Morgunblaðið - 26.01.1965, Blaðsíða 13

ÞriSjudagur 26. janúar 1965
MQRG U N B LA&IB
13
Kreppur ún kreppu
Eftir Kjeid Ptailip fyrrverandi ef nahagsmálaráðlierra Danmerkur
|»AÐ er mikil fjarlægð milli
Evrápu eins »g hún var á árun-
um 1930—1940 og- þeirrar, sem
við þekkjum nú á þessum ára-
tug. Varla hefur nokkur fyrri
ikynslóð lifað álika hreytingar,
hvað varðar efnahag ogf félajs-
mál. Það getur alltaf verið erfitt
að koma auga á það, sem nálægt
er, en tölfræði og annað þess
háttar veitir þær upplýsingiar, að
í stað f jöldaatvinnuleysis sé kom-
inn til sögunnar skortur á vinnu-
afii. seni er bylting ekki aðeins,
hvað snertir vinnumarkaðinn,
heldur er það breyting, sem set-
ur sinn svip á allt okk.ar þjóð-
félag. Miklar breytingar hafa átt
sér stað i atvinnulifi okkar, land-
búnaðurinn dregizt saman en iðn
aðurinn vaxið í það að verða
aðalatvinnuvegur okkar eins og
annarna landa. Og lifskjörin hafa
batnað í svo rikum mæli, að eng-
um kom þá til hugar að slikt
gæti verið mögulegt.
Breytt ytri skilyrði þvinga
okk'ur til eins, sem alltaf er erfitt,
sem sé að hugsa á annan hátt en
áður. í allt of ríkum mæli eru
hinar pólitísku umræður okkar
mótaðar af hugmyndum og of-
notuðum orðatiitækjum, sem til-
heyra eldra þjóðfélagi. Verra er
það, ef athafnir okkar eru þannig
líka.
Eitt þeirra sviða, þar sem fcaLs-
imátinn frá 1930—1940 hefur
flutzt til dagsins í dag, er það,
sem kallað er kreppur og kreppu-
ráðstatanir.
★
Ef nokkur er þeirrar skoðunar,
að okkar tími sé síður afcburða-
rikur en fyrri tímar, getur hann
ekki hafa fengið þá skoðun úr
blöðunum og enn síður frá
stjórnmálamönnunum. Að því er
virðist förum við úr einni krepp-
unni í aðra, vandræði fylgja
vandræðum, gjaldeyrisskortur
eltir verðbólgu, ýmist er atvinnu-
leysi eða skortur á vinnuatli,
launaimisræmi, við höfum land-
búnaðarkreppu, erum aðsjáandi
að samningaumleitunum um
markaði, sem byrjað er á en síð-
an slitnar upp úr og einstaka
sinnum er imprað á því, sem ör-
lagaríkast er, gengisbreytingu.
Og svo hefur sá, sem álítur
tímana nú, öruggari og ekki eins
háða sveiflum eins og var fyrir
t. d. 30 árum, samt sem áður
rétt fyrir sér. Verðsveiflurnar á
þriðja áratug þessarar aldar og
fjöldaatvinnuleysi og landbúnað-
arkreppa fjórða áratugsins var
hlutur, snerti fólk á allt annan
hátt í hinu daglega lífi, olli neyð,
óró og deilum á heimilunum.
Kreppur nú eru aftur á móti
meira pappírskreppur, áhyggjur
út af, hvað geti gerzt og hvað
muni gerast, tafl í sérstakri ver-
öld, spennandi — leyfi ég mér
að segja fyrir munn þeirra, sem
taka þátt í því — en að því er
virðist án þess að vera neitt
beint áhugamál hinna mörgu, þar
sem hver dagur mótast af því, að
það sé nóg vinna og að fjárhag-
urinn batni hæfilega frá ári til
árs.
Raunverulega skapar mikið tal
um kreppur þann skilning, sem
er nauðsynlegur til þess að unnt
sé að framkvæma þær ráðstaf-
anir sem tryggja jafna þróun án
kreppna.
Kreppur í þeim skilningi þessa
orðs, sem fólk lagði í það áður,
eru nú ekki lengur til staðar.
I>að sem átt var við með kreppu-
ráðstöfunum á fjórða áratug ald-
arinnar, voru ráðstafanir, sem
gerðar voru í því skyni að draga
úr neyð eða til þess að losa okk-
ur úr efnahagslegum ógöngum,
stöðnun. Það sem við nefnurn
kreppuráðstafanir nú á dögum
eru breytingar, sem hafa það
markmið að koma í veg fyrir að
kreppa skapist. >ar sem ráðstaf-
anir á fjórða áratugnum náðu
oft ekki tilgangi sínum, sýnir
reynslan aftur á móti, að stefna
sjöunda árafcugsins Iiefnr heppn-
azt að mestu LeytL
Það að við höfum betra vald
á vandamálunum, sést einnig a£
þvi, að þær ráðstafanir, sem not-
aðar eru, hafa breytzt og raska
síður lifi hins einstaka borgara.
f>að sem við köllum hömlur, það
er að segja boð eða bönn, sem
beint er að einstaklingunum hef-
ur verið fellt niður alls staðar
eða er á miklu undanhaldi.
