Morgunblaðið - 26.05.1963, Qupperneq 8

MORCVNBLAÐIB
Sunnudagur 28. maí 1983
-•k
e
Som/ð / Gení
f þessari viku hafa staðið yfir
í Genf og Ottawa viðræður, sem
vafalítið eiga eftir að hafa víð-
tæk áhrif, þótt síðar væri.
Á báðum stöðum var rætt um
mál, sem varða samstarf Evrópu
og Bandaríkjanna. Á báðum stöð
um náðist árangur, þótt hann
yrði e.t.v. ekki eins mikill, og
margir vonuðust til. >á var og
enn eitt sammerkt með þessum
viðræðum, sem fóru fram sitt
hvoru megin Atlantshafsins: Á-
greiningsmálin matti að miklu
leyti rekja til afstöðu Frakka,
annars vegar til efnahagsmála,
hins vegar til varnarmála.
Ráðstefnan í Genf var haldin
á vegum þeirra þjóða, sem undir
ritað hafa GATT-samninginn
(Alþjóða viðskipta- og tolla-
málastofnunin). Þar voru til um.
ræðu gagnkvæmar tollalækkanir
fyrst og fremst milli landanna í
Efnahagsbandalagi Evrópu og
Bandaríkjanna.
Meginviðfangsefnið var að
finna leiðir, sem fara mætti eftir
en frekari umræður eru fyrir-
hugaðar á næsta ári. Á síðasta
þingi Bandaríkjanna voru sam-
þykkt sérstök lög, er veitti
Bandaríkjaforseta víðtækt vald
til að lækka tolla. Samkvæmt
henni var forsetanum veitt um-
boð til að semja um allt að 50%
tollalækkun, almennt, á næstu
fimm árum. Tilgangur banda-
rísku fulltrúanna, er þeir settust
að samningaborðinu, var að fá
samið um gagnkvæmar, hlutfalls
lega jafnmiklar lækkanir tolla,
á öllum tegundum vara. Þetta er
þáttur í stefnu Bandaríkjastjórn-
ar, til að koma á frjálsari við-
skiptum, sem síðar gætu orðið
grundvöllur bættra kjara í mörg-
um vanþróuðum löndum.
Sammála þessari stefnu, í
grundvallaratriðum, eru m.a.
Bretar og V-Þjóðverjar, þótt af-
staða þeirra síðarnefndu sé ekki
jafn eindregin.
Frakkar leggja hins vegar aðal
áherzlu á að auka viðskipti inn-
an EBE, og verjast samkeppni
landa utan þess, einkum á sviði
landbúnaðar- og iðnaðarvara.
Sérafstaða Frakka í þessu
máli er sama eðlis og afstaða
þeirra til aðildar Breta að EBE
og kjarnorkuhers Atlantshafs-
bandalagsins, NATO. Að baki
býr hugmynd deGaulle, Frakk-
landsforseta, um „þriðja veldið“,
jafnoka Bandaríkjanna og Sov-
étríkjanna.
Þótt tillaga sú, sem fulltrúar
EBE báru í fyrstu fram á fund-
inum í Genf, hafi verið þýzk, þá
segja fréttamenn, að hún hafi að
miklu leyti túlkað sjónarmið
Frakka, sem í raun og veru kunni
að standa á sama, þótt viðræður
um þessi mál fari út um þúfur.
Þýzka tillagan fól í sér, að
jafna þyrfti mismun þann, sem
er milli tolla EBE og banda-
rískra tolla. Tollar vestan hafs
eru mjög mismunandi, allt frá
0—80%, en þó yfirleitt hærri
en tollar EBE, sem eru milii 10
og 15%.
Samkv. þessari tillögu átti að
lækka tolla þannig: Tollur, sem
var hærri en 10%, skyldi lækka
um helming þess, sem hann var
hærri en það. Þannig hefði 15%
tollur orðið 12%%, en 80% toll-
ur orðið 45%.
