Morgunblaðið - 30.04.1965, Blaðsíða 17

Föstudagur 30. aprfl 1965
MORGUNBLAÐIÐ
17
Guðflii. G. Hagalín
„Þeir slgla sem kunna
99
í.
ÞBGAR ég heyrði um daginn
þátt þann, sem Magnús Már Lár-
usson prófessor hafði tekið sam-
an um lífið í Skálholti á 17. öld,
— otg þar með' hinn stutta, en
aerið merkilega viðbæti Þórðar
biskups Þorlákssonar við Græn-
landsrit Arngríms lærða, mundi
ég allt í einu eftir riti, sem mér
var sent fyrir nokkrum mánuð-
um. Ég hafði lesið það tvisvar
mér til mikillar ánægju — og
um leið sögurnar um landafundi
íslendinga á 10. öld, en annað
fcafði borið brátt að, svo að sú
eetiun mín að minnast þessa rits
á prenti hafði fallið í gleymsku.
Nú tók ég það og las það á ný
ásamt athugasemdum, sem ég
hafði skrifað hjá mér við fyrri
lestur.
Þetta rit er Grænlenzki land-
netnaflotinn og breiðfirzki bátur-
inn, eftir Lúðvík Kristjánsson.
í>að er sérprentun úr hinni
merku Árbók Hins Lslenzka forn-
leifafélags, en er það larugt, að
það hefði vel mátt koma út í sér-
stakri bók, prentað í minna broti
og með fleiri myndum og teikn-
ingum.
Ég er enginn vísindamaður í
sögulegum fræðum, en hins veg-
ar ennþá sæmilega dómbær og
frá bernsku — og æskuárum
íkunnugur bátalagi og sjó-
mennsku, og ég fæ ekki annað
séð, en höfundur rökstyðji niður-
stöður sínar svo rækilega, að þar
sé ekkert um að efast, og hugsaði
ég með sjálfum mér að lestri
loknum: „fcað er undarlegt, að
menn, sem á annað borð hafa um
þetta hugsað og skrifað, skuli
ekki hafa komið auga á stað-
reynd, sem raunar liggur í aug-
um uppi“......En ef til vill kem-
ur það þar til, að þá menn hefur
skort þekkingu Lúðvíks á opnum
skipum íslendinga á síðari öldum,
stærð þeirra lagi og sjóhæfni —
Og síðast en ekki sízt á því sem
felst i máltækinu, sem ég heyrði
iðulega í bernsku og æsku: I'eir
sigla, sem kunna.
í riti þessu sannar Lúðvik með
ljósum rokum, að í flotanum
mikla, sem hélt á haf úr Breiða-
firði á leið til Grænlands sumarið
986 undir forustu Eiríks rauða,
hafi einkum verið breiðfirzkir
farma- og fiskibátar, en ekki
knerrir og því síður langskip.
Hann sýnir í fyrsta lagi fram á,
að langskip gátu þar alls ekki
komið til greina, því að slík skip
áttu Islendingar ekki, enda þau
mjög óhentug til slíkrar farar, og
í öðru laigi færir hann að mínum
dómi óhrekjandi rök að því, að
lsndnámsmennirnir væntanlegu
gátu ekki hafa átt kost á svo
mörgum knörrum, að eingöngu
hafi slík skip verið í flotanum.
Hann gerir og ljósa grein fyrir,
að ekki muni hafi verið til að
dreifa byrðingum eða ferjum —-
og svo er þá ekki öðrum skipum
til að dreifa en breiðfirzkum tólf-
æringum, tíæringum og jafnvel
stórum áttæringum. Og Lúðvík
færir að því alligild rök — meðal
annars með dæmum, sem hann
þekkir — að slík skip hafi ekki
verið lakar hæf til þessarar far-
ar en knerrir — heldur jafnvel
mun betur.
2.
Um stærð og gerð langskipa og
knarra liggja nú fyrir allglöggar
upplýsingar eftir þær nákvæmu
mælingar, sem gerðar hafa verið
á þeim skipum, sem fundizt hafa,
og áður en ég vík að sjóhæfni
þeirra farkosta, sem Lúðvík telur
að muni hafa verið flestir í hin-
um fræga flota, vil ég eyða
nokkrum orðum að því, er ég
heyrði sem drengur um gerð
þeirra skipa, sem kölluð voru
byrðingar, skútur og ferjur.
