Morgunblaðið - 02.09.1959, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 2. sept. 1959
MORCVNBLAÐIÐ
11
Kristín Jónsdóttir listmáiari
IMinningarorð
KRISTIN JONSDOTTIR
STERKUR og heilsteyptur per-
sónuleiki er horfinn. Fagurt og
sérstætt heimili hefur misst
skapara sinn og gæfusmið. ís-
lenzka þjóðin horfir á bak ein-
um sjálfstæðasta og þjóðlegasta
listamanni sínum.
Þetta þrennt verður mér efst
f huga er ég kveð frú Kristinu
Jónsdóttur listmálara, konu Val-
týs Stefánssonar frænda míns og
samverkamanns í nær tvo ára-
tugi.
Þessi merka kona lést 24. ágúst
sl. eftir langa og erfiða legu á
sjúkrabeði.
Kristín Jónsdóttir fæddist 25.
janúar árið 1888 að Arnarnesi
við Eyjafjörð. Foreldrar hennar
voru Guðlaug Sveinsdóttir og Jón
Antonsson útvegsbóndi, dugandi
og þrekmikið fólk, sem stóð
traustum fótum í íslenzkri sveita-
menningu. Með þann dýrmæta
arf að bakhjarli en útþrá og
menntunarlöngun æskunnar í
hjartanu vaknaði listhneigð
Kristínar Jónsdóttur. En þótt hún
færi ung úr heimahögum til fram
andi landa hafði mynd þeirra
grópast óvenju sterkum dráttum
í hug hennar. Bernskustöðvarn-
ar í Arnarnesi, Hörgárdalurinn,
hinn fagri Eyjafjörður, sjór og
land, fjöll og fjörusteinar héldu
lit og lífi í hugsun hennar langt
út yfir íslandsála, og síðan alla
ævina. Þar gerðust ævintýri
bernsku hennar, ævintýri, sem
skildu eftir djúp spor í opnum
og frjóum huga, gáfaðs og leit-
andi unglings.
Þannig urðu uppeldisáhrif
bernskuáranna í heimahögum
aflvaki og lykill að nýjum töfra-
heimum úti í hinni vjðu veröld.
★
Rúmlega tvítug að aldri hóf
Kristín Jónsdóttir nám í málara-
list, fyrst í teikniskóla í Kaup-
mannahöfn árið 1909, en síðan 'í
Konunglega listaháskólanum þar.
Þar stundaði hún nám árin 1911
til 1916, er hún lauk þaðan prófi.
Var hún fyrsta íslenzka konan,
sem lagði fyrir sig myndlist. —
Þurfti vissulega kjark og áræði
til þess fyrir unga bóndadóttur
að leggja inn á þá braút á þeim
tímum. Má óhikað telja Kristínu
Jónsdóttur meðal brautryðjend-
anna á sviði íslenzkrar myndlist-
ar. Vöktu listaverk hennar mikla
athygli þegar á skólaárum henn-
ar. Henni var boðið að taka þátt
í sýningu á Charlottenborg árið
1916 og oft síðar.
Hér heima hélt hún fyrstu mál-
verkasýningu sína árið 1915 með
Guðmundi Thorsteinson. Varð
hún fljótlega einn af mest metnu
listmálurum landsins. Síðan hélt
hún margar sjálfstæðar sýningar
hér heima og erlendis, auk þess
sem hún tók þátt í samsýningum.
Erlendis sýndi hún verk sín í
Danmörku, Noregi, Svíþjóð,
Þýzkalandi og víðar. Keyptu bæði
erlend og innlend listasöfn og
Stofnanir listaverk hennar. Náms
för fór hún m.a. til Ítalíu. Vann
hún þar einnig að list sinni.
Aðrir og mér færari munu
minnast listastarfa Kristínar Jóns
dóttur. En þau einkenndust í
stuttu máli sagt, fyrst og fremst
af hugmyndaauðgi hennar, per-
sónulegu sjálfstæði og nánum og
traustum tengslum við land og
sögu. íslenzkt landslag, sveita-
lifið, þjóðsagan, smalinn og fén-
aðurinn, blómin og mosinn voru
ávallt meðal kærustu viðfangs-
efna hennar.
Skapgerð Kristínar Jónsdóttur
mótaðist fyrst og fremst af hrein-
lyndri festu og tilgerðarleysi. Hún
var einörð í skoðuhum og í dóm-
um um menn og málefni. En hún
var frjálslynd og víðsýn, óhrædd
við nýjungar og krafðist olnboga-
rýmis fyrir sjálfa sig og aðra.