Lengi vel miðaði ekkert í sam
komulagsátt. Þó fór svo um síðir
að bandarísku fulltrúarnir létu
undan síga, þótt í móti kæmi
nokkur undansláttur af hálfu
fulltrúa EBE. Ákvörðun Banda-
ríkjanna felur í sér mikið frá-
vik frá upprunalegu stefnunni.
Kom hún á elleftu stundu, eftir
allmörg símtöl Herters, aðal-
fulltrúans í Genf, og Kennedys.
Bandaríkjamenn féllust á þá
kröfu, að lækkun hátolla skyldi
vera hlutfallslega meiri, en lækk-
un lágtolla, einkum á þeim vör-
um, sem mikil viðskipti eru gerð
með.
Á móti kom samþykkt, þess
efnis, að aðalreglan skyldi vera
sú, að fylgt yrði jafnri lækkun
tolla, hlutfallslega.
Þótt hér hafi samizt um grund
vallarreglur frekara samstarfs,
þá er mikið verk óunnið. Ekkert
hefur verið kveðið á um hvaða
vörur skuli falla undir einstök
atriði sarakomulagsins. Þannig
eru þýðingarmestu viðræður á
vegum GATT um þetta mál, enn
framundan. Þær fara fram vest-
an hafs í maí næsta ár.
— og Ottawa
STOFNUN kjarnorkuhers At-
lantshafsbandalagsins, NATO,
verður að teljast merkur áfangi
í sögu samtakanna. Samkomulag
það, sem náðist á ráðherrafund-
inum í Ottawa, um stofnun liers
ins, einkennist þó af ósamkomu-
lagi, þ. e. afstöðu Frakka til sam-
eiginlegs hers. Því hefur honum
ekki verið gefið formlegt nafn.
Hugmyndin um kjarnorkuher
bandalagsins hefur tekið allmikl
um breytingum, frá því Kennedy
Bandaríkjaforseti og Macmillan,
forsætisráðherra Breta, ræddu
þau mál, á fundi, er þeir héldu
með sér í Nassau á Bahamaeyj-
um í desember sl.
Þar var, í stórum dráttum, sam
ið um þrjú atriði:
• Bretar fengju Polariseld-
flaugar.
• Stofnaður yrði sérstakur
kjarnorkuher, með aðild nokk-
urra bandalagsþjóða. Skyldu
Bretar leggja honum til kafbáta.
• Lögð yrðu drögin að sameig-
inlegum bandalags(kjarnorku)-
her, þar sem áhafnir einstakra
hernaðartækja yrðu af ýmsu
þjóðerni.
Er leið að ráðstefnunni í Ott-
awa, stóð aðeins eitt þessara at-
riða óhaggað, það fyrsta. Orsak-
anna fyrir breytingum má að
miklu leyti rekja til afstöðu
Frakka, þ.e. þess, að þeir höfn-
uðu aðild Breta að Efnahags-
bandalagi Evrópu, og þess, að
þeir hafa haldið fast við að koma
á fót eigin kjarnorkuher.
í þessum ráðstöfunum fólst í
raun og veru vantraust á forystu
Bandaríkjamanna á sviði varnar-
mála. Svar þeirra var fólgið í því
að reyna að hraða eftir mætti
stofnun bandlagshersins.
Hugmyndin um þann her
breyttist þó nokkuð. Talið var
nú hentugast að koma upp flota
skipa, sem borið gætu í allt 200
Polariseldflaugar. — Áhafnir
skyldu vera af fleiru en einu
þjóðerni.
Bretar töldu sig vart hafa efni
á að taka þátt í slíkum her, en
óttuðust, að Vestur-Þjóðverjar,
sem sýndu áhuga fyrir hugmynd
inni, yrðu annar aðalþátttakand-
inn, auk Bandaríkjanna. Þeirrar
hugmyndar mun hafa gætt með-
al brezkra ráðamanna, að svo
kynni að fara, að Bretar glötuðu
þannig forystu sinni meðal Ev-
rópuþjóða á sviði kjarnorku-
varna.
