Morgunblaðið - 11.10.1964, Blaðsíða 23

Sunnudagur 11. okt. 1954
MORGUNBLAÐIÐ
Framhald af bls. 10
liggur beint við að snúa sér að
hinum ýmsu kvæðum, sem gjalda
einhvers konar jákvæði við mann
legri reynslu. Á mörkum hins já-
kvæða viðhorfs stendur eitt
kvæði sem reikningsskil á hin-
um tilfinningalegu andstæðum í
skáldskap Steins.
I>ess minnist ég, að mér og
þessum heimi
kom misjafnlega saman fyrr
á dögum.
Og beggja mál var blandið
seyrnum keimi,
því báðir vissu margt af
annars högu.m
Svo henti lítið atvik einu sinni,
sem okkur, þessa gömlu
fjandmenn sætti,
að Ijóshært barn, sem lék
í návist minni,
var leitt á brott með voveif-
legum hætti.
Það hafði veikum veitt mér
blessun sína
o'g vön,' sém gerði fátækt mína
ríka.
Og þetta barn, sem átti
ástúð mína,
var einnig heimsins barn og
von hans líka.
Og við, sem áður fyrr með
grimmd í geði
gerðum hvor öðrum tjón
og falli spáðum,
sáum það loks í ljósi þess,
sem skeði,
að lífið var á móti okkur
báðum.
Nú 51um við ei lengur beiskju
í barmi,
hé byrgjum kala neinn í
hjörtum inni,
því ólán mitt er brot
/ af heimsins harmi,
^ Og heimsins ólán býr í
í þjáning minni.
r
r Jafnvægi þessa kvæðis og 511
bygging skipa því meðal hinna
fullkomnustu, sem Steinn orti, en
merking þess má vel vera kenni
leiti á skáldferli hans. Hér nýtur
sín til fullnustu sú teekni skálds-
ins að láta heimspekilega ein-
ræðu kristallast utan um til-
tekna mynd, atvik eða sýn. Og
ennfremur að láta tvær eðlis-
óskyldar myndir, aðra hlut-
ræna, hina hugræna, bera uppi
kvæði eins og tvo jafngilda
burðarstólpa:
að ljóshært barn, sem lék . . ..
og:
Því ólán mitt er brot af
heimsins harmi,
og heimsins ólán býr
í þjáning minni.
En allt að einu og jafnframt
tná lesa þetta kvæði sem hefð-
bundna ræðu með upphafi, stíg-
andi og endi, af því að hér faliast
rétt hugsun og rök ímyndunar-
afls og tilfinninga í faðma. Eitt
sér og þannig verða öll kvæði að
geta staðið — táknar kvæðið
dramatískan áfanga mannlegs
þroska. En í kveðskap Steins má,
svo að notuð sé líking kvæðisins,
6koða það sem nauðsynlega ráð-
stöfun hernaðaraðila til þess að
geta snúið sér að friðsamlegri
6tarfa.
Kvæðið er eitt hinna síðustu í
Ferð án fyrirheits, og eftir þá
bók yrkir Steinn aðeins stöku
kvæði í anda og stíl sinna fyrri
ljóða. Höfuðverk hans síðan er
Tínrinn og vatnið. Hér glímir
hann ekki lengur við heiminn,
heldur einbeitir skynjun sinni
inn á við. Skáldskapurinn er orð
inn tæki til að prófa vitund
mannsins og endurspegla í skynj
tmum. í raun og veru er þessi
(þróun ákaflega eðlileg, ef þess
er gætt, hvað Steinn vill með
því að yrkja, og þá verður líka
ljóst allt hið innra samhengi í
Ijóðagerð hans. Því að Tíminn
og vatnið er hið síðasta og ef
til vill glæsilegasta herbragð
Steins í þjónustu þeirrar ástríðu,
tem er aflgjafi kvæða hans og
merking: baráttu einstaklingsins
fyrir því að vera til og sanna
tilveru sína. Sá, sem hefur barizt
við heiminn án þess að fara hall-
oka og getur gert við hann friðar
samnínga á jafnréttisgrundvelli,
hefur að visu sannað tilveru sína
fyrir öðrum. En hann á eftir að
sanna hana sjálfum sér, og þess
vegna varð líka að yrkja Tímann
og vatnið. í því ljósi er fánýtis-
hyggjan og afneitunin tæknilegar
vígstöður: sá, sem gengur allslaus
móti heiminum, er ósigrandi, og
jafnvel afneitun manns á sjálf-
um sér, í mótsögnum talað, sönn
un tilveru hans.
