Morgunblaðið - 14.03.1965, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐID
Simnudagfur 14. marz 1965
Matthías Joharcnessen:
Bjartsýni - eðo geðveila
LÍTIÐ leggst fyrir kappann. Þá
sjaldan einhver nennir að elta
ólar við skriffinnsku hans, kem-
ur að honum styggð og honum
fallast orðtök. Samt hef ég ekki
fyrr en á fimmtudag séð hann
draga sig inn í skel skinhelgi
og yfirdrepsskapar og setja upp
halelújaandlit. Það átti maður
þó eftir að upplifa.
Ég hafði ekki hugsað mér að
látaforspjall þessa greinarkorns
vera á svo lágu plani að fara að
skattyrðast aftur við Austra
Þjóðviljans. En úr því sem kom
ið er, yerður ekki hjá því kom-
izt að benda á hvílíkur vonar-
peningur karlmennska hans er.
í grein minni um Louis Arm-
strong sl. sunnudag benti ég á
vissar karaktérveilur hjá þess-
um málglaða kollega mínum og
einarða trúboða nýs siðar á ís-
landi. Ég hélt satt að segja að
hann mundi bregðast sæmilega
við. En það var ekki aldeilis
uppi á teningnum, og nú mundi
ég telja hann óskarphéðnastan
allra, eins og Kjarval orðar
það. Aldrei þessu vant var hann
lengi að svara fyrir sig, en á
fimmtudag birti hann alþjóð
loks sorgir sínar, þungar sem
blý: Hann sem hefur dundað
við það á fullu kaupi að kasta
æru og mannsæmd pólitískra
andstæðinga eins og handbolta
milli sín og lesenda, þoldi ekki
meinlausa ákúru; hann sem hef
ur slegið oftar fyrir neðan belti
en nokkur annar núritandi ís-
lendingur, að Jónasi á Hriflu
einum undanskildum, fór að
skæla upp í opið geðið á þjóð-
inni og klaga út af því að ég
hefði hrekkt sig. Þessi ilmandi
gálgahúmor hrundi af honum
eins og fölnað lauf á haustdegi
og það var ekkert eftir nema
yfirdrepsskapurinn og svo þessi
úthelling heilagrar vandlæting-
ar yfir bráðsaklausa lesara og
lærisveina.
Þessi viðbrögð voru svo sem
ágæt, sýna a.m.k. að maðurinn
er ekki enn orðinn tilfinninga-
laus róbót. Hann á sínar mann-
legu hliðar, þó ekki hafi í þær
grillt í pistlum hans. Og mér
þykir hann mun geðfelldari fyr
ir bragðið. En hvernig brást
hann þá við skrifum minum?
Jú, hann fer að tala um að hann
ætti að fá miskabætur „ef hirt
væri að heimfæra upp á hann
(þ.e. M. Joh.) þau ákvæði meið-
yrðalöggjafarinnar sem ritstjór-
um Morgunblaðsins hafa stund-
um verið hugleikin". Og ekki
nóg með það. Hann ymtir að
því að settar verði siðareglur á
svona labbakúta eins og mig og
sndvarpar yfir því að ég kunni
ekki mannasiði. Oft veltir lítil
þúfa þungu hlassi, mundi nú
einhver segja í mínum sporum.
En ég hef alltaf haft grun um
að þetta þunga hlass væri ekki
svo þungt. Nú veit ég það.
Austri minnir mig ekki lengur
á Guðbrand prófessor, heldur
Björn í Mörk. Og þó held ég
að bleyði Björns sé geðfelldari,
hann var að vísu að baki Kára
en hælbeit ekki úr launsátri.
„Er hér raun til“, sagði Björn,
„at því leita fáir á mig, at engir
þora“.
Eitt eiga Björn og Austri al-
gerlega sameiginlegt: báðir eiga
í vændum nokkur hlunnindi, ef
þeir dugi vel: Björn rekkjuna
Valgerðar húsfreyju, Austri
pólitíska sæng félaga Einars.
En eins og nú er komið má telja
býsna sennilegt að hann kynni
ekki betur við sig í henni en
prinsessan á bauninni. Það er
óskemmtilegt upp á að horfa.
★
Að þessum lágplanaða for-
mála ioknum langar mig að
fara nokkrum orðum um mál
sem stundum er talað um og er
líklega almennara umræðuefni
meðal vina okkar á Norður-
löndum en margan grunar.
