Morgunblaðið - 20.05.1960, Page 13

Föstudagur 20. maí 1960
MORCVNPr áfíjo
13
Dönsk Ijóöagerð og
vandamál hennar
Eftir dr. Hakon Stangerup dósent
ENSKI gagnrýnandinn J. M.
Cohen reynir að gefa heildar-
mynd af nútímaskáldskap í at-
hyglisverðri bók, sem nýlega
er komin út. Að áliti Cohens
hefst nútímaljóðlist með
fyrsta frumsamda ljóðinu eftir
Baudelaire, og Cohen telur,
að dauðastund hennar sé nú
runnin upp. 1 skrifum sínrum
um skáldskap frá árunum 1860
—1960 leggur Cohen aðalá-
herzlu á sl. 50 ár og f jallar um
skáld, sem mikið hefir verið
rætt um í heimi bókmennt-
anna: T.S. Eliot, Jimenez,
Lorca, Neruda, Ezra Pound og
Dylan Thomas. En hann gefur
sér einnig tóm til að minnast
á minniháttar stjörnur á al-
þjóðahimni ljóðlistarinnar —
svo framarlega sem ljóðin eru
á frönsku, ensku, þýzku eða
spönsku. Því miður hefir J. M.
Cohen ekki lesið nein Ijóð á
Norðurlandamálunum.
Hvað er þá að áliti enska gagn-
rýnandans hið „nýtízkulega“ í
þeim skáldskap, sem hann lýsir?
Hið „nýtízkulega" andstætt hinu
rómantíska og klassíska? Klass-
ísku og rómantísku skáldin eiga
þVátt fyrir allt sameiginlega trú
á ákveðin verðmæti. Þau líta á
heiminn, sem þau lifa í, sem
skiljanlegan og áþreifanlegan.
Hlutverk skáldsins er að lýsa
þessum heimi eins Ijóst og hann
getur. Nútímaskáldið gerir sér
hins vegar engar vonir um að
geta skynjað eða skilið heiminn,
og þess vegna hefir hann enn síð-
ur trú á, að hann geti leiðbeint
eða uppörvað. Því að hugarheim-
ur hans er óskiljanleg ringulreið,
sem hann getur ekki flúið frá en
endurspeglast í mótsagnakennd-
um skrifum hans. Hann gengur
ekki í björtu veðri út í skóg í
hinum raunsanna heimi, heldur
þreifar hann sig áfram í myrkum
hugarheimi sjálfs sín.
Árangurinn af hinu síðar-
nefnda verður ekki Ijós og gagn-
örður boðskapur. Þess vegna
verður nútímaskáldið að hafna
gagnorðu máli fyrirrennara
sinna, fallegum, skýrum mynd-
úm, hrynjandi og rími. Þegar hug
urinn er leitandi og hvarflandi,
er réttara að beita fyrir sig ó-
ákveðnu og látlausu rnáli. Þessi
afstaða ber vott um auðmýkt
frammi fyrir viðfangsefninu, og
hins sama verður einnig vart hjá
Vísindamönnum nútímans. Skáld
Cohens líkist hagfræðingnum,
sem gaf eftirfarandi svar við
þeirri margþvældu kröfu að gefa
ótvíræðar skýringar: „It is bett-
er to be vaguely right than to be
exactly wrong“.
Cohen telur, að í skáldskapn-
um standi nú yfir miklir breyt-
ingatimar, skáldskapurinn sé nú
að skipta um ham og þess vegna
steðji að honum erfiðleikar. Nú-
tímaskáldin þurfa einkum að var-
ast tvenns konar hættur: að í
skáldverkum þeirra gæti of mik-
illar tilfinningasemi, en kröfu-
hörðum gagnrýnendum þyki vits
mjög skynsamleg, en að sama
munina vanta; eða kvæðin verði
mjög skynsamleg, en að sama
skapi tilfinningasnauð. Skáldin
eru í mikilli klípu. Hvaða leið
eiga þau að velja?
J. M. Cohen hefir ákveðna
skoðun á þessu:
Skáldin myndu gera sig hlægi-
leg, ef þau ætluðu sér að reyna
að leika aftur klassísk og róman-
tísk hlutverk sem spámenn, goð-
sagnafræðingar eða löggjafar.
