. En nú var hann svo oft
búinn að brjóta allar brýr að
baki sér að honum fannst hann
ekki geta gert það oftan
Fyrstu ljóðabók sína „Tvíbur-
arnir í skýjunum“ gaf Pasternak
út árið 1914. Heimsstyrjöldin
var Pasternak ekki -kallaður í
herinn, heldur var hann látinn
vinna í sprengiefnaverksmiðju
austur í Úral-fjöllum.
Og svo brauzt byltingin út.
„Blaðsöludrengur með þykkan búnka
af nýprentuðum blöðum kom hlaup-
andi eftir götunni og hrópaði „Síðustu
fréttir“. Hann náði manninum á gatna-
mótunum.
— l*ú mátt eiga afganginn, sagði mað
urinn og rétti drengnum peninga.
Drengurinn kippti hálfröku blaði út úr
búnkanum, þrýsti því í lófa mannsins
og hvarf út i bylinn.
Maðurinn staðnæmdist undir götu-
ljósi til þess að lesa fyrirsagnirnar.
Þetta var auka-fregnmiði, prentaður
aðeins öðru megin. Það var opinber
tilkynning frá Pétursborg, um að al-
þýðusovét hefði verið stofnað, að Sovét
valdi og alræði öreiganna hefði verið
komið á fót I Rússlandi. Þar fylgdu
og með fyrstu tilskipanir nýju ríkis-
stjórnarinnar.
Hríðin barði á honum andlitið, blind-
aði hann og slæddi yfir blaðsíðuna
gráu, skrjáfandi, snjóugu méli. Samt
var það ekki bylnum að kenna, að
honum varð örðugt um lesturinn. Hann
nötraði og skalf og var yfirkominn af
mikilleik þessa augnabliks. Hann var
gagntekinn af þeirri hugsun, hvílíka
þýðingu þetta hefði fyrir ókomnar
aldir.
Hvílík skurðaðgerð. Bara taka hníf
og skera burtu öll daunillu kýlin.
Ósköp einfalt, vafningalaust. Bara taka
gömlu ranglætis ófreskjuna milli horn-
anna, sem hefur vanizt á það að láta
láta bugta og beygja og lúta fyrir sér,
— og dæma hana til dauða.
Og mesta snilldarbragðið var þetta:
— Látum nú sem svo, að þú segðir
einhverjum að fara og skapa nýjan
heim. Hann myndi fyrst heimta að
þú létir ryðja til fyrir hann og skap-
aðir honum olnbogarúm. Hann myndi
setjast niður og fara að bíða eftir því
að gömlu aldirnar rynnu sitt skeið
á enda áður en hann byrjaði að byggja
þær nýju. Svo myndi hann krefjast út-
tektar, að niðurstöðutölur reikningsins
lægju fyrir, hreint borð.
— En hér kæra þeir sig kollótta um
slíkt. Hér er það allt eða ekkert. Það
er einmitt snilldin“.
Aðra Ijóðabók sína, „Yfir vegg
inn“ gaf Pasternak út byltingar-
árið 1917, og þriðju bókina
„Systir mín, lífið“ árið 1922, þá
fjórðu „Stef og tilbrigði" árið
1924. Fleiri fylgdu á eftir, en
erfiðir tímar runnu upp.
☆
Byltingin sem þeir höfðu allir
beðið með svo mikilli eftirvænt-
ingu krafðist iðnvæðingar. Hún
samdi sína 5-ára áætlun ekki að-
eins um það hvernig beizla
skyldi elfur Rússlands, heldur
lika hvernig beizla skyldi sálirn-
ar.
Fyrsta skrefið í þá átt var vél-
væðing bókmenntanna (Mechaniz
atsija Literaturnaja). Kenning-
in um að ekkert væri til sem
héti andi eða innblástur var und-
irstaðan. Ríkið stofnaði til fjölda
framleiðslu á „bókmenntum".
Og yfir-kommissar fyrir vél-
væðingaráætlun bókmenntanna
var sjálfur Vladimir Majakovsky.
„Majakovsky Ias fyrir okkur kvæðið
„150.000.000“ og í fyrsta skipti hafði ég
ekkert, bókstaflega ekkert um skáld-
skapinn að segja. Enn liðu mörg ár.