Ég minnist einskis skálds, sem
dregur jafn-þráfaldlega myndir
og líkingar af styrjöld, né beitir
jafn-stöðuglega orðum, sem tákna
baráttu. Sá sem berst, er til og
lifir. Og skáldskapurinn er ekki
herbúnaður Steins heldur hern-
aðartækni. Hann er skálda ein-
lægastur. Og um leið má vera
ljóst, hvílíkt huigrekki og alvöru
þarf til að yrkja jafn-opinskátt
og ganga jafn-berskjaldaður, eins
og hann gerir einatt, til atlögu
við vandamál lífs síns.
Sú ástríða, sem knýr Stein til
átaka við heimspekilegt vanda-
mál einstaklingstilverunnar er
sterk og óvefengjanleg. En ef fá
nýtishyggja og afneitun eru
tæknilegar vígstöður, kann að
vakna almenn spurning um ein-
lægni í skáldskap. Ummæli
Magnúsar Ásgeirssonar, sem vitn
að er til í upphafi þessara at-
hugasemda, eru öðrum þræði vctt
ur um það. Ég læt liggja milli
hluta, hvort líkja má skáldskapar
gáfunni við miðilsgáfu, því að ég
veit ekki betur en því sé ósvarað,
hvað miðilsgáfa er. í daglegu
máli merkir einlægni að segja
það, sem maður „meinar“ á ein-
faldan hátt:
Um daga Ijósa Og langa
er ljúft sinn veg að ganga,
með sól og vor um vanga
og veðrin björt og hlý.
Þá rís af gömlum grunni
hvert gras í túni og runni.
Hún, sem þér eitt sinn unni,
elskar þig kannske á ný.
Ellegar:
Og einn ég stóð sem áður
svo auðnulaus og smáður,
og öllum þrautum þjáður
í þessum stóra bæ.
Míns afls gegn allra mætti
svo undurlítils gætti.
Var furða þó mér þætti
sem því væri hent á glæ.
Vitaskuld kjðsum vér fremur
að mæta einlægni en undirhyggju
í daglegu lífi, en varla getur
nokkrum dulizt, hve margs vér
færum á mis, ef þessi stíll ætti
að gilda sem mælikvarði á skáld
skap. Allur skáldskapur, og líka
ofangreind erindi, er tækni, og
þess vegna fylgir einnig þeim
nokkur undirhyggja.
í sólhvítu ljósi
hinna síðhærðu daga
býr svipur þinn.
Eins og tálblátt regn
sé ég tár þín falla
yfir trega minn.
Og fjarlægð þín sefur
í faðmi mínum
í fyrsta sinn.
Þetta er líka einlægni, enda
þótt kvæðið segi ekki, hvað það
meinar, og framsetning þess sé
margföld en ekki einföld. Merk-
ing þess er sýnd en ekki gefin.
Vér skynjum að vísu, að kvæðið
fjallar um frávistir og sameining
elskenda. En lýsingarorðið, hálf-
myndin, tálblátt og tvær síðUstu
línur kvæðisins gefa í. skyn, að
það sem kvæðið segir frá, hafi
einungis gerzt í skynjun skálds-
ins — í dýpra jarðvegi, ef nota
má líkingu af vatni. Skáldið hef-
ur rofið einveru sína, en einung-
is fyrir kraft skáldlegrar skynj-
unar. Einlægni kvæðisins liggur
í frumleik skynjunar.