Foreldrar mínir frændur og
venslamenn voru langt fram í
Lúðvík Kristjánsson
ættir komnir af útvegsbændum,
;em margir höfðu búið á allstór-
um sjávarjörðum vestur í fjörð-
um, höfðu ýrnsir haft fleiri en
eitt skip fyrir landi á vor- og
haustvertíðum og seinustu ætt-
liðirnir átt þilfgrsbáta eða þil-
skip og stjórnað þeim sjálfir á
sínum yngri árum. Ég heyrði því
daglega talað um sæfarir og
siglingar, sjólag og strauma, af-
burði skipa í vondum veðrum og
sjóum, um báta og lag á bátum
— og um orsakir slysa, sem að
bar. Forfeður mínir á Mýrum í
Dýrafirði sótt-u rekavið á Horn-
strandir á stórum áttæring, sem i
var borðhækkaður á sama hátt
og Páll Vitalín greinir frá, þar
sem hann lýsir byrðingum, og til
voru ræði, sem sett voru bæði í
barka og skut, ásamt þóttum,
þegar farið var í slíkar viðar-
ferðir á Strandir. Hygg ég, að
byrðingar hafi ekki verið sérstök
tegurid skipa, heldur stórir fiski-
og farmabátar, sem höfðu verð
hábyrtir til viðarferða. Til slíkra
ferða voru auðvitað valin kjör
— þ.e. stillur og staðviðri — eftir
því sem unnt var, enda flekar
hafðir í eftirdragi. Eina sögu
heyrði ég um það, að Mýrabónd-
inn varð að láta sleppa slíkum
fleka. í>á átti hann að hafa litið
um öxl ag sagt:
„Far þú, — þín nýtur einhver
um síðir. Verra þykir mér um
festarnar flæmsku.“
Lúðvík telur sig ekki hafa feng
ið fulla vissu um gerð skútna og
ferja, en um hana heyrði ég talað
í bernsku minni vestra. Hitt er
svo annað mál, hvort sú gerð
hefur verið hin sama og til forna.
Það voru þeir faðir minn og má-
ur hans, hinn mikli sjósóknari og
langminnugi sögumaður, Gísli
Asgeirsson hreppstjóri á Alfta-
mýri í Arnarfirði, sem ég heyrði
ræða um þessar tegundir skipa.
Þær voru að því leyti frábrugðn-
ar venjulegum opnum skipum, að
þær voru ekki tvístefnungar,
heldur með gafli og gaflinn í
ferju var lóðréttur, en hallandi í
skútu, svipað og stefni á lítið eitt
lotuðu skipi. Sá var annars mun-
ur skútu og ferju, að ferjan var
öll breiðari í hlutfalli við lengd
og dýpt — og mér skildist kjölur-
inn lægri. Ferjan var því grunn-
skreiðari og um leið lakar Iötguð
til gangs. Ég heyrði um það talað,
að Jón ríki á Skeiði í Selárdal í
Arnarfirði hefði seinastur manna
att skútu, en hann var samtíma-
maður langafa míns. Odds Gísla-
sonar í Lokinhömrum. Þá heyrði
ég og aðeins talað um eina ferju,
Holtsferjuna, sem mig minnir að
fylgdi staðnum í Holti í Önundar-
firði, heldur en að einhver klerk-
anna þar hafi átt hana sjálfur.
Af henHti hafði Gisli Ásgeirsson
fregnir, en hann var í föðurætt
kominn af Holtsklerkum, at'i
hans og Jón forseti systkinasynir.
3.
Þá kem ég að sjóhæfni opinna
farma og fiskibáta, Oig er ek'ki of-
sögum af henni sagt hjá Lúðvík.
Og víst er það rétt hjá honum, að
sizt var hún minni á úthafi en
grunnsævi. Vestra urðu flest sjó-
slys vegna hins mikla og afar
viðsjála fjarðaroks, ennfremur
straumhnúta á grunnsævi og
brims í lendingu, en hér syðra
munu þau afar mörg hafa stafað
af þeim furðulega ósið, sem hér
tíðkaðist, að fara nestislaus í
róður. Örmögnun skipverja gat
aldrei verið lang\ undan, þeigar
hungur, erfiði og vosbúð fóru
saman. Ég gæti bætt mörgum
sögum við þær, sem Lúðvík segir
frá síðari tímum um sjóhæfni
opinna stórskipa. Föðurafi minn
fór í hákarlalegu að vetrarlagi
frá Sellátrum í Tálknafirði út
undir *Víkurál, hreppti feiikna
landsynning og rnáði landi í Boí-
ungarvík. Ásgeir, faðir Gísla á
Álftamýri, fór í lagu frá Hrafns-
eyri út á Tálkna, og sat við stjórn
samfellt í fimm dægur, tinz
veðrinu slotaði. Sörnu sögu. er að
segja af móðurafa mínum, sem
fór á hákarl frá Mýrum í Dýra-
firði, hreppti hörku veður og vék
ekki frá stýri í hálfan þriðja
sólarhring. Þá heyrði ég rætt um
það, að bóndi, sem búið hafði á
Fjallaskaga í Dýrafirði, hefði í
hörku norðaustanveðri hleypt út
ytri halli Barðagrynnis og allt
suður yfir Látraröst, enda hefði
hann lagt í röstina í meðstraum.