Meðan fundir Norðurlanda-
ráðs stóðu hér yfir fyrir
skemmstu, hitti ég margt á-
gætra manna sem höfðu drjúg-
an áhuga á íslandi og málefn-
um þess. Allt bar þetta fólk í
brjósti einstaka hlýju í garð
lands og þjóðar og skoðaði
framtíð okkar með vinsemd og
umhyggju. Það gerði séraugsýni
lega aliglögga grein fyrir hlut-
verki íslenzkrar menningar í
lífi og tilveru Norðurlanda-
þjóða og lét sig skipta hver
yrðu örlög þessarar sömu menn
ingar. Það vissi að tunga okkar
og fornar bókmenntir voru í
einn tíma sameiginlegur arfur
frændþjóðanna og hafði einlæg
an áhuga á því að þessum arfi
yrði ekki kastað á glæ. Það var
í senn fróðlegt og uppörvandi
Ljóð Pasternaks sovétíseruð.
að hlusta á þessar raddir. Þær
áttu ekkert skylt við niðursall-
andi uppgjafartón sem stund-
um heyrist hér heima og voru í
skemmtiiegri andstöðu við von-
brigði sumra þeirra útlendinga
sem hingað koma og hafa allt
á hornum sér vegna þess þeir
hitta venjulegt nútímalegt fólk
í þægilegum húsakynnum, en
engin rauðskeggjuð víkinga-
andlit bak við skjái torfkof-
anna.
Ég tók fljótt eftir því að þess
ir frændur okkar minntust
stundum á að eitt kæmi þeim á
óvart: hvað ísland væri lítið
ameríkaníserað eins og sagt er
á slæmri dönsku — og miklu
minna en þeir hefðu haldið. Ég
hitti bæði Dani og Svía sem
voru sannfærðir um að lönd
þeirra hefðu hlotið bandarísk-
ara yfirbragð en okkar. Á því
áttu þeir ekki von. Þeir höfðu
heyrt raddir í aðra átt, jafnvel
svo háværar að þeir voru farn-
ir að óttast að íslendingar væru
á góðri leið með að bera fyrir
borð menningu sína og arf. Ég
skoðaði hug minn og benti
þeim á landnám einhverrar
verstu plágu nútímans, slagara-
hroðann, en þeir hristu bara
höfuðið og kváðust ekki vera
betra vanir. Einhver gat þess
við mig að hann hefði lesið
eftir íslenzkan mann í erlendu
blaði að ungdómurinn hér á
landi væri svo heillum horfinn,
að skrílmennskan virtist vera
einasta keppikefli hans. Og
blóraböggullinn var auðvitað
með vörumerkinu: USA. Eftir
hingaðkomu sína sagðist hann
ekki mundu láta selja sér svona
ýkjur í framtíðinni.
Auðvitað enduðu þessar
vangaveltur með því að ég varð
harla ginkeyptur fyrir slíku
spjalli og undrun Norðurlanda-
manna yfir því, að ísland væri
enn á sínum stað á kortinu. Þeir
gagnrýndu ýmislegt og voru
kurteisir, en oft ódiplómatískir
í orðræðum, hvorki yfirborðs-
legir né tungumjúkir. En um
eitt sýndist mér þeim yfirleitt
bera saman: að afmenning ís-
lands sé blákaldur áróður og
eigi ekki við rök að styðjast við
nánari kynni. Jafnvel sá að-
haldssami og einatt óvægni
gagnrýnir, Olof Lagercrantz,
lýsir því yfir í grein í blaði
sínu þegar heim kemur, að
hann telji enga hættu á því að
íslenzk menning fari í hundana
vegna Keflavíkursjónvarpsins.
Ég talaði oft við hann, en vissi
satt að segja ekki hver mundi
verða ályktun hans og niður-
staða, -þegar heim kæmi. Hann
var íslandi góðviljaður, en
strangur aðdáandi, lét of í ljós
ást sína og aðdáun á menningu
þess og menningararfi og gróð-
ursetti hlýyrði um þessa sömu
menningu hvar sem hann kom.
Hann langar áreiðanlega, ekki
síður en okkur, að hún haldi
velli, og mundi líta á það sem
mikinn harmleik ef svo yrði
ekki. Hann hefur trú á þessum
gamla norræna kjarna og veit
að ávöxtur hans, sjálfur Ygg-
drasill, hefur skotið djúpum
rótum í íslenzkri mold. Þó ein-
hver lauf þessa lífstrés fölni,
koma ný. Þetta veit Lagercrantz
og dregur vafalaust ályktanir
sínar af því. Ég hef fáa útlend-
inga hitt sem hafa lagt sig eins
fram um að kynnast landinu
eins og það er en ekki eins og
það ætti að vera, og þeim á-
hrifum sem mest þrýsta á.
