Morgunblaðið - 15.06.1965, Blaðsíða 12

12
MORCU N BLAÐIÐ
Þriðjudagur 15. júní 1965
ALEXANDER JOHANNESSON KVADDUR
Fyrrv. háskólarektor, prófess-
or Alexander Jóhannesson lézt
hinn 7. júní s.l., 76 ára að aldri.
Með honum er genginn einn
gagnmerkasti og svipmesti mað-
ur sinnar samtíðar á landi hér,
einn þeirra manna, sem íslenzk
þjóð gervöll stendur í mikilli
þakkarskuld við.
Prófessor Alexander Jóhannes
son, kenndi öllum mönnum leng-
ur við Háskólann, og hann
gegndi miklu lengur embætti
rektors en nokkur annar. Saga
hans og Háskólans eru marg-
tengd og harla samslungin. Þeg-
ar Háskólinn fagnaði hálfrar ald
ar afmæli 1961, lét nærri, að
próf. Alexander hefði verið rekt-
©r fjórðung af starfs-
aldri skólans og kennari í full 43
ár. Hins er þó ekki síður að
minnast, hve gagnger áhrif hann
hafði á mótun skólans og fram-
þróun.
Er próf. Alexander tók við
rektorsembætti í fyrsta skipti ár-
ið 1932, urðu í raun réttri þátta-
skil í sögu Háskólans. Hinn un.gi
rektor markaði stefnu sína skýr
lega og djarflega þegar í upp-
hafi. Það er arnsúgur í ræðum
hans frá þeim tíma, þar eldi af.
nýjum degi. Merkið var sett hátt
og orðum fylgdu athafnir. Á
fyrsta rektorstímabili hans eða
í kjölfar þess rak hver stórfram-
kvæmdin aðra, bygging stúdenta
garðsins eldra, stofnun atvinnu-
deildar Háskólans og bygging
húss fyrir hana, háskólabygg-
ingin, stúdentagarðurinn nýi,
íþróttahús og þjóðminjasafns-
bygging. Var próf. Alexander
formaður í byggingarnefndum
flestra þessara bygginga og líf-
ið og sálin í þessum framkvæmd
um öllum. Síðar var hann for-
maður byggingarnefndar kvik-
mynda- og samkomuhúss Há-
skólans og vann þar mikið verk.
Auk þess kom mjög í hans hlut
að hrinda í framkvæmd skipu-
lagningu á háskólalóðinni eldri
og lagfæringu hennar. í Öllum
þessum störfum lagði hann sig
allan fram og hlífði sér hvergi.
Lagðist hér allt á eina sveif
einstök atorka og athafnagleði,
glöggskyggni á tiltækileg úrræði
og hagsýni og lagni í störfum.
Er ánægjulegt að minnast þess,
hve örar byggingarframkvæmd-
irnar voru í háskólahverfinu, þar
sem fyrstu byggingunni var lok-
ið 1934, en hinni síðustu 1952 og
lóðinni komið í gott horf þegar
árið 1952. Átti próf. Alexander
raunar góðan hlut að því
að tryggja Háskólanum lóð-
arsvæði það, er Reykja-
▼íkurbær afhenti honum
1936, þótt þar nyti einnig at-
beina margra annarra góðra
manna.
Þegar próf. Alexander mark-
aði framtíðarstefnu Háskólans í
upphafi rektorsferils síns, var
honum vel Ijóst, að áformum
um nýjar byggingar í þágu skól-
an yrði seint hrundið í fram-
kvæmd, nema skólanum yrði
tryggður sérstakur tekjustofn til
byggingarframkvæmda. Var
hann forvígismaður af hendi há-
skólamanna um að freista þess
að fá leyfi til að reka happdrætti
í þarfir byggingarframkvæmda
skólans, en ýmsir alþingismenn
eýndu því máli mikinn skilning
og studdu það drengilega, og
ber þar ekki sízt að minnast at-
fylgis Jónasar Jónssonar. Hefir
happdrættið staðið straum af
öllurn byggingum Háskólans,
þegar frá eru skildar þær bygg-
ingar, sem nú er starfað að. Sat
próf. Alexander í stjórn happ-
drættisins frá upphafi og lét sér
ávallt annt um gengi þess í hví-
vetna. Þá sat hann einnig í
stjórn kvikmyndahúss Háskól-
ans um langan aldur og studdi
það með ráðum og dáð.