En þessir menn voru vel nestaðir
og höfðu með sér ekki aðeíns
blöndukút á sjóinn, heldur líka
Framhald á bls. 24.
LIBERMANISMANUM" VEX
eftir Edward
Crankshaw
LÍBERMAN-HREYFINGIN, ,
innleiðing hagnaðarvonarinn-
ar i efnahagslíf Sovétrikjanna
ryður sér stöðugt meira til
nims í Austur-Evrópu. Þó
ekki alls staðar. í Búlgaríu
og Rúmeniu skella menn enn-
þá skollaeyrum við kenninig-
um Libermans. Búlgaría hef-
ur alltaf verið ömurlegast „al-
þýðulýðveldanna“, ef frá er
skilið yfirráðasvæði herra
Vlbrichts —- og kommúnista-
stjórnin i Rúmeniu hefur,
þrátt fyrir storkandi afstöðu
gagnvart Moskvuvaldinu —
aldrei sýnt á vettvangi inn.m-
rikismála þá dirfsku, sem
fram hefur komið i utanrikis-
stefnunmi.
1 Ungverjalandi og Tékkó-
slóvakíu hinsvegar — og einn-
ig í Póllandi, þótt í minni
mæli sé ( enda þótt pólskir
hagfræðingar hafi verið farnir
að daðra við hugmyndir Liber
mans tveim árum áður en
hann setti þær fram opinber-
lega) — hefur mikið verið
rætt og ritað um nauðsyn þess
að gera hagnaðarvonina að
helzta leiðarvísi framleiðninn
ar og jafnframt að auka
frelsi framkvæmdastjóra fyrir
tækja, »vo að þeir geti skipu-
lagt framleiðslu sina með það
fyrir augum, að hún mæti
eftirspurn neytenda.
Enn er ekki fyllilega Ijós’t,
hve mikið hefur í raun og
veru verið gert í þessum efn-
um. I Sovétríkjunum hefur
nýja stjórnin gefið fyrirmæli
um að taka upp þetta nýja
kerfi í fjögur hundruð verk-
smiðjum. Ekki eru fyrír hendi
neinar sambærilegar tölur frá
Ungverjalandi, Tékkóslóvakíu
og Póllandi. En af almennum
umræðum og fyrirlestrum í
þeim löndum geta menn feng-
ið fleiri og betri upplýsingar
um Libermanisman en í Sovét
ríkjunum sjálfum. Þar hafa
sérfræðingar komið sér upp
kennisetningum, sem setja
kommúnískan virðingarblæ á
þessa gerbreytingu skipu-
lagsins — breytingu frá því
að leggja alla áherzlu á hið
stranga smásmugulega eftirUt
með framleiðslu hverrar verk-
smiðju til þess, að gera til-
raun til sveigjanlegs reksturs,
er byggist á lögmálum fram-
boðs og eftirspurnar. í Rúss-
landi er enn talað um Liber-
manisman sem „tilraun“. í
Ungverjalandi og Tékkósló-
vakíu er hann óðum að verða
eins konar trúarsetning, enda
þótt hann eigi sér þar ýmsa
andmælendur og sé ennþá all-
umdeildur. Þar er þessi kenn-
ing reyndar ekki kölluð
„Libermanismi“. Fyrrgreindar
kennisetningar kveða svo á.
að sósíalískur iðnaður sé að
þróast frá því að vera „víð-
tækur“ í þá átt að verða
„öílugur“.
„Víðtæk“ þróun iðnaðarins
einkenndi þá tíma, þegar mæli
kvarði iðnaðarframleiðslunnar
var nragnið en „öflug“ þróun
hans, sem nú er samkvæmt
ofansögðu að hefjast, leggur
höfuðáherzlu á gæði fram-
leiðslunnar.
f umræðum um nauðsyn
bættra gæða framleiðslunnar
og nauðsyn þess að fullnægja
kröfum neytenda, hefur ýmsu
verið ljóstrað upp um það ó-
fremdarástand sem til þessa
hefur ríkt í framleiðslu
kommúnistaríkjanna. Nýlega
birtist í áhrifamiklu blaði í
Ungverjalandi hnitmiðuð
grein, þar sem rætt var um
gildi og nauðsyn þess, að
virkja hagnaðarsjónarmiðin.