Efist menn samt um, að sú
djúpstæða einmanakennd. sem
hér öðlast sjaldigæfa mynd og
form, sé einlæg og sönn, þá er
hægt um vik að fá hana stað-
festa í fjölmörgum öðrum kvæð
um Steins, í kunnuglegri bún-
ingi. Hún er sú tilfinning, sem
nærir rætur flestra kvæða hans.
Það er hún, sem knýr skáldið
til hinnar miskunnarlausu bar-
áttu fyrir því að fá staðfesting
tiiveru sinnar sem einstaklings
og ná sáttum við tilveruna á
jafnréttisgrundvelli — með góðu
eða illu. Og það er hún öðru
fremur, sem gefur skáldskap
hans í heild hið sársaukafulla,
jákvæða lífsgildi. Barátta Steins
er barátta við afskiptaleysi eða
fjandskap tilverunnar — og ást-
arjátning til hennar.
Það vex eitt blóm fyrir vestan,
og vornóttin mild og góð
kemur á ljósum klæðum
og kveður því vögguljóð.
Eg ann þessu eina blómi,
sem aldrei ég fékk að sjá.
Og þangað horfir minn hugur
í hljóðri og einmana þrá.
Og því geng ég fár og fölur
með framandi jörð við il.
Það vex eitt blóm fyrir vestan
og veit ekki, að ég er til.
Að vera ekki til i vitund ann-
ars er sturlandi kvöl hins ein-
mana manns — og ógilding lífs
hans:
Ég svaf, ég svaf
í óvitund allra.
Og sótthiti dagsins
suðaði óráðsins
ómvana ljóð
yfir blöð mín.
Svo var dimmt,
svo varð hljótt.
Og annarleg hönd
snart mig
og hvíslaði:
Hæ!
Þú skalt deyja.
(Blóm).
Aðeins dauðinn má vera til
sannindamerkis um það, að mað-
ur hafi lifað. í kvæði eftir kvæði
túlkar Steinn i táknum vonlausr-
ar ástar einangrun mannsins Og
þrá hans að lifa í vitund ann-
arrar mannlegrar veru. Hann
beitir jafnvel stundum óhnikan-
legum táknum hins dauða efnis
til að staðfesta órjúfanleik mann
legrar einangrunar. samanber
Malbik. f snilldarlegu kvæði um
sama höfuðtema, þar sem hið
dauða efni er aftur tákn einmana
leika, bregður fyrir öðrum, gagn
stæðum skilningi: að einangrun
sé vörn og hlíf einstaklingsins
gegn fjöldanum. Skáldið líkir
sér við myndastyttu á torgi:
Ég stóð á miðju torgi,
ég var tákn mín sjálfs,
og fólkið starði og starði.
Það þokaði sér nær mér
og þekkti mig til hálfs,
svo fór það fyrr en varði.
Mitt leyndarmál er auður,
sen\ ég lét því ekki í té:
Ég er lifandi og dauður.
En sá skilningur, sem liggur
í lykilorði kvæðisins: auður, er
einungis undantekning, sem minn
ír á regluna; einangrunin er böl
mannsins, ástríða hans sú að
rjúfa álög hennar og fá staðfest-
ing sjálfsvitundar sinnar og til-
veru. Kenniorð þessarar einangr
unar eru hin sömu hér og endra-
nær: fólkjð „þekkti mig“, en að-
eins „til hálfs“ og sneri frá; ég
er lifandi „og dauður".
En sá sem skynjar af þvílíkri
éstríðu harmleik mannlegs lífs í
einangrun mannsins og afskipta-
leysi tilverunnar, veit líka hver
áhættan er, þegar hann leggur
allt í sölurnar tii að ná snert-
ingu annars:
Yfir skógarins ljósgullna limi
rís himininn breiður og blár.
Og undir býr moldin og
myrkrið,
sem ól mínar þögulu þrár.
í vonlausri angist hin helsærða
hind
inn í skógarins fylgsni flýr.
Og ást mín er skógarins
skuggi,
og þú ert hið dauðvona dýr.