Enda þótt Danmörk sé eitt þeirra
landa á Vesturlöndum, þar sem
enn er hvað mest at' siíku eftir,
er lítið af því épn við lýði hér, og
þróunin í þessum efnum er ljós;
menn eru iíka mjög sammála um,
hvað sé æskilegt þar.
f>að er einkennandi fyrir stjórn
Iþjóðfélagsins nú á dögum, að
hún leitast við í staðinn fyrir
hömlur að leggja slíkan ramma
utan um efnahagslífið, að þegn-
arnir skapi með frjálsum gerð-
um stnum þá efnahagsstarfsemi,
atvinnu og gjaldeyrisjafnvægi,
sem pólitískt er álitið æskilegt
eða að unnt sé að ná að minnsta
kosti.
Frjálst efnahagslíf verður allt-
af að eiga sér stað innan ákveð-
inna marka. £>annig hefur alltaf
verið til staðar vaxta-, skatta- og
launatakmörk, sem fólk het’ur
orðið að taka titlit til. Áður voru
Iþessi takmörk annaðhvort á-
kveðin af því — sem í Iþessu til-
felli er orðtækí, sem er ofnotað
en hér á mjög vel við og skatt-
stiginn eftir aigjörlega vélræn-
um hagfræðireglum.
Hlutskipti Vesturlanda á þriðja
og fjórða áratug þessarar aldar
sýnir óneitanlega að ef mörkin
utan um hið frjálsefnahagslíf eru
numin burtu geta alvarlegar
kreppur komið upp. f>að er ekki
mikið varið í hið frjálsa efna-
hagslíf, þeg'ar afleiðingin er at-
vinnuleysi svo og gjaldþrot eða
nauðasamningar fyrir þann hluta
iandbúnaðarins, sem verst er
settur. Framar öðru feist mis-
munurinn frá því þá og nú í því,
að við teljum það vera hlutverk
ríkisvaldsins að ákveða takmörk-
in og leyfa síðan efnahagslífinú
að vera frjálsu innan þeirra.
£>að er ljóst, að með því að
breyta vaxtahæðinni og með því
að breyta upphæð skatta og sam-
setningu þeirra, með reglum um
afskriftir, með tollum, með kröf-
unum t. d. um eigið fjármagn við
nýbyggingar, er unnt að hafa
niikil áhrif á venjur fólks, hvað
snertir fjármál.
Hið nýja er ekki, að um er að
ræða ákveðin mörk, heldur hitt,
að þau er sett að lokinni ihugun,
sem miðar að því að tryggja hin
efnahagslegu markmið, en um
þau ríkir í raun og veru mjög
víðtæk eining: næg eða að
minnsta kosti mikil atvinna, mik-
ill hagvöxtur á hverju ári, en
hann er nú í Danmörku um 4%
á ári og helzt ekki of miktar
verðsveiflur.
Ef stefna, sem miðar við þenn-
an ramma á að takast, verður
stöðugt að gera á honum lag-
færingar. Efnahagsástandið út í
heimlnuim breytist jú stöðugt.
f>ar við bætist, að það er alLs
ekkí víst, að sami rammi Leiði af
sér sama árangur á hverjum
tíma, Vandinn er þess vegna í
því fólginn að fylgjast stöðugt
með hinum ytri kringumstæðum
og þeirri starfsemi, sem á sér stað
í landinu, í þvl skyni að vera
jafnan fær um að breyta ramm-
anum til þess að takmarkinu
verði náð.
Eigi takmarkinu að verða náð
og hinn jafni vöxtur þjóðfélags-
ins að vera tryggður, verða þeir
sem stjórna, jafnan að geta
breytt rammanum. Svo langt ná-
um við líklega aldrei en við get-
um komizt lengra eða skemur
nær markmiðinu.
