Morgunblaðið - 31.01.1963, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 31. Januar 1963
MORCUl\BLAÐ1Ð
13
E. J. STARDAL:
FRÁ karlamagnúsi til de gadlle
Ca^[PHÁTb
0F corDOYa

Evrópa árið 843, skipting Karlungaríkisins.
MORGUNBLAÐIÐ hefur í
tilefni hins nýja sáttmála
Frakka og Þjóðverja heðið
höfund þessarar greinar að
draga saman helztu atriði úr
samskiptum þessara ríkja á
liðnum öldum. Fyrri hluti
þessarar greinar fylgir hér á
eftir.
SAMNINGUR sá, er de Gaulle
hefur nú í nafni þjóðar sinnar
gert við forna erfðafjendur,
sem hann einn landa sinna
fyl'kti liði gegn er land hans
var í helgreipum þýzka hers
ins vorið 1940, hefur eðlilega
vakið mikla athygli. Menn
spyrja, hvort hér sé um al-
varlega tilraun að ræða til að
sætta gamla böfuðóvini, tvær
stærstu og voldugustu menn-
ingarþjóðir Vestur-Evrópu,
þjóðir sem eitt sinn voru tvær
greinar á samgermiönskum
meiði, en sem hafa, eftir því
sem aldir liðu, meir fjarlaegzt
og fj andskapazt.
KARLAMAGNÚS KEISARI
DÝR.
Karlamagnús, hinn mikli her-
feonungur. miðalda, er sá eini
þjóðhöfðingi, sem státar af því
að báðar þessar þjóðir lutu hon
um og töldu hann sinn konung,
var hann frankverskur að ætt,
sat í Aachen og mælti á ger-
manska tungu. Þegar frægðar-
ferill. herferða hans og land-
vinninga náði hámarki sínu, er
páfi krýndi hann til keisara Vest
urlanda í Róm á jóladag sjálfan
árið 800, lágu blóði drifin spor
herferða hans vestan frá Ebró
norður tiil Egðu, austur til Óder
og Ungverjalands og suður á
miðjan ftalíuskaga. Allt þetta
landsvæði hafði hann sveigt und
ir vilja sinn.
Þetta sögufræga rífci var þó
engan veginn eins heilsteypt og
öflugt — sem það var víðlent:
í raun réttri haldið eingöngu
saman af járnaga hins drottn-
unargjarna bonungs. Sunidrung-
aröfl lénsskipulagsins nöguðu
iþað innan frá, sunnan og austan
Miðjarðarhafs var ríki kalífanna
og strandbúar keisarans litu
hivern dag með dkelfingu tid
hans; þaðan mátti á hverri
stundu vænta hraðfara galeiða
með hálfmánaveifuna við hún.
Mót norðri brýndu óþekktar
þjóðir háskeftar axir sínar,
hrundu langskipum á flot og
hófu ógurleg hervirki meðfram
ströndum og árbökkum keisara
dæmisinis.
SKIPTINGIN I VERDUN
Þegar Karlamagnús dó 814 og
sonur hans Loðvík gæfi tók við
keisaratign, hefst raunverulega
®ú skipting sem greindi þetta
víðlenda ríki með tímanum í
þýzk lönd og frönsk og þessari
fikiptingu lauk við samninginn
í Verdun 834. Skiptist ríkið þá
milli þriggja sona hans og fékk
Karl, sem nefndist hinn sköll-
ótti, löndin vestan Schilde Maas
og Saón-Rón, en Loðvík þýziki
fékk lönd austan Rínar- og enn
fremur vínræktarhéruðin kring-
um Mainz, Speier og Worms,
svo hann gæti fengið sér í staup
inu sem bræður hans. Þriðji bróð
irinn Lóthar fékk breiða sþildu
þar á milli, sem náði frá lönd-
nm Frísa við Norðursjó suður
á Ítalíu til Rómis. Þessi lönd
greindust, er ríki hans sundrað-
ist, í fjölmörg smáríki og her-
togadiæmi. Af þeim skipta hér
einkum máli hertogadæmið Bur-
gund, Elsass, Lóthringen (sem
kennt var við Lóthar yngri, son
Lóthars), Franche-Comté eða
Frígreifadæmið, Luxemburg og
Niðurlönd.