Viðbrögð brezku stjórnarinnar
urðu þau, að hún tók að leggja
áherzlu á annan þátt Nassau-
samkomulagsins. Hann gerði ráð
fyrir, að NATO yrði fengin yfir-
ráð yfir her nokkurra bandalags
rikja. -
Hér töldu Bretar sig hafa nokk
uð til að leggja af mörkum, þ.e.
sprengjuflugvélar þær, sem bor-
ið geta kjarnorkuvopn.
Hugmynd þeirra var, að þessi
her yrði búinn þremur banda-
rískum Polaris-kafbátum (sem
þegar höfðu verið boðnir fram),
brezku sprengjuflugvélunum og
nokkrum hluta bandaríska flug-
flotans, af sömu tegund..
Yfirstjórn átti að vera í hönd-
um Bandaríkjanna, Bretlands, V-
Þýzkalands, Ítalíu, Kanada, Hol
lands, Belgíu, Grikklands, Tyrk-
lands og — vildi það taka þátt
— Frakklands.
Bandaríkin vildu ekki fallast
á þessa áætlun, er hún var lögð
fram. Þó fór svo um síðir, að
þessari hugmynd jókst fylgi.
Þeim her, sem hér var hafður í
huga, í nær óbreyttri mynd, var
í hópi stjórnmálamanna gefið
nafnið „Inter-Allied Nuclear
Force“, þ. e. nokkurs konar sam-
eiginlegur her bandalagsríkj-
anna.
Þessi hugmynd, sem hér um
ræðir, varð að veruleika í Ott-
awa, án þess að um miklar breyt-
ingar yrði að ræða.
• Herinn mun hafa til umráða
brezku sprengjuflugvélarnar og
þrjá Polariskafbáta Bandaríkj-
anna.
• Herinn verður undir stjórn
yfirmanns herafla bandalagsins í
Evrópu, Lyman G. Lemnitzer. Þó
verður sett á stofn nýtt em-
bætti, embætti varayfirmanns,
sem sjá mun um skipulag kjarn-
orkuvarna.
• Þá verður sérfræðingum ým
issa bandalagsríkja gefinn kost-
ur á að kynna sér kjarnorku-
mál mun nánar, en verið hefur.
Auk þess verður öll upplýs-
ingastarfsemi innan bandalagsins
stóraukin.
Þýðingarmestu áhrif stofnunar
hersins verða þessi:
• Bandaríkin munu nú veita
samherjum sínum nákvæmar
upplýsingar um kjarnorkuvarnir,
upplýsingar, sem aldrei hefði ver
ið tekið í mál að veita, fyrir
nokkrum árum.
• Vestur-Þjóðverjar gegna nú
öðru og meira hlutverki á sviði
kjarnorkumála en nokkru sinni
hefur verið. Talið er, að Sovét-
ríkin muni taka þessu illa.
• Hér hefur verið stigið fyrsta
skrefið í þá átt að koma kjarn-
orkuher á vegum NATO undir
eina, sameiginlega stjórn.
Tyrkland
ÞAÐ tók stjórnarvöldin í Tyrk-
landi aðeins fimm klukkustundir
að bæla niður byltingartilraun
þá, sem gerð var í Ankara, höf-
uðborginni, sl. mánudag. Hafði
'hún þá kostað a.m.k. 10 manns-
líf, en 20 lágu eftir særðir.
Á hádegi á þriðjudag var for-
sprakki byltingarmanna, Talat
Aydemir, fyrrverandi hershöfð-
ingi, tekinn höndum.
Það vakti athygli margra, sem
fylgzt hafa með stjórnmálaþró-
uninni í Tyrklandi, að Aydemir
skyldi nú standa í broddi fylk-
ingar þeirra, sam hugðust koll-
varpa stjórn landsins. Kemur
þar einkuim tvennt til.
• Aydemir stóð fyrir bylt-
ingartilraun, sem gerð var í
febrúar 1962, en mietókst. Þá
átti að sækja hann til saka fyrir
landráð, en Gursel, forseti, kora
því þá till leiðar, að Aydemir var
látinn laus. Aydemir varð hins
vegar að heita því að skipta sér
ekiki framar af stjórnmálum.