Enginn frýr Lagercrantz
skarpskyggni og ekki verður
hann heldur grunaður um
græsku. Ég verð þó að viður-
kenna að mér þótti hann jafn-
vel taka of djúpt í árinni. Auk
þess sem það er prinsipmál að
hafa ekki einungis bandarískt
sjónvarp hér á landi, er það í
senn þjóðernislegt — og þjóð-
sálarlegt atriði. Og útbreiðslu
Keflavikursjónvarpsins á auð-
vitað að stöðva með íslenzku
sjónvarpi. Það hlýtur að vera
okkur metnaðarmál. En ég end
urtek það sem ég hef sagt, að
ekki trúi ég því frekar en Lag-
ercrantz að nú hljómi líkaböng-
in yfir íslenzkri menningu. Ég
trúi því ekki að léttmetið frá
Keflavík eigi eftir að kalla yfir
okkur menningardauða. Óskilj-
anlegt hrognamál ameriskra kú-
reka hefur aldrei verið okkur
skeinuhætt, og ekki dettur mér
í hug að tunga Egils og Snorra
fari að deyja úr svo ómerkileg-
um sjúkdómi. Um þessi mál
hef ég áður fjallað, og nóg um
það. Sumir kalla þessa bjart-
sýni mína karakterveilu eða
geðbilun, mikilmennsku eða
minnimáttarkend. Það kemur
ekki mál við mig, orð eru notuð
í svo mismunandi merkingu nú
á dögum. (Sig. Líndal segir það
skoðun sína i grein hér í blað-
inu í gær, að ekki sé „önnur
lausn fyrir hendi en loka varn-
arliðssjónvarpi þessu, um leið
og íslenzkt sjónvarp kemur."
Þetta kæmi vafalaust til álita
vegna íslenzkra sjónvarpseig-
enda, en ekki trúi ég hann vilji
varna hermönnum að horfa á
sitt sjónvarp, ef þeir verða hér
enn).
Ég held þannig að viðbrögð
frænda okkar á Norðurlöndum
hafi yfirleitt verið jákvæð.
Þeir urðu ekki fyrir vonbrigð-
um með það ísland sem þeir
sáu og kynntust, og fóru heim
með þá vitneskju að íslending-
ar eru staðráðnir í að bregðast
hvorki þeim né sjálfum sér í
því að varðveita þann arf sem
forsjónin hefur trúað þeim fyr-
ir. Og danskur áhrifamaður
sagði óhikað: „Ef einhver er í
vafa um að óhætt sé að senda
handritin til íslands, þarf ekki
annað en skreppa þangað“.
Slík ummæli skulum við ekki
vanmeta, þau tala sínu máli:
að við höfum að mestu staðizt
erlenda ásókn og hún hefur
kannski eflt og þroskað það
bezta í menningu okkar. Þeir
sem hafa ekki viljað fara í súg-
inn, hafa staðið keikir. Hinir
hafa gefizt upp hér sem annars
staðar. Ekki ætti ég von á því
að Poul Möller gripi til þess
ráðs að benda á ameríkaniser-
ingu íslands til að hindra af-
hendingu handritanna. Hann
hefur nú gist landið og veit
betur.
Auðvitað fer ekki hjá því að
við höfum orðið fyrir margvís-
legum áhrifum að utan, ekki
síður en aðrar þjóðir. Að því
leyti er það rangt hjá
Sigurði Líndal, að íslenzk
menning sé einangrunar-
fyrirbrigði. Þvert á móti höfum
við staðið okkur bezt þegar
tungan og menningin hafa ver-
ið í nánastri snertingu við er-
lenda strauma og vindað um
hvorttveggja. Ef íslenzk tunga
eða menning fá ekki staðizt
nema sem einangrunarfyrir-
brigði, hlýtur það að fela í sér
dauðadóm í þeim óeinangraða
heimi sem við nú búum við —
og verður einangrunarlausari
með hverju ári sem líður. Ég
fæ ekki betur séð en ef fullyrð-
ing Sigurðar ætti við rök að
styðjast, væru bókstaflega
brostnar forsendurnar fyrir því
að reka nútímalegt, íslenzkt
þjóðfélag hér á landi. En
á því atriði verður hver og einn
að hafa sína skoðun.
Ég minntist áðan á slagara-
hroðann. Þegar ég skoða huga
minn sýnist mér hann vera
einu áþreifanlegu áhrifin af svo
nefndri ameríkaniseringu eða
afmenningu hér á landi. Dægur
lagatextaskvaldrið sem dembt
er yfir þjóðina lon og don er
ófremdarástand. Er raunar full
komin ástæða til að drekka sig
fullan, eða a.m.k. vel kenndan,
til að þurfa ekki að skilja þau
ósköp. Sumt af þessu hefur
verið þýtt á íslenzku, en má ég
þá heldur biðja um það á frum
málinu. En ísland er ekki eina
landið sem hefur orðið fyrir
barðinu á hroðanum. Öll lönd
heims eru undirlögð. En auð-
vitað hefur þetta sáralítil áhrif
á svokallaða heimsmenningu.