Önnur tákn, sem Steinn notar
oftast um einmanaleik og til-
gangsleysi er vegur, sem reynist
vera vegleysa; för án erindis eða
fyrirheits; ferðamaður, sem hefir
gleymt erindi sínu. Eitt viðkvæm
asta og fegursta kvæði Steins
undir þessum táknum heitir Bær
í Breiðafirði:
Grænt, rautt og gult.
Og golan þýtur
í þaksins stráum.
Tvö fölleit andlit
með augum bláum
á eftir mér stara
í hljóðri spurn:
Hvert ertu að fara?
Hin Ijósa nálægð þessa kvæðis
og tær hugblær minnir á hljóð-
iáta tilbeiðslu með undirtón af
djúpum trega. Og það er líkt og
svar ferðamannsins sé komið fyr-
ír óralöngu, þó að það standi í
raun og veru aðeins fáeinum orð
um framar, í annarri og þriðju
línu þessa örstutta kvæðis. Það
er eilíft goðsvar tilverunnar.
Ferð án fyrirheits nefndi
Steinn fjórðu bók sína og síðar
ljóðasafn sitt. Þetta hugtak felur
í sér hvort tveggja, óleystan
vanda hans og ósveigjanlegt þor
til að færast hann í fang.
Það var auðn og myrkur
á allar hliðar,
og enginn vegur.
segir hann í Kvæðinu um veginn.
Fáir menn leggja á þvílíkar
ógöngur sem Steinn án þess að
eiga mikið fyrirheit eða gylla
fyrir sér takmarkið. Fáir menn
horfast jafn-staðfastlega og
sjálfsblekkingarlaust í augu við
neikvæð tákn lífsins, án þess að
teggja árar í bát og sætta sig við
uppgjöf sína. Jákvæði Steins við
lífinu er fólgið í þrotlausri bar-
áttu við það ofurefli, sem hann
kýs sér til andstöðu, og óbilandi
ástríðu til að brjóta þann órjúfan
lega hring einangrunar, sem er
skilningur hans á harmleik mann
iegs lífs. í krafti þeirrar ástríðu
er Steinn mikið skáld og mikill
maður. Annað mál er hitt, hvort
barátta hans var alltaf jafn-list-
ræn og honum var lagið. Þeim,
sem deilir kappi við ofurefli, verð
ur varla láð, þótt hann reiði
stundum hærra til höggs, en afl
hans leyfir. Og skáldskapur
hans býr yfir margs konar formi,
fjölbreyttum listbrögðum og
breytilegri vígstöðu.
Samt var hann einhliða skáld;
en einhæfni hans liggur ekki
fyrst og fremst í því sem hann
sagði eða hvernig hann sagði það,
heldur því, hvað hann læbur
ósagt: hinum ósögðu, ásæknu
lausnarorðum, sem leita óbeðin
inn í kveðskap hans.
Ég ætla mér ekki þá dul, að
ég viti, hverju Steinn hafi trú-
að í hjarta sínu. Sem hálfkristn-
um manni, þegar bezt lætur, er
mér tamast að hugsa mér hann
trúlausan. í raun og veru skiptir
Samkomur
Fíladelfia
Sunnudagaskóli Hátúni 2,
Hverfisgötu 44, Herjólfsgötu 8,
Hafnarfirði; allsstaðar á sama
tíma kl. 10,30 f.h. Brauðið brot
ið kl. 2. (Ath. breyttan tíma).
— Almenn samkoma kl. 8,30.
Keflvíkingar vitna og syngja.
í dag (sunnudag) kl. 4,30
hefur Fíladelfíusöfnuðurinn
útvarpsguðáþjónustu.
K.F.U.M. & K.
■ A fyrstu samkomu æskulýðis
vikunnar í kvöld að Amt
mannsstíg 2 B, talar séra Sig-
urjón Þ. Árnason og Guðmund
ur Ingi Leifsson. Blandaður
kór syngur og einsöngur. —
A morgun (mánudag) talar
Árni Sigurjónsson, bankafull-
trúi, ásamt Leif Hjörleifssyni
og Eddu Gísladóttur. Æsku-
lýðskór syngur.