Allur læpuskapur var henni fjar-
lægur og framandi,
★
Hinn 17. maí 1918 giftist hún
Valtý Stefánssyni ritstjóra. Áttu
þau tvær dætur, Helgu leikkonu,
sem er gift Birni Thors fram-
kvæmdastjóra og Huidu, sem
gift er Gunnar Hanssyni arkúekt.
Heimili þeirra Kristínar og
Valtýs á Laufásveg 69 var éitt
fyrsta heimilið, sem ég kom á
þegar ég hóf háskólanám hér í
Reykjavík. Þau hjón stóðu þá
bæði mitt í önn lífsstarfs síns.
Kristín sem vinsæll og virtur
listamaður og maður hennar sem
fjölhæfasti blaðamaður landsins
og mikilhæfur blaðstjórnandi.
Dætur þeirra ýoru þá á barns-
aldri, falleg og elskuleg börn.
Yfir þessu heimili hvíldi i sann
listrænn og þjóðlegur blær. Þar
runnu rammíslenzkir straumar
fornrar sveitamenningar saman
við norræn og evrópsk menning-
aráhrif. Þar kom fjöldi fólks víðs
vegar að, innlent og erlent. Þar
fóru fram hressilegar viðræð-
ur um hin fjölbreytilegustu um-
ræðuefni, listir og stjórnmál,
jarðrækt og bókmenntir, blaða-
mennsku, búskaparhætti og þjóð-
sögur.
Þannig var andrúmsloftið á
heimili þeirra Kristínar og Val-
týs. Að sjálfsögðu átti húsmóðirin
sinn ríka þátt í að skapa það og
móta. Listfengi hennar og tildurs
laus smekkvís1 blasti þar hvar-
vetna við. Þar var skjól við ar-
inn, sem logaði glatt meðan heilsa
og fjör entist.
★
Lífsstarf Kristínar Jónsdóttur
var í raun og veru þríþætt. Hún
gekk ung myndlistinni á hönd
og þjónaði henni meðan dagur
var á lofti. Hún helgaði sig börn-
um sínum af heilshuga ástúð og
kærleika og hún veitti forstöðu
heimili, sem í áratugi stóðu um
stormar óvægilegrar dægurbar-
áttu. öll þessi hlutverk rækti
hún af reisn þroskaðrar konu.
Þess vegna geymist minningin
um hana í þeim öllum.
En stórt skarð stendur opið
við fráfall þessarar fjölhæfu og
afkastamiklu listakonu. Tjáir þar
eigi um að sakast því eitt sinn
skal hver deyja. En listamaður-
inn lifir áfram í verkum sínum,
og minningin um indæla móður
og eiginkonu skapar innri gleði
sem aldrei þverr, dregur upp
mynd, sem aldrei máist.
Vinir og venzlamenn frú Krist-
ínar Jónsdóttur þakka henni ó-
gleymanlegar samvistir og sam-
fylgd, öll þjóðin minnist skerfs
hennar til íslenzkra menningar-
mála, hljóðlát samúð streymir til
ástvina hennar, sem nú bera sorg
og söknuð í hjarta.
Signirður Bjarnason
frá Vigur.
¥
MEÐ Kristínu Jónsdóttur er nú
horfin ein ágætasta íslenzk lista-
kona, fyrr og síðar.
Um Kristínu á ég margar góð-
ar og bjartar endurmirmingar, og
það, sem mér kemur fyrst í hug
í því sembandi, er víðsýni henn-
ar, og næmur skilningur á því em
falda lögmáli að lífið, mennirnir
og listin standi ekki í stað, — að
allt er breytingunni háð. Þess
vegna var hugur hennar alltaf
opinn fyrir gróanda listarinnc. ,
eins og hann kann að birtast á
hver.' _ einstöku tín Ekkc't
var fjær Kristínu en að hneyksl-
ast á því að ungir listamenn taka
við þar sem hinir eldri verða
að láta staðar numið og að hinn
farni vegur hlýtur óumflýjan-
lega að liggja inn á ófarnar
brautir.
Ég mun ætið minnast með þakk
læti vinsemdar hennar í garð
hinna yngri listamanna og þeirr-
ar jákvæðu stöðu, er hún mark-
aði sér gagnvart öllum þeim
nýstárlega gróðri sem listamenn
tuttugustu aldarinnar færðu
heiminum.