Gursel og Aydemir voru kunn-
ingjar, en forsetinn hafði fyrr-
um verið yfirmaður hersins, og
Aydemir yfirmaður liðsforingja-
skólans. (Flestir þátttakendiur í
byltingartilrauninni nú voru
nemendur skólans).
• Þá hafa sérfræðingar um
mál Tyrk'lands haldið því f-ram,
að engin byltingartilraun muni
takast þar í landi, njóti hún ekki
stuðnings yfirmanns herforingja
ráðsins, Cevdet Sunav, hers-
höfðingja.
Skýringarnar á tilraun Ayde-
mirs nú, má ef ti'l vill leita í orð-
um hams sjálfs, þ.e. yfirlýsingn
þeirri, sem hann lét lesa í út-
varpið í Ankara, kvöldið, sem
byl'tingarsinnar fóru á stúfama:
,,Stjóm landisins er hlutdræg, og
landið er í hættu, bæði á stjóm-
miála- og efnahagssviðinu“.
Staðreyndin er sú, að illa horf-
ir nú í innanlandsmál'um Tyrk-
lan-dis. Brezkur blaðamaður, sem
er nýkominn þaðan, eftir árs-
d'völ, segir: ,,Ég er sammála
Aydemir. Bfnalhagsástandið í
Tyrklandi hefur aldrei verið eins
bágborið og nú, og skyldi enginn
láta blekkjas-t af yfirlýsingum
stjórnar Inonu. Fimmára-áætl-
unin, svokallaða, hefur brugðizt,
og mun að öllum likindum aldrei
ná fram að ganga. Er rætt var
um efnahagsaðistoð, Tyrklandi til
handa, á sérstökum fundi í París
í vetur, var því lýst yfir, að að-
stoð yrði aoeins veitt til árs í
senn. Því yrði Tyrkland að sýna
getu sína næstu 12 mánuði. Við-
brögð stjórnarinnar urðu þau, að
skattar voru hækkaðir. Land-
búnaðarverkamenn greiða nú
tekjuskatt, í fyrsta skipti. Inn-
flutnings- og útflutningstollar
hafa nær tvöfaldazt, og mörg
smærri verzlunarfyrirtæki ríða
nú á barmi gjaldiþrots".
Á þriðjudag var tilkynmt í
Ankara, að byltingarsinnar yrðu
látnir svara til saka fyrir her-
rétti, og væri engrar miskunnar
að vænta. Þá var lýst yfir hern-
aðarás'tandi í þremur borgum,
Ankara, IstanÞuil og Ismir. Mun
það ástand vara næstu fjórar
vikur.
Afstaban eystra
SVO hefur virzt, um alllangt
skeið, að Krúsjeff, forsætisráð-
herra Sovétríkjanna, og með-
ráðamenn hans telji nú hentug-
ast að halda í horfinu í afstöðu
sinni til Vesturveldanna.
í fyrri viku hafnaði Krúsjeff
tilmælum Kennedys, Bandaríkja
forseta, og Macmillans, forsætis-
ráðherra Breta, þar sem þeir
lögðu áherzlu á, að gerð yrði ný,
alvarleg tilraun, til að semja um
bann við tilraunum með kjarn-
orkuvopn. Fimm ára umræður í
Genf hafa ekki leyst þann vanda
enn. Þrátt fyrir neikvæða af-
stöðu Krúsjeffs til þessarar mála
leitunar, dró hann ekki til baka
tilboð Sovétríkjanna, þess efnis,
að komið yrði upp 2—3 eftirlits-
stöðvum (til að fylgjast með
grunsamlegum jarðhræringum),
innan landamæra Sovétríkjanna.
Margir höfðu þó talið, að það
tilboð yrði afturkallað.