KFUM it KFUK
það ekki máli i sambandi við
kvæðin. Hvað sem veldur hefir
hann ekki getað þegið þá lausn,
sem liggur beint við skáldskap
hans. Sú lausn er trúin. Hitt er
víst, að hann hefir skilið þetta,
því að annars hefði hann ekki
sótt með þvílíku ofurkappi að
útiloka allt annað en þessa lausn
— og varast hana um leið. I því
ljósi er afneitunin mælikvarði
einlægni hans. Ég tel víst, að það
megi skýra einmanakennd Steins
og heimspekilega afneitun sál-
fræðilegri skýringu út frá lífs-
reynslu — eins og flest annað —
en hún er frá öðru og gagnstæðu
sjónarmiði djúpstæð og vonlaus
trúarþörf.
Eins og hinir kristnu feður
vissu, er hinn fullkomni afneit-
ar nær sannri trú en sá, sem ger
ir hvorki að játa né neita. Jafn-
vel guðlanstarinn er drottni nær
en hinn tómláti. Steinn yrkir
meiri raunverulega goðgá en
nokkurt annað íslenzkt skáld —
að Þorsteini Erlingssyni ekki
undanskildum. Og Þorsteinn
trúði á ýmislegt annað. Steinn
orti sig í þá aðstöðu, að guðstrú
virðist eina útgönguleiðin, og sú
ieið er opin, af því að afneitun
hans er lifandi tilfinning en ekki
tómlæti. Ef kvæði hans sanna
nokkuð, er það gildi trúar fyrir
manninn. Steinn Steinarr er
miklu skyldari Hallgrími Péturs
syni en hinum upplýstu „víð-
sýnu“ skáldum 19. aldar, sem
voru honum þó hugstæð. Kvæði
hans eru trúarljóð — með nei-
kvæðu forteikni. Trúaður eða
trúlaus er hann í flokki hinna
mestu trúarskálda vorra.
Kristján Karlsson.
— Reykjavikurbréf
Framhald af bls. 17
Cremjuvaðall
gegn rólegri
dómgreind
Fróðlegt er að bera þennan
gremjufulla stóryrðavaðal Þjóð-
viljans saman við hina rólegu
dómgreind, sem lýsir sér í sjálfri
Warren-skýrslunni. Ógerlegt er
að fullyrða á þessu stigi, hvort
eitthvað kunni síðar að koma
fram, er upplýsi málið betur. Víst
er að skýrslan hnekkir til fulls
flestum þeim kviksögum, sem
komizt hafa á kreik um morðið á
forsetanum og aðdraganda þess.
Eitt af því, sem Þjóðviljinn
mætti meta, er að ekki verður
vart löngunar til að nota morðið
til áróðurs gegn kommúnistum
eða gefa í skyn kommúnískt sam-
særi. Forsaga Oswalds og mörg
einstök atvik hefðu þó verið álit-
legur efniviður fyrir þann, sem í
slíkan áróður vildi leggja sig. f
stað þess er það rétt, sem Þjóð-
viljinn skammar nefndina fyrir,
að skýrslan „skelli allri skuld á
einn mann, Oswald“.
— Utan úr heimi
Framhald af bls. 16
gerir þetta kerfi kleift að
láta fyrstu bandarísku geim-
farana, sem lenda á tunglinu,
taka með sér fullkomið safn
upplýsinga um neyðarráðstaf
anir, viðgerðir geimskipa með
skýringarmyndum, alls konar
tölur og tæknilegar leiðbein-
ingar. Slíkt upplýsingasafn,
sem koma mætti fyrir í
pakka, er vægi nokkur hundr
uð grömm, væri sambærilegt
við 2.700 kíló af venjulegum
bókum og 130 kíló af venju-
legum micro-filmum.
New York, 10. okt. (NTB)
SOVÉZKU hjónunum Alex-
ander Sokolov — og kona
hans, sem sökuð voru um
njósnastarfsemi á dógunum
var í gaer fyrirskipað að yfir-
gefa Bandarikin. Munu hjón-
in væntanlega fara fyrst til
Tékkóslóvakiu.