Frá því ég man fyrst efnr,
hefi ég haft sérstakt uppáhald
á myndlistar;nönnum vegna þess
að mér finnst þeir skemmtilegri
en annað fólk — og ég gæti í
því it~—bandi sagt, að ég ky
heldur að láta mér leiðast meðal
listairanna en skemmta mér með
öðru fólki. Mér mun ekki úr
minni líða þær björtu og góðu
stundir, er ég hefi ásamt ýmsum
öðrum myndlistarmönnum. átt á
heir.iili þeirra njóna Kristínar
Jónsdóttur. og Valtýs Stefánsson-
ar. Hér mætti maður skilningr,
vinsemd og frábærri gestrisni,
sem ekki mun gleymast.
Sjónarmið Krisf rar voru
hafin yfir smámunasemi, og hún
átti í ríkum mæli þá sýn lista-
mannsins á mönnum og málefn-
um, cð hin svokölluðu „prakt-
ísku“ sjónarmið eru ekki alitaf
mikils virði. Hún vissi að til eru
verðmæti í lífinu, sem eru meira
en gulls í gildi, því hún átti í
senn mannlega hlýju og reisn
listamannsins.
Gunnlaugur Scheving.
★
ÞEGAR ég skrifa þessar línur,
nokkur kveðjuorð til Kristínar
Jónsdóttur listmálara,. nfjast að
sjálfsögðu upp kynni mín um
langt árabil við þessa sérstæðu
konu. Ef gera ætti kynnum okk-
ar einhver skil, mundi það verða
langt mál og mér algerlega of-
viða. Til að lýsa persónuleika
Kristínar Jónsdóttur þarf egg-
hvassan penna, sem gæti náð
þeim blæbrigðum, sem svo mjög
einkenndu þessa sterku konu. Að
miðla öðrum þeim áhrifum, er
maður varð fyrir af Kristínu Jóns
dóttur, er ekki mögulegt.
Einungis örfáir búa yfir þeim
andlega krafti að geta gert hvern
dag í lífi sínu ríkan og ferskan.
Slíkir menn eru sífellt hugsandi
um ný og ný viðfangsefni, ætíð
í leit að innsta kjarna málsins, sí-
ungir og svo frjóir í hugsun, að
jafnvel smáatvik daglega lífsins
geta orsakað stór og mikil and-
leg átök. Allir þeir, sem urðu
þess aðnjótandi að kynnast Krist-
ínu Jónsdóttur, voru fljótir að
gera sér grein fyrir þessum fá-
gæta hæfileika í fari hennar.
Fáa listamenn með meiri skap-
festu og kjark hef ég þekkt en
Kristínu Jónsdóttur. Hún var
okkur yngri kynslóðinni fyrir-
mynd og um leið einn traustasti
stuðningsmaður, er á reyndi.
Enginn af jafnöldrum hennar var
eins vakandi yfir velferð yngri
listamanna og Kristín, og í fé-
lagsmálum listamanna átti hún
sterkan og ómetanlegan þátt. Þar
stóð hún jafnan við hlið þess,
sem hún hafði sannfærzt um, að
hefði réttan málstað. Fram til
hinztu stundar var Kristín full
áhuga fyrir þvi, sem var að ger-
ast í vinnustofum hinna yngri
listamanna, og hún var óhrædd
við að láta skoðanir sínar í ljós,
bæði við listamennina sjálfa og
opinberlega. Ekkert var fjær
Kristínu en að fara með hálf-
kveðna vísu. Hún kom til dyra
eins og hún var, og það var að-
alsmerki hennar, jafnt í daglegu
lífi sem í list hennar.
Kristín Jónsdóttir var braut-
ryðjandi í íslenzku listalífi. Hún
var einna fyrst kvenna til að
leggja í önnur lönd eftir aldamót
síðustu til að nema myndlist.
Bóndadóttir norðan úr Eyjafirði
steig stórt spor í þá daga með
slíku áræði. En heimanmundur
hennar var óvenjulega drjúgur:
hæfileikar, dugnaður, kjarkar og
áræði — allt voru þetta eigin-
leikar, sem Kristín Jónsdóttir
átti í ríkum mæli og ávaxtaði
til æviloka. Kristín var framsýn
og frjálslynd kona, en að sama
skapi föst fyrir. Sjóndeildar-
hringur hennar var víður, og
hún trúði á frjálsa og óháða
listþróun í landi sínu. Hún haíði
þann mikla hæfileika, að geta
litið verk annarra listamanna
með virðingu og sanngirni, þótt
ekki væru unnin í þeim stíl, sem
hún sjálf aðhylltist. Fyrir henni
var stíll í myndlist aldrei aðal-
atriði, heldur það eitt, hvernig
verkið stóðst sem sjálfstætt, and-
legt verk. Hún var fordómalaus
og fylgdist vel með, hvað var að
gerast. Kristín var stórgáfuð
kona.