Þetta angurværa kattarmal er
bara hvimleið útrás ýmiss kon-
ar hvata sem jafnvel Rómverj-
ar voru berskjaldaðir fyrir. Hitt
er annað mál að flestir íslenzk-
ir dægurlagatextar eru þannig
úr garði gerðir, að vel má vera
að þeir hafi einhver málspill-
andi áhrif á ungt fólk. í þeim
er tungan færð úr skorðum,
undirstöður hennar raskaðar.
Auk þess má vera að þessir
bögglingsrímuðu textar villi
eitthvað um fyrir fólki, svo það
botnar ekki lengur upp eða nið-
ur í góðum eða vondum skáld-
skap. Þó held ég að þeir sem
einhver töggur er í láti ekki
þessi skrípalæti afmennta sig
til langframa. Þá var textalaus
djassinn betri. Nú eru menn
farnir að dansa eftir slögurum
um Maríu guðsmóður. Alltaf
fer heiminum fram. Það eru
tilefni
margvísleg próblem sem fylgja
fílapenslaaldrinum. En fiestir
vaxa upp úr honum án þess að
bíða varanlegt tjón á sálu sinni.
Og nú eru bítlarnir að taka við,
þeir eru brezkir. Engan heyri
ég tala um að við séum að verða
bretanníseraðir af þeim sökum.
Þetta eru aðeins sjúkdómsein-
kenni sem ganga yfir. í gamla
daga fengu ungar stúlkur og
gamlar kerlingar kynferðislega
útrás í galdrakukli. Tímarnir
breytast og aðferðirnar.
Oft er talað um að málið sé I
hættu, það sé að ameríkaníser-
ast. Ég hef áður látið í ljós að
ég er ekki á það trúaður, þvert
á móti er ég sannfærður um að
við stöndum þar betur að vígi
en oft áður, t.d. þegar þótti fínt
að tala dönsku í Reykjavík og
enginn var maður með mönn-
um nema hann gerði svo. Á
þeim tíma hafði danskan með
sér einu bandamennina sem
gátu ójafnað leikinn í stríði sem
þessu: snobbið og tízkuna. Það
er rétt, Hjaltlandseyjar fóru i
súginn, en ísland ekki. Það átti
jafnvel eftir að lifa sinn renes-
ans. Ástæðan er auðvitað sú, að
íslendingar áttu a.m.k. Evróþu-
menningu að bakhjalli. Hún
var þeim í senn postafen og
vítamín í grænum sjó snobbs
og umkomuleysis.
Sigurður Líndal tekur það
sem dæmi um uppburðarleysi
tungu okkar og menningar að
Vestur-íslendingar séu að glata
hvorttveggja, enda séu þetta
einangrunarfyrirbæri. Mér kom
þetta mjög á óvart af svo skörp
um rökfræðingi: marga hef ég
heyrt tala um að undrun sætti
hve vel Vestur-íslendingar
hefðu staðið sig á menningar-
hálum ís Vesturheims, auk þess
sem þeir hafa ritað eftirminni-
legar bókmenntir á sína tungu,
líklega einir innflytjenda til
Vesturheims. En auðvitað eru
dagar íslenzkunnar taldir þar
vestra. Ég veit ekki til að ne.nn
þjóðflokkur sem þangað hefur
flutzt (nema kannski Frans-
menn í Kanada) hafi haldið
tungu sinni, hvorki Þjóðverjar
Norðmenn, Danir, Svíar, Finn-
ar, Rússar eða aðrir. Ekki einu
sinni ítalir. Þetta fólk hefur
smám saman allt tekið upp
enska tungu og samlagazt öðr-
um í þeim mikla bræðslupotti
sem þarna er. fslendingar
mundu alls ekki vera einir i
báti í þessum efnum. Samt get
ég varla ímyndað mér að nokkr
um heilvita manni detti í hug
að fara að kalla ítalska eða
þýzka menningu einangrunar-
fyrirbrigði eða kveða upp úr
með það, að þetta sýni að
ítalska eða þýzka eigi í vök að
verjast heima fyrir og dagar
þessara tungumála séu senn
taldir. íslenzkunni hefur verið
sýnt nógu mikið vantraust upp
á síðkastið, þó menn grípi ekki
til raka sem eiga að sýna van-
mátt hennar, en sanna þvert á
móti seiglu hennar og þol.
Nú stöndum við mun betur að
vígi en á síðustu öld, þegar
danskan var á góðri leið með
að leggja undir sig Reykjavík.
Það er síður en svo í tízku hér
á landi að klúðra upp á útt-
lenzku og fremur litið niður á
þá sem það gera af hreinrækt-
uðum barnaskap. Menningar-
íhaldið í landinu er sterkara en
við höldum. Það er jafnvel of
aðhaldssamt eins og sjá má af
því, hverjar móttökur það hef-
ur veitt nútímaskáldskapnum,
sem enn á mjög í vök að verj-