Morgunblaðið - 23.07.1964, Síða 13

> Fimmtudagur 23. júlí 1964
MORGUNBLAÐID
13
taðreyndir í stað rógs
Eftir
Sigurðsson, útgerðarmann
AÐALÞÆTTIRNIR I verkun
sjávarafurða eru frysting á síld
og fiski, söltun og herzla á fiski,
bræðsla og söltun á síld. Að lang-
mestu leyti eru það sömu aðil-
ernir, sem fást við framleiðslu
allra þessara greina, þar sem
verkun sjávarafurða er mjög
samtvinnuð hér á landi. Útgerð'
fiskiskipa er einnig mjög nátengd
verkuninni, og hefur verið gizk-
að á, að 80% útgerðarmanna
verkuðu afla sinn sjálfir að meira
eða minna leyti. Það er talið, að
fyrir sjávarafurðir fáist 90—95
aurar af hverri krónu, sem lands-
menn nota til kaupa á erlendum
þörfum sínum. Maður skyldi því
ætla, að einhver ynni óþarfara
verk á þessu landi en þeir aðil-
ar, sem hafa forystu um fram-
leiðslu sjávarafurða. Svo er þó
ekki að sjá. Ádeilum rignir jafnt
og þétt yfir þessa aðila í 'leiður-
um blaðanna með fáum undan-
tekningum, sem síðan er kyrjað í
útvarpinu yfir landslýðnum á
hverjum morgni á vinnustöðum
og heimilum. Enginn kippir sér
upp við, þótt hann verði fyrir
érásum gulu pressunnar og komm
únista, það eru frekar meðmæli
með heiðarlegum mönnum, en
það er alvarlegra, þegar borgara-
blöðin fylla þennan flokk.
Þróun útflutningsframleiðslunnar
Skefjalaus samkeppni inn-
byrðis hjá einhverri þjóð getur
vart annað en rýrt þjóðartekj-
urnar. Þetta segir einkum til sín,
þegar meira framboð er en eftir-
spurn og hver býður niður fyrir
öðrum til þess að ná í söluna.
Fyrst er hugsun hvers og eins að
selja með ágóða, síðan að selja
án taps og loks með sem minnstu
tapi. En selja verður hann. Glöggt
dæmi um þetta höfum við frá
heimskreppunni um 1930, þegar
saltfiskverðið hrundi gjörsam-
lega. Það er svo annað mál, að
röng gengisskráning og efnahags-
pólitík svelti íslenzku þjóðina
svo í heilan áratug á eftir, að á
mönnum sá í mörgum landshlut--
um. Upp úr því skefjalausa kapp-
hlaupi um framboð á saltfiski,
sem þá var fullkomlega frjálst og
kostaði gjaldþrot margra stórra
útflutningsaðila, fiskverkenda og
útgerðarmanna, spratt Sölusam-
band íslenzkra fiskframleið-
enda (SÍF). Starfar það enn að
6Ölu á svo til allri saltfiskfram-
leiðslu landsmanna. Sala salt-
fisks er þó ekki nærri eins flókin
og t.d. sala á frosnum fiski, sem
krefst miklu margbrotnari verk-
unar og eins miklu meiri upp-
byggingar markaða erlendis.
Meira að segja Samband ís-
lenzkra samvinnufélaga starfar
innan SÍF, og hefur Sambandið
þó viljað vera sem sjálfstæðast í
flestum greinum. Bendir allt til,
að framleiðendum saltfisks hafi
gefizt vel að starfa í SÍF á um-
liðnum áratugum.
Nokkuð sömn sögu má segja
um saltsíldina og saltfiskinn. Þar
var hin frjálsa samkeppni í út-
flutningnum búin að koma öllu í
kaldakol einmitt um sama leyti
©g hinn frjálsi saltfiskmarkaður
hrundi. Var þá gripið til þess að
koma á síldareinkasölu ríkisins,
sem endaði þó með enn meiri
skelfingu, svo að enn þann dag í
dag er það haft á orði, að fram-
leiðandinn hafi fengið einar 2
krónur fyrir síldina í tunnunni.
En svo mikið er víst, að síldar-
einkasalan varð gjaldþrota eins
og margir síldarútflytjendur,
fyrirrennarar hennar, höfðu
orðið.