í mörgum beztu verkum Krist-
ínar Jónsdóttur má greinilega sjá,
hverja áherzlu hún lagði á að ná
árangri í myndlist sinni. Henni
lánaðist að gera þau svo nátengd
persónuleika sínum ,að þeir, sem
þekktu hana, munu jafnan sjá
hana í verkum hennar, en ein-
| mitt þetta er árangur, sem allir
sannir listamenn æskja að ná.
Það var fjarri Kristínu að berast
mikið á og ota verkum sínum fyr
ir almenningssjónir. Er hún varð
sjötug, vildi hún engin skrif í
blöð eða annað tildur, en daginn
hélt hún hátíðlegan með vinum
og vandamönnum. Kristín Jóns-
dóttir var sérlega hlédræg lista-
kona.
Að vísu er Kristín Jónsdóttir
horfin af sjónarsviðinu, en per-
sónuleiki hennar lifir áfram í
verkum hennar og endurminning
um vina hennar. Það væri ekki í
anda Kristínar Jónsdóttur að láta
þessar línur inriihalda víl og sorg
artón. Samt stilli ég mig ekki
um að segja, að ég sakna hennar
mikið. Sá lífskraftur, dugnaður
og gleði, sem geislaði frá þessari
konu, verður mér ógleymanlegur.
Skörungur á borð við Kristínu
Jónsdóttur verður vandfundinn.
Það er ævintýri að hafa notið
vináttu hennar og samfylgdar.
Það er skarð fyrir skildi í hópi
íslenzkra myndlistarmanna, þatr
sem Kristín Jónsdóttir er öll.
Áður en ég skil við þessar lín*
ur, vil ég þakka starf Kristínar
Jónsdóttur, framlag hennar til
myndlistar fslendinga, starf henn
ar í þágu félagsmála listamanna.
Hina tryggu vináttu hennar og
margs konar uppörvun get ég
seint launað, nema ef vera mætti
með því að varðveita endurminn-
ingu hennar með sjálfum mér,
sem henni sæmir. Virðiogu mína
tjái ég henni á þann Hátt að
leyna því hér, hver sorg og hver
skaði mér þykir að fráfalli henn-
ar.
Valtýr Pétursson.
★
ÞÓ lífið sé stöðugt sama óráðna
gátan fyrir öllum mönnum, er
það þó dauðinn, sem í hvert sinn
er hann vitjar heimkynna okkar,
er flestum ennþá óskýranlegrL
Og þó svo sé kallað, að sagan
endurtaki sig, verður því varlega
treyst, því við hvert fótmál sjá-
andi manns birtist nýtt ævintýr,
sem aldrei hafði áður í manns-
huga komið, og óvinur, sem eng-
in kunn vopn bíta.
Heilög ritning segir að Guð
hafi skapað heiminn, og hinir
vitrustu menn hafa kennt okkur
að hann sé stöðugt að endurbæta
hann og gera hann byggilegri
börnum sínum.
En svo skapaði Guð manninn,
raunar í sinni mynd, en við höf-
um nú fullreynt öll, að það er
aðeins í einu, sem hann líkist föð-
ur sínum. Hann leyfði honum að
skapa líka, en sagði honum ekki
hvernig hann ætti að fara að þvl.
Þetta örlagaríka slys skaparans
er upphaf óbilgirni mannkynsins,
og því á það hamingju sína að
þakka. Um leið og Guð blés börn-
um sínum í brjóst friðlausri for-
vitni og lífsþorsta, afsalaði sér
húsbóndavaldinu og veitti þeim
frelsi til að skapa eins og hann,
þá hlaut að því að koma að þessi
nýi máttugi óviti seildist smám
saman til nýrra landvinninga,
gerðist keppinautur guðdómsins,
skapara síns, freistandi að gera
nýjan heim við hlið og í sam-
keppni við þann, er honum var
búinn af föður sínum á himnum.
Og nú stendur þessi nýi dverg-
guð andspænis tveim veröldum,
að vísu jafnráðviltur og í árdaga
um markmið og leiðir, en stolt-
ur skapari fyrir Guðs náð, með-
an hún stendur til boða.
Hér hefur þung ábyrgð verið
lögð á veikar herðar, en þó verð-
ur ekki aftur snúið.
Aldrei birtist manni það jafnátak
anlega hve heimur okkar má sía
lítils við hlið hins, sem ól hann
af sér, og andspænis jafnóskýran
legu ofbeldi gagnvart hinum
frjálsa einstaklingi og velgerðar
manni lífsins, er hann fyrirvara
laust er kallaður frá verki á heill
andi starfsdegi. Og ekki er mannl
það í annan tíma ofar í huga hva
Framh. á bls. 12