Ástæðan fyrir því, að þessu
markmiði verður varla nokkru
sinni náð, er ekki einungis sú, að
við höfum erft ákveðnar reglur
frá fyrri tímum, sem hafa þau
áhrif að t. d. tekjuskattinum verð
ur í reyndinni aðeins breytt einu
sinni á ári, Enda þótt unnt sé að
breyta vissum tegundum neyzlu-
og veltuskatta hvenær sem er,
þá eru samt takmörk fyrir því,
hve oft unnt er að gera slíkt í
reyndinni. Kauphallargengið aft-
ur á móti aðlagar sig eftir kring-
umsfcæðum frá degi tii dags. For-
vöxtum má breyta miklu oftar
en gert er. Ef það væri gert,
myndi ósamræmi varðandi for-
vexti yfirleitt minnka.
f>ar sem ein leiðin til þess að
fá vitneskju um, hvaða ramma-
stefna þar fyrir utan er hin rétta,
er að kynna sér þróunartilhneig-
ingar I sínu eigin þjóðfélagi, verð
ur að hafa átt sér stað einhver
þróun í aðra átt en óskað er,
áður en lagfæring á ramma-
stefnunni getur komið til. Þetta
vill einnig oft leiða til þess, að
ráðstafanirnar eru ekki gerðar
eins fljótt og æskilegt væri.
En þar við bætist sá pólitíski
og mannlegi þáttur hvort menn
vilja gera það. Það er eins og
við viljum sjá það fyrir augum
okkar, að eitthvað er ekki alveg
eins og það á að vera, áður en
við samþykkjum, að breyting
verði gerð. Það er iíkast því, að
mönnum finnist eins og þeir
þurfi að vera orðnir aðeins veik-
ir áður en þeir byrja að taka inn
bragðvont meðal.
Það að harmleikur sá, sem
átti sér stað 1930—1940 varð jafn
ofboðslegur og raun varð á, átti
rót sína m.a. að rekja til þess,
að það var fyrst eftir margra ára
kreppu, að fengizt hafði nauð-
synleg pólitísk reynsla til þess
að gera einhverjar ráðstafanir.
Fyrstu árin eftir stríðið var
það enn þannig, að fóik vildi
fyrst sjá kreppuna, áður en það
áleit rétt að gera einhverjar ráð-
stafanir. Síðan kom það sem kall
að hefur verið siksak-pólitíkin.
Sl. 7—8 ár höfum við einnig átt
við sveiflur að etja. En sökum
þess að ytri aðstæður hafa reynzt
okkur hjálplegar og einnig vegna
betri þekkingar á öllu því,. sem
hér er u.m að ræða, hefur það
tekizt á síðustu árum að gera
nauðsyniegar ráðstafanir svo tím
anlega, að tekizt het'ur að tak-
marka sveiflurnar við fjármála-
sviðið en þær hafa ekki haft á-
hrif almennt á atvinnuskilyrði
okkar.
Fyrir efnahagslíf, sem er
stjórnað með þessum hætti skipt-
ir það auðvitað miklu máli, að
viðhafðar séu svipaðar aðferðir í
þeim löndum, sem skipti hafa við
okkur. Vandamál okkar hafa orð-
ið miklu léttari viðureignar fyrir
þá sök, að stórþjóðirnar á Vest-
uriöndum hafa notfært sér nú-
tíma hagfræði og sótt ráð sín tiL
hennar.
Vegna hinna mörgu 'Smáráð-
stafna, sem hið beizlaða efna-
hagslíf hefur í för með sér, eruni
við á Leið inn í hið kreppulausa
þjóðfélag. Það verður ekki hjá
því komizt, að þetta hafi áhrif
á hugsunarhátt okkar. Þetta sést
bezt með því að athuga viðbrögð-
in í stjórnmálum. A okkar tímum
álítur stjórnarandstaðan — einn-
ig þótt hún þykist vera frjáls-
lynd — það sjálfsagðan hlut, að
hún geti gagnrýnt, ríkisstjórnina,
ef dýrtíð skylti á í landinu, það
yrði atvinnuleysi, gjaldeyris-
skortur eða eitthvað þvílíkt. Með
þessu er viðurkennt, að ríkis-
stjórnin beri ábyrgð á slíku. Þess
konar fyrirbrigði eru ekki eins
og frjálsiyndir áður böldu —
náttúrufyrirbrigði á sama hátt
og regn og frost. En ef ríkis-
stjórnin á að bera ábyrgðina
verður hún einnig að vita hvaða
ráðstafanir ber að gera.
EldrLpólitík, þar sem þróunin
sjált' var látin setja sér • hinn
efnahagslega ramma, myndi nú
yfirleitt ekki geta átt sér stað.
Hún myndi ekki fyrr hafa fært
okkur í áttina að gryfjunní til
vinstri, gjaldeyrisskortinum eða
að gryfjunni til hægri, atvinnu-
leysinu, en fólk myndi krefjast
þess, að ráðstafanir yrðu gerðar
til þess að koma okkur á réttan
kjöl. Sú stjórn, sem skellti skoll-
eyrum við slíkum kröfum, myndi
ekkí lifa næstu kosningar af. Og
við skulum ekki blekkja okkur
mcsð því, að fólk kysi ekki frekar
hvers konar hömlur en atvinnu-
leysi, enda þótt það yrði aðeins
í litlum mæli.