Við hittumst bæði heima og erlendis,
við reyndum að viðhalda kynnum okk-
ar og við reyndum að vinna saman, en
ég átti æ örðugra með að skilja hann“.
Það kom brátt í ljós, að öll
bókmenntaáætlun ríkisins átti
þegar allt kom til alls aðeins einn
tilgang. Orð Lenins: „Burt með
flokkslausu rithöfundana. Burt
með bókmenntalegu ofurmennin.
Bókmenntirnar verður að beygja
undir alræði öreiganna“.
Það var í byrjun apríl 1930.
Afturkippur hafði komið í vor-
ið og hvítur doði sumarmálahrets
lagðist yfir Moskvu. Þann 7. apríl
fór aftur að hlána og þann 14.
þegar Majakovsky skaut sig
höfðu menn enn ekki áttað sig á
nýlundu vorsins.
Þegar ég var barn, fannst mér
það oft svo hræðilegt á jólunum
að heyra lesna frásögn biblíunn-
ar af barnamorðum Heródesar,
að kaldur hrollur fór um hrygg-
inn á mér. Það er heldur ekki
jólalegt að rekja það, hvernig
blómi byltingarskáldanna rúss-
nesku var upprættur á fáum ár-
um.
— hvernig Anna Akhamatova
þagnaði
— hvernig Evgen Samjatin var
rekinn í útlegð
— hvernig Alexander Block og
Vladimir Khlebnikov tveir beztu
vinir Pasternaks dóu úr hungri,
sjúkdómum og fátækt af þvi að
þeir vildu ekki ganga á mála hjá
valdhöfunum.
— hvernig Vladimir Piast,
Sergei Esenin, Vladimir Maja-
kovsky, Maria Tsvetajeva og
André Sobel frömdu sjálfsmorð.
— hvernig Levin læknir var
látinn stytta sjálfum Maxim
Gorki aldur.
— hvernig Nikolas Gumilov,
Sergei Tretiakov, Adrian Piotrov
sky, Boris Pilnjak og Bruno
Jassensky voru skotnir.
— hvernig Vsevolod Meyerhold
lézt í fangelsi eftir viku yfir-
heyrslur og pyntingar GPU.
— hvernig Isaak Babel, Ossip
Mandelstein, Vladimir Kirschon
og Mikola Kulisch voru sendir í
fangabúðir og áttu þaðan ekki
aftur kvæmt.
☆
Heil kynslóð skálda, félagar og
vinir Boris Pasternaks, sem fyr-
ir byltinguna höfðu setið með
honum fullir af lífsþrótti á kaffi-
húsum Moskvu-borgar og rætt
óþolinmóðir um hina komandi
byltingu.
Nei, ef til vill er ekki viðeig-
andi að rekja slíka tölu skugga
og dýpstu harma á jólakvöld-
vökunni. En þó á hú* það sam-
eiginlegt með barnamorðum
Heródesar, — að ljósið lifði þrátt
fyrir allt.
Þeir munu vissulega koma á
öllum tímum og eigi aðeins í
Jerusalem, heldur allsstaðar til
að kæfa ljósið í fæðingu. En alltaf
mun það rísa upp að nýju frá
móður jörð í líki snjóhvítrar
blómkrónu.
,Það er rétt, við höfum orðið að þjást
mikið. Það er líka betra þannig. Mað-
ur skilur það með tímanum að þján-
ingin er góð. Maður skapar ekkert án
þjáningar“.
Þegar nátttröllin sáu birtuna,
urðu þau að steinum. Með Boris
Pasternak var þessu öfugt far-
ið, — þegar hann sá myrkrið og
það hverfðist um hann blóðugt
og niðadimmt, — þá varð hann
að steini sem þagði og bærði
ekki á sér.
En hvílk uníur. Hjartað hélt
áfram að slá.
Þ. Th.
(Heimildir að mestu eftir Okrannaja
gramota, ævisögubroti Pastemaks, með
hliðsjón af ljóðum höfundar, skáld-
sögunni „Doktor Zhivago** og viðtali
við Lydiu systur skáldsins, sem birzt
hefur í Figaro Litteraire, ásamt ótal
molum öðrum).