Upp úr því var svo stofnuð
Bíldarútvegsnefnd, og þótt þetta
sé ríkisstofnun, þá er það vart
nema að nafninu til, því að sjón-
fcrmiða framleiðenda gætir þar
mjög, og má segja, að þeir séu
þar svo til einráðir. Hitt er annað
mál, að sjálfsagt hefði átt sér
stað miklu meiri framför bæði í
síldarverkun og uppbyggingu
markaða, ef ríkið hefði ekki verið
hér í að krukka og lagt þar á sína
dauðu hönd. Fábreytni í síldar-
iðnaði hér á landi er með af-
brigðum og allt annað en gerist
hjá frændþjóðum okkar. En þetta
sölufyrirkomulag hefur þó hald-
izt árekstralaust, og framleiðend-
ur hafa ekki að neinu ráði heimt-
að það afnumið. í þessu fyrir-
komulagi gætir þó þeirra megin-
eiginleika sölusamtakanna, að
það er einn aðili, sem býður vör-
una á erlendum markaði, og það
þarf ekki að óttast undirboð.
Samlag skreiðarframleiðenda
var stofnað 1952. Það náði aldrei
fullkomlega yfir alla framleið-
endur skreiðar, og mun nú um
helmingur þeirra, er skreið fram-
leiða, vera í því. Það er þó ekki
af því, að samlagið nái ekki jafn-
góðu verði og þeir, er fyrir utan
standa, heldur hitt, að afskipun-
um þarf að skipta jafnt milli fé-
lagsmanna og geta þær dregizt
yfir meginhluta ársins. Verður
þar að taka tillit til markaðanna
og þarfa viðskiptavinanna, þegar
um jafnmikið magn sem hjá SSF
er að ræða. Þessu geta þeir, sem
eru með minna magn, stundum
komizt hjá og losnað við fram-
leiðslu sína í einu lagi, en þó er
að sjálfsögðu tröppugangur á því.
En þetta hálffrjálsa fyrirkomu-
lag hefur valdið truflunum á
mörkuðunum, bæði of miklu
framboði í einu, sem hefur stofn-
að þeim í hættu (Ítalíu) og vald-
ið jafnvel tjóni til frambúðar og
svo orsakað verðlækkanir. Mun
þetta þó einkum segja til sín, þeg
ar um mikla framleiðslu er að
ræða, eins og getur orðið í ár.
Ráðuneyti utanríkisviðskipta hef
ur reynt að hafa hér nokkurn
hemil á með því að ákveða lág-
marksverð, og hefur það áreiðan-
lega gert verulegt gagn til að
koma í veg fyrir skefjalaus undir
boð.
Sala á fiski- og síldarmjöli svo
og lýsi hefur verið frjáls. Allt
verð á útflutningsvörum er að
vísu háð samþykki fyrrnefnds
ráðuneytis, sem styðst þá oft við
ábendingar framleiðenda og út-
flytjenda. Þessi sala er mikið í
höndum innlendra og erlendra
umboðssala.
Verð á þessum afurðum er
breytilegt og mjög háð framboði
og eftirspurn á hverjum tíma.
Það ber mikið á því, að stórir
kaupendur erlendis geti haft á-
hrif á markaðinn, stundum kaupa
þeir allt, sem býðst og það fyrir-
fram, eins og nú í von um hækk-
un seinna, stundum halda þeir að
sér höndum í marga mánuði í von
um að fá verðlækkun, þegar
framleiðendur eru orðnir nógu að
þrengdir. Þetta fyrirkomulag hef
ur nokkra ókosti, menn eru ofur-
seldir erlendum stórfyrirtækjum
og umbóðssölum, sem hugsa fyrst
og fremst um að selja. Það hefur
oft verið rætt um að koma á sam-
lagi um' söln á síldar- og fiski-
hjöli, en alltaf strandað á þeim,
sem hafa talið sig hafa góða að-
stöðu til að selja og þá helzt fyrir
milligöngu erlendra umboðssala,
fáir eða engir framleiðendur
munu selja milliliðalaust til
blöndunarverksmið j anna.