Það er ekki hægt að fara sömu
leið til baka. Er þó hægt að finna
nýjan innblástur? J. M. Cohen
svarar þessari spurningu játandi
.Hann telur, að frjósöm andagift
muni endurfæðast með „nýjum
einfaldleika". Hann skrifar: „Með
því að snúa aftur til einfaldleika
í formi og máli, mun skáldið á
ný fá áheyrn".
Ég hefi drepið á efni bókar
Cohens, þar sem gott væri að at-
huga danskan skáldskap frá þess
um árum í Ijósi þess ,sem þar
kemur fram — og einkum skáld
skapinn frá þessu ári eins og
hann birtist í kvæðasöfnunum,
sem hafa verið gefin út. Ber
danskur skáldskapur merki
þeirra hræringa, sem hafa átt sér
stað í nútímaskáldskap úti í hin-
um stóra heimi? Svarið verður í
senn játandi og neitandi. Skáld-
skapur í Danmörku er ekki eins
nýtízkulegur í sniðum og skáld-
skapur á hinum Norðurlöndun-
um. T.d. eru áhrif súrrealisma og
super-estetisma greinilegust í
Svíþjóð, ekki eins Ijós í Finn-
landi og Noregi, en á íslandi og
þó einkum í Danmörku mega inn-
lend áhrif sín meira en erlend.
Áhrifa expressionismans í dönsk-
um skáldskap gætti nokkuð eftir
fyrri heimsstyrjöldina — aðal-
fulltrúar hans voru þeir Emil
Bönnelycke, Fredrik Nygaard og
Tom Kristensen, en éfniviðurinn
var ekki sóttur til útlanda, heldur
til Jóhannesar V. Jensens og Sop
husar Claussen. Sömu sögu er að
segja af nútímaskáldskapnum,
sem ruddi sér til rúms, meðan á
síðari heimsstyrjöldinni stóð og
á árunum eftir styrjöldina. Skáld
in leita ekki eingöngu erlendra
fyrirmynda, heldur leita þau inn-
blásturs í verkum trúarbragða-
sagnfræðingsins og prédikarans
Vilhelms Grönbechs og skilningi
hans á Sören Kierkegaard. Þekkt
ustu skáldin á árunum 1940—1950
eru Halfdan Rasmussen, Ole Sar-
vig, Ole Wivel, Erik Knudsen og
Thorkild Björnvig.
Að sjálfsögðu fjalla skáldin um
höfuðviðburði þessara ára: styrj-
öldina og hernámið. Menn hafa
misst trúna á kenningar, kerfi og
skoðanir og menn klígjar við að
nota útþvæld orð og form. Skáld-
in á fimmta tug aldarinnar hafna
venjulega hefðbundnum, ljóðræn
um möguleikum, rími og hrynj-
andi og leita til hins myrka
mynda- og táknmáls. í tímaritinu
„Heretica", sem túlkaði á marg-
an hátt stefnuskrá nýju skáld-
anna, birtust í lok fimmta tugs
aldarinnar ýmsar greinar, sem
lýsa efni kvæðanna og formá
þeirra.
Hinn strangexistentíaliski skáld
skapur þessa áratugs hefir raun
verulega ekki haft svo mikil á-
hrif á skáldskap eftirfarandi ára-
tugs, og nýútkomin Ijóð í ár bera
hans svo að segja engin merki.
Meðal kvæðasafnanna í ár er
lítið, þunnt hefti eftir Otto Gel-
sted. Það heitir „Aldrig var dag-
en saa lys“. Otto Gelsted varð
fyrstur til að slá á strengi express
íonismans á árum fyrri heims-
styrjaldarinnar. En hann varð
einnig fyrstur til að bregða beitt
um brandi sínum gegn nýgræð-
ingi expressíonismans í Dan-
mörku og gerði bókstaflega út af
við hann í frægu kvæði: „Re-
klameskibet". Nafn kvæðisins
talar sínu máli. Ljóð hans eru
klassísk, formströng, flytja al-
mennan boðskap en bera samt
vott um sterk, persónulegt við-
horf.
Tvö kvæðasöfn eru eftir konur
eru meðal umtalsverðra kvæða-
bóka í ár: „Havet og Stjernen"
eftir Grethe Risbjerg Thomsen
og „Huset í Brúgge“ eftir Birthe
Arnbak. Kvæðin eru spunnin af
ljóðrænum töga, sem alltaf og
alls staðar hefir látið til sín taka
í bókmenntum, ekki með stór-
yrðum og borginmannlegum yfir-
lýsingum heldur með kyrrlátum
myndugleika.