Skiptingin 843 var auðvitað
fjarstæða, bæði frá stjórn-
málalegu og hagfræðilegu sjón
armiði. Ríki Lóthars var dæmt
til að liðast í sundur, og leiddi
af því mikla ógæfu. Á kom-
andi öldum urðu þessi land-
svæði auðvitað þrætuepli
stóru ríkjanna sitt hvoru
megin Rínar og tilefni margra
styrjalda.
MIÐALDIR OG ÞÝZKA
KEISARADÆMIÐ.
Saga franska ríkisins og hins
þýzka féllu í ólíka farvegi, er
leið á miðaldir. Bæði ríkin urðu
í upplausn lénsskipulagsins að-
eins skuggi af heilsteyptri ríkis-
beild, liðuðust niður í fjölmörg
smárilki lénshöfðingja, sjáilfum
sér næg í nægjusemi barbarískra
lifnaðarháttu miðaldanna. Kon-
ungdæmið var nafnið tómt og
sameiginlegt ríkisvald ekki til.
Ótta konungur hinn saxneski,
sem kom til valda á Þýzkalandi
um sviipað leyti og fslendingar
höfðu stofnað þjóðveldi, endur-
reisti að vísu keisaradæmið 962
og tókst um skeið að bera ægis-
hjálm yfir vestræna Þjóðhöfð-
ingja. Eftirmenn hans á keis-
arastóli lentu hver eftir annan
í valdabaráttu sunnan Alpafjalla
og í harðvítugum deilum við
hið verðandi afl miðalda,
kaþólsku kirkjuna og páfavaldið.
Á þeim drangi brotnaði vald
þeirra; lénshöfðingjarnir géngu
á lagið og sjö þeirra voldugustu,
kjörfurstarnir svonefndu, hrifs-
uðu til sín réttinn að kjósa sér
yfirmann, keisara, valdalausa
toppfígúru. En það varð að
venju að kjósa hann af sömu
ættinni, sem kennd var við Habs
borg. Mátti heita að hver kosn-
ing kostaði hinn nýja keisara æ
meira afsal valds og aukið mútu
fé. Sundraðist þýzka ríkið þvi
meir er nær leið að lokum mið-
alda í fjölmörg smáríki, sín á
milli sundurþykk.
FRAKKLAND OG KONUNGS-
DÆMIÐ.
Franska konungsdæmið hékk
einnig á horriminni margar aldir
eftir dauða Kárlamagnúsar og
hvergi varð lénsskipulagið eins
algert sem þar. Árið 987 hlaut
Hugo Capet þau örlög að skipta
á þeim hlutverkum að vera
voldugasti lénsmaður konungs
og um leið leiðtogi stjórnarand-
stöðunnar og að verða konung-
ur yfir böldum lénsaðli, er nú
snerist jafn ömdverður gegn hon
um sem þeir voru honum áður
hlýðnir. En hann og afkomend-
ur hans gættu þess lengst að
reisa sér ekki hurðarás um öxl
heldur halda í horfinu. Vaxandi
borgarastétt í lok miðalda studdi
þá til brautargengis. Með Fiiipp
usi fríða (1285—1314) og Loð-
vík XI hófst konungsvaldið til
vegs í Frakklandi. Þeir brutu
niður hinn volduga lénsaðal og
Loðvík náði umdir siig miklum
héruðum og þar á meðal Bur-
gund. Átökin voru hafin um
þaS frá hvorum bakka Rinar
skyldi hinu gamia ríki Lóthars
stjórnað.
Fyrri hluti
UPPHAF HABSBORGARA-
RÍKISINS.
f byrjun nýju aldar var mál-
um þannig komið, að annars
vegar var allheilsteypt franskt
konumgsdæmi, hinsvegar sundr-
að Þýzkaland undir stjórn keis-
ara af Habsborgaraætt, sem,
réði raunverulega engu nema í
sundurleitum erfðalöndum sín-
um, hið helzta þeirra var her-
togadæmið Austurríki. Tæplega
hefur ættföðurinn, Rudolf, grun-
að, hvílkt hlutverk beið
afkomenda hans í Evrópu, er
hann varð keisari 1273 og vann
Austurríki af Ottokar Bæheims
konungi.