Framleiðsla á síldar- og fiski-
mjöli og lýsi er að verða mjög
snar þáttur í nýtingu sjávaraf-
urða og fer hratt vaxandi. Það er
ekki ósennilegt, að væru þessir
framleiðendur sameinaðir í út-
flutningssamtökum, gætu þeir
náð meiri árangri í sölu afurða
sinna, hvað snertir verð og jafn-
vel gæði. Það er ekki óhugsandi,
að þeir gætu fylgt vöru sinni
lengra eftir á leið hennar til neyt
endanna og þar með fengið hærra
verð með því að losna við ein-
hverja milliliði, t.d. með því: 1)
að setja upp blöndunarverksmiðj-
ur heima eða erlendis, 2) að fram
leiða mjöl til manneldis, 3) að
framleiða sérstaklega bætaefna-
ríkt lýsi í neytendaumbúðum og
margt fleira, sem einstökum fyrir
tækjum væri ofvaxið en þeim
væri fært sameiginlega með að-
stoð vísindamanna. Það er hörmu
legt til þess að vita, hversu lítið
er gert til þess að framleiða úr
síldinni verðmætari vöru og þá
einkum til manneldis á sama
tíma og hálfur heimurinn sveltir.
Þá er komið að frosna fiskin-
um og starfsemi frystihúsanna.
Það er ekki óeðlilegt, þótt þess-
um þætti sjávarútvegsins verði
helgað mest rúm í þessari grein,
þar sem hér er um langmesta út-
flutningsverðmætið að ræða og
þessi grein framleiðslunnar hef-
ur lengi verið eitt helzta bitbein
blaðanna og þar flest fundið til
foráttu. Þó er þróun íslénzkra at-
Vinnuvega hvergi lengra komin
en einmitt í frosna fiskinum, og
ber hann þar langt af í öllum
greinum: 1) framleiðslu í neyt-
endaumbúðum, 2) helmingur
framleiðslunnar er seldur á vand-
látustu mörkuðum heimsins og
t.d. í samkeppni við bandaríska
framleiðslu, 3) hátt markaðsverð,
4) sölufyrirkomulag, sem á engan
sinn líka á íslenzkri útflutnings-
vöru, 5) tæknilegri uppbyggingu,
m.a. mjög mikilli vélanotkun, 6)
og síðast en ekki sízt góðu skipu-
lagi á félagsmálum, sem hefur
gert heildarsamtök frystihúsanna
fær um að gæta hagsmuna frysti-
húsanna út á við sem heima fyr-
ir, eftir því sem aðstæður hafa
leyft hverju sinni, Að vísu hefur
þar verið við ramman reip að
draga og ekki sízt vegna þess,
að mikið af blöðunum hefur í
lengri tíð reynt að magna al-
menningsálitið gegn þessari mikil
vægu grein þjóðarbúskaparins.
Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna
var stofnuð 1942, fyrst af 8 frysti
húsum, síðan bættust fleiri við og
loks komu þau öll, sem ekki voru
í eigu kaupfélaga, þau fóru til
Sambands íslenzkra samvinnufé-
laga. Áður .annaðist Fiskimála-
nefnd söluna, en hún var ríkis-
stofnun. Það var töluvert átak að
brjótast úr viðjum nefndarinnar,
en margt hjálpaðist þar að: 1)
það voru ungir og framsæknir
menn, sem þá voru að byggja
upp frystiiðnaðinn í landinu, 2)
ekki var lögð mikil áherzla á að
halda húsunum hjá nefndinni, 3)
og síðast en ekki sízt var hláka í
atvinnu- og viðskiptalífi þjóðar-
innar eftir nærri áratugs fimbul-
vetra kreppu og viðskiptáfjötra.
Svo sterk hafa þessi samtök
verið og gætt vel hagsmuna fé-
lagsmanna sinna, að þennan
nærri aldarfjórðung hafa ekki
verið nema 1—2 frystihús tíma
og tíma og stundum ekkert, sem
hafa óskað eftir að selja fram-
leiðslu sína á eigin spýtur, fyrir
utan kaupfélagshúsin.
Sölumiðstöðin og Sambandið
Samvinnumenn hafa skipulagt
vel verzlun sina og rriargháttaðan
atvinnurekstur. Þeim hefur líka
orðið þar mikið ágengt í sam-
keppninni. f stórum dráttum má
segja, að þeim hafi tekizt með
kaupfélögunum að leggja undir
sig langmestan hluta af verzlun-
inni utan þéttbýlisins hér á Suð-
vesturlandi,' og þar eiga þeir þó
mikil og sterk ítök bæði í verzl-
uninni og atvinnulífinu. Sums
staðar úti á landi og það ekki ó-
víða eru yfirráð þeirra yfir verzl-
uninni og meiriháttar atvinnu-
rekstri 100%. Atvinnurekstur
þeirra samvinnumanna hefur
með hverju árinu orðið yfirgrips-
meiri, og það er fátt, sem þeir
hafa talið sér óviðkomandi.