Þar var líka á það bent, að í
raun og veru hefði hagnaðar-
sjónarmið alltaf ríkt í komm-
únískri framleiðslu, jafnvel
þegar harðstjórnin var mest
— en þá í þeirri mynd, að
verk.smiðjustjórar töldu sér
ábatasamara að framleiða
varning, sem enginn vildi við
líta, fremur en að reyna að
uppfylla kröfur neytenda.
Það er að segja — ef þeir
framleiddu það, sem yfirvöld
in sögðu þeim að framleiða,
jafnvel þótt urn væri að ræða
lélegar vörur, sem enginn
vildi nota, gátu þeir verið ör-
uggir um að hafa í sig og á.
Bf þeir hinsvegar reyndu að
framleiða eitthvað, sem fólk-
ið óskaði eftir, voru þeir rekn
ir.
Stærsta hindrunin í vegi
framikvæmdar Libermanism-
ans — og sú, sem hvað mest
hefur komið á óvart, hefur
reynzt vera hæfniskortur
flestra verksmiðjustjóra.
Þetta hefur komið í ljós í
Sovétríkjunum, — en er
miklu meira um rætt í öðr-
um kommúnískum ríikjum,
einkum þó í Tékkóslóvakíu.
Tékkóslóvakía var í eina
tíð orðin vel þróað iðnaðar-
land. Það sem nú er að koma
í ljós um hæfileika þeirra
manna, sem tóku við verk-
smiðjunum þar, efir að
kommúnistar komust til'
valda, er mjög athyglisverður
vitnisburður um það, hvernig
á örskömmum tíma er hægt
að bæla niður blómstrandi
efnahag með þröngsýni póli-
tískra kreddukenninga. Nú
kemur í ljós, að það var svo
sem sama hvaða „jámaður"
eða þræll stjórnarvaldanna
var skipaður framkvæmda-
stjóri verksmiðju — hann gat
veitt viðtöku ýtarlegum fyr-
irskipunum stjórnskipaðra
skipulagsstofnana og séð um
að þessum fyrirskipúnum
væri framfylgt. En þegar til
þess kom að reka verksmiðju
svo gagn væri að og árangur
og hagnaður skyldi nást, varð
þörf fyrir menn með meira
vit í kollinum og sérhæfða
reynslu.
Á það var bent nýlega i
grein í blaðinu „Svobodne
Slovp" í Tókikóslóvaikíu, að
til þess að vera fær um að
stjórna fyrirtæki svo vel
væri, þyrftu menn að vera
margskonar hæfileikum gædd
ir, þar á meðal yrðu þeir að
hafa sérstaka eiginleika og
þekkingu á sviði sálfræði og
skipulagstækni.
Hvernig á svo að finna
slika menn? Og hvernig á að
þjálfa þá? í fyrrgreindu blaði
sagði m.a., að framkvæmda-
stjórn væri að verða alveg
sérstök atvinnugrein.
Og það er ekki aðeins
meðal framkvæmdastjóra,
sem pottur er brotinn. Tækni
fræðingar hafa einnig komizt
í háar stöður af því einu, að
þeir voru tryggir flokksdýrk-
endur. „Aðeins einn af tíu
verkfræðingum okkar eða þar
um bil — segja Tékkar —.
hafa háskólamenntun. — Mlá
telja, að aðeins 40% þess
fjölda sem skipar stöður
tæknifræðinga og verkfræð-
inga, hafi þá tækniþjálfun,
sem störf þeirra, oft afar
mikilvæg krefjast.“
— Og það í landi Skoda.
Þessu verður öllu að
breyta og það fljótt. Einnig
í Ungverjalandi. Hugtakafræð
ingar þar hamast við að
brjóta heilann um þetta mál
og skilgreina þær kennisetn-
ingar, sem stjórnin þarf að
leggja blessun sína yfir og
aðgreina frá hinum, serri hún
þarf ekki að fjalla um.
En maður hefur á tilfinn-
ingunni að það sé aðeins yfir
skin. Stöðugt háværari kröf
ur neytenda krefjast fram-
kvæmdanna fyrst og verðuc
ljósara með hverjum degi, að
dagar pólitískra leppa komm
únistaflokkanna í iðrtfyrir-
tækjunum í Austur-Evrópu,
eru tatdir.