Þrjú ung skáld, Finn Methling
í „Stjernefloden“, Bundgaard
Povlsen í „Vartegn“ og Mogens
Jacobsen í „Mellem to stole“
yrkja allir -— með varúð — rím-
laust og oft án hrynjandi. Kvæða
safn Bundgaard Povlsens er mark
verðast, kvæði Finn Methlings
skortir innri spennu, en Mogens
Jacobsen er ungur, kátur piltur,
og þunglyndisköst hans er ekki
hægt að taka alvarlega.
Látleysið var hafið að nýju til
vegs með unga skáldinu Frank
Jæger á árunum 1950—60. Með
honum kom aftur fram á sjónar-
sviðið skáld, sem gat skrifað um
smámunina af þrótti og lífsgleði.
Margir litu svo á, að hann hefði
frelsað skáldskapinn úr viðjum
existentíalismans og formleysis-
ins, sem meinað hefðu almennum
Dr. Hakon Stangerup
lesendum að njóta hans. Hann
eignaðist stóran hóp aðdáenda.
En „nýr einfaldleiki“ jafngildir
ekki eilífri sælu, og það kom í
Ijós í nýja kvæðasafninu hans,
„Cinna og andre digte“, sem er
annað athyglisverðasta kvæða-
safnið, er komið hefir út á dönsku
á þessu ári. Þar er að finna hljóm
fögur kvæði, 'rímuð og órímuð, en
öll einkennast þau af karlmann-
legum töfrum og kæti. En það
kveður við þyngri tón í kvæðun-
um, vandamálið mikla um sam-
hengi og tilgang leitar á skáldið.
„Veiðimaðurinn ungi“, eins og
hann kallar sjálfan sig í fyrri bók
sinni, mun ekki framar láta sér
nægja að eltast við sólargeisla í
hári unnustunnar.
Og nú er röðin komin að at-
hyglisverðasta og markverðasta
kvæðasafninu frá árinu 1959—
1960. Það er „Figur og Ild“ eftir
Thorkild Björnvig. í mínum
augum boðar höfundurinn þeg-
ar með bókartitlinum, að hann
vilji reyna að taka afstöðu til
þeirra erfiðleika, sem nútíma-
kveðskapur á við að stríða. Með
orðinu „figur“ á skáldið við hugs
anagnótt, með „ild“ á hann við
tilfinningahita. Hann vill ekki
láta tilfinningarnar ráða lögum
og lofum í skáldskapnum. Hins
vegar segir hann okkur, að séu
engar tilfinningar að baki hugs-
ununum verði vitsmunalegur
skáldskapur formlaus og ófrjór.
Og hann veit, hvað hann er að
tala um. Han er bókmenntafræð-
ingur og hefir fengið gullverð-
laun fyrir ritgerð, sem hann
skrifaði um einn fyrirrennara
hins nýtízkulega skáldskapar:
Rilke. Ritgerð þessi er einmitt
nýlega komin út í bókarformi.
Hann hefir þýtt Rilke og verið
skírnarvottur margra þeirra ný-
tízkulegu kvæðasafna, sem aðrir
hafa skrifað. Þeir erfiðleikar,
sem steðja að nútímaskáldskap,
hafa vafalaust valdið baráttu
'innra með honum. Sjónarmið
fagurfræðinnar og vitsmunanna
hafa togazt á um hann og þær
raddir, sem hann heyrði innra
með sér.
Þessi barátta stendur enn yfir
í nýja stóra kvæðasafninu hans.
„Figur og Ild“ er höfuðverk í
dönskum skáldskap og skiptir
einnig miklu máli fyrir nútíma-
skáldskap og vandamál hans í
heild. Nútímaskáldin geta siglt
á milli skers og báru. En sú sigl
ing mun ekki reynast nútíma-
skáldunum auðveldari en fyrir-
rennurum þeirra.
Hakon Stangerup.
(Greinin er stytt í þýðingul.
Lýhaskólar
hér á landi?