Ummæli Krúsjeffs að undan-
förnu hafa þótt benda til, að svo
kunni að fara á næstunni, að til-
raunir sovézkra visindamanna
með kjarnorkuvopn verði teknar
upp að nýju. Krúsjeff lét þess
nýlega getið við vestrænan frétta
mann, að hann myndi e.t.v. þurfa
að láta undan kröfum visinda-
manna eystra, sem segðust nú
þurfa að gera frekari tilraunir.
Þótt sovézkir ráðamenn hafi
yfirleitt ekki talið sig þurfa neitt
sérstakt tilefni, er þeim hefur
þótt nauðsynlegt að sprengja til-
raunavopn sín, þá greip Kennedy
í síðustu viku til ráðstafana, sem
kynnu að verka gegn því, að til—
raunir yrðu teknar upp á ný
eystra. Forsetinn lét fresta tveim
ur tilraunasprengingum, sem
fara áttu fram ofanjarðar í Nev-
ada-auðninni, síðar í þessum
mánuði.
Fylgdi sú yfirlýsing i kjölfar
tilkynningar, sem lesin var
skömmu áður í Moskvuútvarpið.
Þar sagði, að Sovétstjórnin
myndi ekki sitja auðum hönd-
um, meðan Bandaríkjamenn full
komnuðu vopn sín.
Sl. laugardag lýsti Sovétstjórn-
in því yfir, að hún gæti ekki fall-
izt á fyrirhugaðan kjarnorkuher
Atlantshafsbandalagsins, NATO.
Ummæli opinberra aðila i
Bandaríkjunum, vegna þessarar
yfirlýsingar, voru á þann veg, að
svo væri helzt að sjá, að Sovét-
ríkin teldu sig ein eiga rétt til að
byggja upp kjarnorkuher sinn.
Talsvert hefur verið um það
rætt og ritað í blöðurn vestan
hafs, hver sé orsökin fyrir því,
að Krúsjeff sér sér ekki fært að
ganga til samninga um helztu á-
greiningsmálin, eins og nú
standa sakir. í því sambandi hef-
ur verið bent á:
• Tilraun hans, til að koma
upp eldflaugastöð á Kúbu, lauk
með uppgjöf.
i® Efnahagsaðstoð Sovétríkj-
anna við Mið-Austurlönd hefur
ekki borið ávöxt. Kommúnism-
inn hefur ekki náð fótfestu þar.
• Illa hefur gengið að bæta
úr því, sem aflaga hefur farið á
efnahagssviðinu, heima fyrir.
• Loks má benda á deilumál
Sovétríkjanna og Kína. Þau
verða tekin til umræðu í júlí, á
fundi, sem þá verður haldinn í
Moskvu. Einn helzti „fræðimað-
ur kommúnismans" í Sovétríkj-
unum, Mikhail Suslov, verður
formaður sovézku nefndarinnar,
sem ræða mun við fulltrúa Kín-
verja.
Þrátt fyrir ákvörðunina um
fundinn, hafa kínverskir ráða-
menn ekki látið af gagnrýni
sinni. Einn af æðstu ráðamönn-
um í Peking, Liu Shao-chi, hélt
fyrir nokkrum dögum ræðu, í
Hanoi í N-Vietnam. Þar réðst
hann gegn „endurskoðunarsinn-
um“, og mælti með afturhvarfi
til Stalinisma.
Þessi ummæli nú, þegar samn-
ingafundur hefur verið ákveð-
inn, þykja staðfesta enn einu
sinni, að deila Sovétríkjanna og
Kína eigi sér svo djúpar rætur,
að raunverulegs samkomulags sé
vart að vænta, í náinni framtíð.
Trú margra ér hins vegar, að tak-
ist að semja í júlí, á yfirborðinu
a.m.k., þá kunni aðstaða Krús-
jeffs að batna, og hann geti þá
tekið harðari afstöðu til Vestur-
veldanna.
Sængur
Fylltar með Acrytic-ull
ryðja sér hvarvetna til
rúms. Fisléttar. Hlýjar.
Þvottekta.
Marteinn Einarsson & Co.
Laugavegi 31. Sími 12816.
Laugavegi 176. Sími 3-52-52.