Hvort sem ein stjórn kallar sig
frjálslynda eða sósíalístiska
myndi hún verða knúin til þess
af kjósendum að hafa hvorki
frjálslynda eða sósíalistiska
stefnu, - heldur að skapa í
landinu þann afmarkaða efna-
hagslega ramma, að næg
atvinna og jafn hagvöxtur yrðu
afleiðingar hans. Þetta þýðir ekki
það, að það skipti engu máli,
hvers konar ríkisstjórn við höf-
um. í fyrsta lagi skipta mörg
önnur atriði máli en þetta, en
einnig er unnt að nota meðul
sem sett eru saman á marga vegu
til þess að leysa vandamál hins
veiklaða efnahagslífs.
Ein afleiðing hins beizlaða
efnahagslífs, sem komið hef-
ur verið á, á samræmdan
hátt, er sú að hinn ein-
staki borgari nýtur meira efna-
Kreppur nú em aðallega pappírskreppur. — Teikningin er gerff af Árne Ifngenmann.
Kjeld Philip
hagslegs frjálsræðis en han«
nyti ef tti vill við nokkurt annað
efnahagskerfi. Sérhver getur þá
frjálst valið sér starf fest £é sitt
inna starfs síns eins og honum
þykir bezt, og Sjálfur ákveðið í
hvað hann ver sinum peningum.
Hinir góðu tímar og hinn
bætti efnahagur í þeim löndum,
sem mótuð eru af hinu beizlaða
efnahagslífi, hafa einnig haft á-
hrif í þá átt að draga úr höml-
um á sviði utanríkisviðskipta,
þannig að við verðum, nema
hvað snertir landbúnaðarafurðir,
að leita til tímabilsins fyric 1914
til þess að finna samsvarandi
viðskiptafrelsi.
Hið beízlaða efnahagskerfi
okkar tíma á meira sameiginlegt
tískum markmiðum. Bæði veita
með takmarki frjálslyndu stefn-
unar en nokkrum öðrum póii-
hinum einstaka borgara talsvert
efnahagslegt frjálsræði. Hinir
frjálslyndu voru þeirrar skoðun-
ar, að sá rammi, sém yrði til af
sjálfu sér í hinu algjörlega ó-
hefta efnahagskert'i, myndi skapa
möguleika fyrir slíkt frelsi. Við
vitum, að það gat Vel farið svo,
að það yrði ekki árangurinn. Við
vitum líka, að með því að nota
ramma sem við getum haft áhrif
á, er auðveldara fyrir okkur að
tryggja okkur gegn þeim öflum,
sem koma okkur til þess að velja
hömlur fram yfir efnahagslegt
frelsi.
Hið beizlaða efnahagslíf hefur
samt sinar hættur að geyma. Það
hefur reynzt mjög móttækilegfc
fyrir rhiklum verðhækkunum.
Þess vegna er nú leitast meir og
meir við að skapa í stað peninga-
og fjármálapólitíkur það, sem
kallað hefur verið tekjupólitík.
Meiri hættur skapa'i reyndinni
ákveðnar tilhneigingar, sem
hljóta að hafa í för með sér
fastari skorður á þjóðfélaginu.
Ég ætia hér aðeins að impra á
fáeinum atriðum. Með því að
nota orð eins -og uppbætur og
aukatekjur er viðurkennt, að
tekjufyrirkomulagið er hlutur,
sem verður að vera meira eða
minna ákveðinn. En við efna-
hagslíf, sem ekki býr við hömiur,
verðum við að leyfa tilfærslur
á tekjum milli hinna ýmsu hópa
þegnanna. Aðferð efnahagslífsins
við að flytja fólk úr einni at-
vinnugrein í aðra, er sú, að í
einni grein hefur fólk mikLar
tekjur en annars staðar minni.
Skyldi nokkur maður trúa því
t. d., að við hefðum, án þess að
grípa til harkalegra aðgerða, sem
skert hefði frelsi einstakiing-
ánna, getað náð að flytja þann
mikla fjölda fólks, sem raun loer
vitni um, frá landbúnaði í iðnað,
ef tekjuaukning landbúnaðarins
hefði ekki verið minni en ann-
arra atvinnugreina.
Við beizlað efnahagslíf eru
meiri möguleikar til efnahags-
legs frelsis fyrir einstaklingana
en við nokkurt annað efnahags-
kerfi, sem er þekkt. Ef hið beizl-
aða efnahagslíf á að starfa í sam-
ræmi við tilgang sinn, verður
mjög oft að gera smálagfæringar
á þeim ramma, sem er utan um
það. Þetta eru ekki kreppuráð-
stafanir. Þetta eru ráðstafanir til
iþess að koma í veg fyrir kreppur.
(Grein þessi er þýdd
úv Politiken).