GYLFI Þ. Gíslason, menntamala-
ráðherra, skýrði frá því á Al-
þingi í gær til svars fyrirspurn
frá þeim Daníel Ágústínussyni
og Ásgeiri Bjarnasyni, að athug-
un stæði enn yfir á því, hvort
alþýðuskólar með lýðháskóla-
sniði yrðu stofnaðir hér. Ekki
hefði þótt tímabært að taka á-
kvarðanir um það mál til þessa,
þar sem yfir hefði staðið almenn
endurskoðun á fræðslulöggjöf-
inni. Henni yrði væntanlega lok-
ið í sumar, og þá brátt lagðar
fram tillögur um þessi efni.
Eldeyjardrangur
35 trillubátar
AKRANESI, 18. maí: — 35 trillu-
bátar eru á sjó í dag. Hraðfrysti-
hús Haraldar Böðvarssonar og
Co. byrjaði í gær að kaupa aflann
af trillunum og menn vona að
það verði áfram. — Oddur.
Eldey friðlýst
Þar er mesta súlubyggð heims
NATTÚRUVERNDARRAÐ hefur
ákveðið að friðlýsa Eldey út af
Reykjanesi, sem friðland.
Þar sem telja verður mikilvægt
að friðlýsa Eldey sakir sérstæðs
fuglalífs, er lagt bann við þvi
að ganga á eyna án leyfis náttúru
verndarráðs, svo og að ræna þar
eða raska nokkrum hlut.
Jafnframt eru öll skot bönnuð
nær eynni en 2 km., nema nauð-
syn beri til, og bannað er að
hafa eyna að skotmarki, hvort
heldur er af landi, sjó eða úr
lofti.
Þeir, sem brotlegir gerast við
ákvæði þessa úrskurðar, verða
látnir sæta ábyrgð.
Arið 1940 voru sett lög um
friðun Eldeyjar þar sem lagt er
bann við því að ganga á eyna án
leyfis ríkisstjórnarinnar svo og
að spilla þar eða ræna nokkrum
hlutum. Aðalhvatamaðurinn að
þessari lagasetningu var Magnús
Björnsson náttúrufræðingur, en
hann skrifaði ítarlega grein í
Dýraverndarann seint á árinu
1938 um Eldey og súlubyggðina
þar. í grein þessari bar Magnús
fram tillögu um friðlýsingu Eld-
eyjar, sem siðar leiddi til fyrr-
nefndrar lagasetningar.
Eldey er mjög sérstæður mó-
bergsklettur, sem rís úr hafi á
fjölfarinni siglingaleið út af
Reykjanesi. Það er einkum
tvennt, sem haldið hefur nafni
Eldeyjar á lofti. Þar er stærsta
súlubyggð heimsins og þar var
síðasta athvarf geirfuglsins í
heiminum. Samkvæmt nýjustu at
hugunum munu nú verpa um
15000 súluhjón í Eldey og hefur
peim fjölgað um 5000 síðan ey-
in var friðlýst 1940. Eldey er nú
fullsetin og er því ekki við því að
búast, að súlubyggðin þar geti
vaxið meira vegna skorts á land-
rými. En friðlýsing Eldeyjar hef-
ur valdið því, að síðan 1940 hafa
súlur tekið sér bólfestu á þremur
nýjum stöðum á strönd Islands.
Þessar nýju súlubyggðir eru í
Skrúðnum út af Austfjörðum, á
Stóra-Karli á Langanesi og í
Rauðanúp á Melrakkasléttu. Að-
ur en Eldey var friðlýst var
stærsta súlubyggð heimsins á St.
Kilda vestur af Skotlandi, en síð
an hefur súlubyggðin í Eldey
vaxið svo mjög, að hún er nú
tvímælalaust stærsta súlubyggð
heimsins.
Annar þáttur í sögu Eldeyjar
ei ekki jafnhugðnæmur og voxt-
urur súlubyggðarinnar. I fyrstu
viku júnímánaðar árið 1844 réru
14 vaskir menn úr Höfnum á átt-
æringi út í Eldey og gengu þar á
land. Þar rákust þeir á tvo geir-
fugla og eitt geirfuglsegg á berg-
fjáanum upp af lendingarstaðn-
um við eyna. Þeir brugðu skjótt
við og tókst að handsama fugl-
ana og snúa þá úr hálsliðnum, en
eggið brotnaði í átökunum. Þetta
voru tveir síðustu geirfuglarnir.
sem sögur fara af í heimmum.