STÓRPÓLITÍSK HJÓNA-
BÖND.
Maximilian keisari af Habs-
borg, (1493—1519) hóf hina
miklu landvinnimga ættar sinn-
ar, með hjúskapartengslum, er
hann gekk að eiga Maríu einka
erfingja Karls djarfa hertoga af
Burgund. Karl hafði náð undir
sig miklu af hinu gamla ríki
Lóthars norðan Alpafjalla, en
féll í viðureign við Svisslend-
inga, er hann hugðist kúga þá
1477. Loðvík XI svældi undir
sig mörg lönd hans, sem fyrr
segir, þar á meðal Burgund, en
í hefndarskyni tók María þá
bónorði Maximilians Habsborgar
keisara. Með þessu hjónabandi
fengu Habsborgarar yfirráð yfir
Niðurlönd og gerðu kröfu til
allra landa Karls hertoga. Sonur
Maximilians og Maríu, Filippus,
fékk fyrir konu Jóhönnu, dóttur
Ferdinands og ísabellu hinna
kaþólsku á Spáni.
RÍKI KARLS V.
.Fyrir undarlega tilviljun for-
laganna átti það fyrir syni þeirra
Karli V, að liggja, að sameina
undir sinni stjórn víðlemdasta
ríki, sem heimurinm til þessa
hafði séð. Eftir föður sinn og
móður erfði Karl hin auðugu
Niðurlönd og krötfu ti'l annarra
ríkja langafa síns og nafna. Við
dauða spánska ríkiserfingjans
hlaut Karl ekki einungis Spán
og lönd Spánverja á Suður Ítalíu,
heldur hinar feikna víðáttu-
miklu og auðugu nýlendur
þeirra um alla Suður- og Mið-
Ameríku og ítök í Asíu og Af-
ríku, — nýlenduveldi, sem fór
stækkandi með degi hverjum.
Árið 1519 var hann kjörinn keis-
ari alls Þýzkalands eftir lét
föðurföður síns, Maximilians.
Án efa liaifa draumar um mik-
il stórvirki og sameinimgu þessa
víðienda ríkis í styrka heild
ólgað í huga þessa 19 ára pilts,
í hvers ríki sólin aldrei gekk
undir. Hér voru þó ekki öll met
orð Habsborgara talin, þvi um
skeið voru bæði konungar Eng-
lands og Frakklamds kvæntir
Habsborgaraprinsessum. Það var
því ekki að ófyrirsynju, að það
máltæki var fleyigt í Evrópu um
skeið, að aðrir þjóðhöfðingjar
hæfu blóðug stríð til landvinn-
inga, en hið hamingjusama Aust
urríki gengi í hjónabamd.
En þessi pólitíska hjónabands
hamimgja dró dilk á eftir sér.
Fraflcklandskonungur, Fnanz I,
vaknaði við illan draum, er Karl
varð keisari; var land hans þá
á alla vegu umkringt löndum
Habsborgara. Hann hafði reynt
að koma í veg fyrir keisarakjör
Karls og sjálfur verið í kjöri, en
ekki náð kosningu. Nú hófst
hann og eftirmenn hans handa;
á hvaða vettvangi sem var og
á ölluom tímum var það æðsta
boðorð að berjást gegn Habsborg
urum og brjótast úr þessurn viðj-
um. Þýzku löndin vestan Rínar,
Niðurlönd og Rínarhéruðin urðu
auðvitað aðalvettvangur þessara
átaka. Segja mátti, að Frakkland
leitaði sér hvarvetna banda-
manna gegn erkifjandanum
Habsborg. Hinir hundheiðnu
Tyrkir, jafnt sem mótmælend-
ur á Þýzkalandi, voru hinum
kaþólska og kristnasta allra krist
inna konunga jafnkærkomnir
bandamenn. Franz I fór reyndar
hinar mestu hrakfarir fyrir Karli
keisana í þeirra mörgu styrjöld-
um, en þó nægðu þær til þess
að Karli gafst ekki tóm til að
sinna málefnum Þýzkalands.