Meira að segja atvinnurekstur
eins og útgerð fiskiskipa, er nú
sums staðar að þróast yfir á hend
ur kaupfélaganna, en hann hefur
þó hingað til verið í höndum ein-
staklinga og mjög dreifður eins
og búskapur bændanna. Er þessi
þróun einkum augljós á Austur-
landi, þar sem yfirráð samvinnu-
manna yfir verzlun og atvinnu-
lífi eru komin langlengst.
Það hefur verið deilt á SH
fyrir að hafa reynt að skapa sér
sem bezta samkeppnisaðstöðu á
líkan nátt og samvinnumenn með
því að hafa sem mest af þeirri

Einar Sigurðsson
þjónustu, sem þeir þurfa á að
halda, í sínum eigin höndum.
Það má vel vera, að Eimskip
og Kassagerðin, sem verða fyrir
barðinu á þessu skipulagi, segi
sem svo, að það sé ekkert betra
að hafa Sölumiðstöðina sterka en
Sambandið. Og þetta getur vel
verið rétt út frá þeirra sjónar-
miði. En frystihúsin myndu ekki
standa samtakalaus til lengdar
ein og óstudd í samkeppninni. Er
dæmið frá verzluninni ljósast í
þeim efnum. Verzlanir kaup-
manna gáfust upp og kaupfélag
var alltaf kaupandinn. Það eru
heldur ekki fá frystihúsin í einka
rekstri, sem hafa gefizt upp á síð-.
ustu árum og lent yfir til Sam-
bandsins þrátt fyrir tilveru SH,
af því að SH var ekki megnugt
að veita þeim fjárhagslega að-
stoð. En það er annað, sem þeir
verða að gera sér grein fyrir, sem
þykir nærri sér höggvið með
starfsemi SH, og það er það, að
með yfirráðum samvinnumanna
yfir verzluninni og atvinnutækj-
unum fylgja oftast sterk stjórn-
málaleg áhrif í kjölfarið. Austur-
land er hnotskurn af landinu í
þessum efnum.
Hver svo sem þróunin verður
í framtíðinni, er mjög hætt við
þvi, að það myndi flýta fyrir en
ekki seinka, að röðin kæmi að
þeim, sem nú deila hvað mest á
Sölumiðstöðina og skipulag henn
ar, ef hún yrði lögð að velli.
Þessi spádómur gæti ekki aðeins
átt við um einstaklinga og fyrir-
tæki, sem nú hafa horn í síðu SH,
heldur vérið líka athyglisverður
fyrir stjórnmálaflokka- þá, sem
nú keppa við samvinnumenn.
Jöklar og Eimskip
Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna
stofnaði kæliskipafélag af mikl-
um vanefnum fyrir 18 árum.
Vatnajökull, sem hefur nú kvatt
landið væntanlega í síðasta sinn,
var fyrsta skipið. Þótt kæliskipa-
stóll landsmanna væri ekki stór
þá, sást þessi litla fleyta vart í
þeim flota. Þetta var innan við
1000 lesta skip. Það var ekki auð-
hlaupið að því að fá skip þá, en
nokkru áður stóð þó SH til boða
2000 lesta kæliskip frá Ameríku
fyrir hagstætt verð, og nýsköp-
unarstjórnin ætlaði að greiða fyr-
ir, að hægt væri að eignast það,
en Eimskipafélag íslands h.f. kom
í veg fyrir, að úr þessu yrði. Það
var fyrsta viðleitni þess til að
koma í veg fyrir, að frystihúsin
gætu orðið sjálfstæð og haft á-
hrif á flutningsgjöldin á frosn-
um fiski. Þetta var óbætanlegt
tjón ekki aðeins fyrir frystihúsin
heldur og landið í heild, því að
mikið fé fór út úr landinu fyrir
leiguskip næstu árin, og hefur
raunar gert allt fram á þeiinan
dag þrátt fyrir gaspur um, að bú-
ið sé að „yfirbyggja“ kæliskipa-
markaðinn. Árið 1963 voru flutt-
ar með erlendum leiguskipum
9.000 lestir af frosnum fiski eða
11%, þrátt fyrir það að skip Jökla
hafa alltaf verið fullnýtt og flutt
ar voru með skipum Eimskipafé-
lags íslands 20,000 lestir, eða 24%
af útflutningi SH, og þó stóð Eim
skip að sjálfsögðu einnig þessi
9,000 lesta flutningur til boða.
Framh. á bls. 15