Fengu furstarnir því að leika
lausum hala og nú skópu atvik-
in nýtt vopn þeim í hendur til
þess að auka sjálfstæði sitt. í
Wittenberg hafði munkur einn
að nafni Marteinn Lúther, neglt
upp mótmæli gegn kennisetning
um heilagrar kirkju á Hallar-
kirkjuhurðina og hreyfing sú,
sem hann vakti með þessu, barst
á vængjum hinnar nýju tækni,
prentlistarinnar um allt Þýzka
land. Hinir slóttugri meðal furst
anna voru fljótir að sjá hv? r
fiskur lá undir steini. Þeir tóku
Lúther og kenningu hans upp
á arma sína og þetta peð þeirra
reyndist efni í þann kóngsgalla,
sem rak keisaraleg yfirráð hins
volduiga Karls á Þýzkalandi i
mát. Furstarnir tóku við hinni
lúthersku kenningu, fylltu fjúr
hirzlur sínar upptælkum fjár-
munum kirkjunnar og voru r ú
reiðubúnir í krafti þess auðs
að bjóða keisaranum byrginn.
f öilum þessum átökum áttú
þeir Frakklandskonung visan
bandamann.
Eftir misheppnaða styrjö’d
Karls V. við jnótmælendafurrt-
ana kom Ágsborgarfriðurinn
1555, þar sem lagt var í vald
þjóðhöfðingjunum að ákveða
hverja trú þegnar þeirra skyldu
játa. Þessi samningur var þó að-
eins vopnahlé, þar sem báðir að-
ilar bjuggu sig undir koman li
átök um örlög Þýzkalands og
valdajafnvægið í Evrópu.
SÓKNIN TIL RÍNAR.
Við skiptingu ríkis Karls keis-
ara 1556 féllu Niðurlönd í hlut
sonar hans Filippusar II. 9pán-
arkonungs. Um miðja 16. öld
logaði Frkkland í trúarstyrjöld-
um en um aldamótin 1600 hafði
hinn dugmikli Hindrik IV af
Bourbon bundið endi á þær. Á
dögum sonar hans, Loðvíks XIII
lentu stjórntaumarnir í höndum
kardínálans njikilhæfa Richelieu
og á hans dögum vann konungs
valdið fullnaðarsigur í Frakk-
landi. Frakkland varð nú tví-
mælalaust voldugasta og heil-
steyptasta ríki meginlandsins. Nú
var því kominn tími til að full-
gera verk Loðvíks XI og Hin-
ríks IV um „les limites natur-
elles“, þ.e. að færa landamærin
austur að hinum eðlilegum landa
mærum Þýzkalands og Frakk-
lands, þ.e. Rínarfljóti.
Á því voru þó ýmsir annmark
ar. Trúarofsóknir Filippusar II.
Spánarfconungs höfðu leitt til
uppreisnar í Niðurlöndum sem
lauk svo, að þýzkumælandi ríkin
í norðri mynduðu bandaríki
Niðurlanda, sem fékk nafnið
Holland. En kaþólsfcu frönsku-
mælandi ibúar suðurfylkjanna
héldu tryggð við Spán. fbúar
Elsass voru Þýzkumælandi og
íbúar Lóthringen blandaðir; þessi
héruð, sem nutu allverulagrar
sjálfsstjórnar undir Habsborgara
keisara höfðu litla löngun til
að lúta Frakklandskonungi,
frekar en Belgíubúar. Að slíku
var þó varla spurt á þeim tím-
um.
Vopnaihlé Ágsbongarsamnings
ins milli keisara og mótmælenda-
furstanna lauk, er þrjátíu ára
stríðið hófst 1618. f þeim átök-
um gerði keisaravaldið úrslita-
tilrauh til þess að brjóta niður
sundrungaröfl Þýzkalands og
sameina það í eitt ríki. Naut
Habsborgarakeisara stuðnings
frænda síns á Spáni og hinna
kaþólsku ættarafla í Suður-
Evrópu, en gegn honum fylktu
liði öil þau ríki, sem töldu hags-
munum sínum geta stafað hætta
Framhald á bls. 17.
Stutt yfirlit um sögu
Frakka og Þjóðverja
frá 800-1963