Próf. Alexander stuðlaði ekki
eingöngu að því að auka húsa-
kost Háskólans. Hann átti og
mikinn hlut að því að auka
starfssvið skólans. f rektorstíð
hans hófst kennsla í verkfræði,
viðskiptafræðikennsla tengdist
Háskólanum, og kennsla til B.A.
prófa hófst. Þá var hann meðal
upphafsmanna að því, að hafizt
var handa um samningu íslenzkr
ar orðabókar, og var hann for-
maður orðabókarnefndar til
dánardægurs. Var það starf allt
honum hugfólgið.
Mikil og marvísleg fræðirit
og önnur ritverk liggja eftir próf
Alexander, og munu aðrir víkja
að þeim þætti í ævistarfi hans
hér í blaðinu. Skömmu fyrir
andlát hans kom út ljóðakver
með þýðingum hans á íslenzkum
Ijóðum á þýzka tungu. Fengum
við vinir hans margir bók hans
með kveðju hans örfáum
dögum áður en hann
kvaddi þennan heim. Er
þessi hinzta kveðja okkur
öllum harla kær. Er aðdáunar-
vert og næsta ótrúlegt, hve geysi
miklu próf. Alexander kom í
verk í fræðistörfum, þegar þess
er gætt, hve tímafrek og erfið
störf hans voru í stjórnsýslu Há-
skólans og að öðrum þjóðfélags-
legum verkefnum. En hér bar
það til, að hann var einstakur
atorku- og eljumaður, er aldrei
sat auðum höndum og reglu-
samur og hófsamur, svo að til
fyrirmyndar var. í honum tengd-
ust með fágætum hætti eldmóð-
ur hugsjóna og orka til fram-
kvæmda og framfara. Bjartsýni
var ríkur þáttur í skaphöfn hans,
en allt kjarkleysi og hugarvíl
var honum fjarri skapi. Bjart-
sýni hans og eldmóður voru jafn
framt með þeim hætti, að hann
hreif menn með sér og kvað nið-
ur þá, sem hikandi voru eða nei-
kvæðir. Þrek hans og þróttur,
óséhhlífni og lagni átti vissulega
mikinn þátt í því, hve ótrúlega
miklar framkvæmdir var ráðizt
í rektorstíð hans eða fyrir for-
ystu hans að öðru leyti. Hlutur
hans að eflingu Háskólans verð-
ur seint ofmetinn, og vandséð er,
hvar væri komið þróun stofnun-
arinnar, ef hans hefði ekki not-
ið. Þetta hefir Háskólinn og við-
urkennt í verki. Árið 1961 var
prófessor Alexander sæmdur
doktorsnáfnbót í lögfræði fyrir
einstaka hæfileika til stjórnsýslu
og fádæma atorku við stjórnar-
málefni Háskólans Þekki ég
ekkert dæmi þess frá Norður-
landaháskólum, að slík sæmd
hafi fallið í hlut háskólarektors.
Mat próf. Alexander mikils
þessa verðskulduðu sæmd, og
verður það lengi í minnum, hve
einlæglega gestir á háskólahátíð
fögnuðu honum, er hann veitti
viðtöku doktorsbréfi sínu.
Hér hefir verið rætt stuttlega
um nokkur störf próf. Alexand-
ers við Háskólann, en auk þess
starfaði hann að ýmsum öðrum
málum af fádæma áhuga og
dugnaði. Svo merk og mikil sem
störf hans voru er hitt þó meira,
hver einstakur drengskapar- og
mannkostamaður hann var. Bet-
ur gerðum manni hefi ég ekki
kynnzt. Hann var heill og hrein-
skiptinn, opinskár og djarfmælt-
ur, og allt baktjaldamakk, nagg
og níð var honum víðsfjarri. Y-f-
ir svip hans hvíldi heiðríkja,
sem táknræn var um hinn innri
mann og raunar um ævi hans
og starf. Hann var maður góð-
vildar og samúðar, með bjartri
lífstrú og einlægri trú á al-
máttkri forsjón. Hann var mað-
ur vandur að virðingu sinni,
maður „integer vitae“ í líferni
sínu öllu. í allri framkomu var
hann höfðinglegur og háttvís, að-
sópsmikill og sköruglegur. Var
auðséð, að þar sem hann var
fór fjörmaður og atorkumaður,
en jafnframt prúðmenni og Ijúf
menni. Hann var óvenjulega heil
steyptur persónuleiki, sem gekk
heilshugar að hverju verk-i, en
allt hik og hálfvelgja var and-
stætt skapferli hans. Hann skildi
manna bezt unga menn og við-
horf þeirra og hvatti þá jafnan
til dáða, en dró hvergi úr. Var
rektor vinsæll mjög af stúdent-
um, bæði nemendum sínum og
öðrum. Áttu þeir í honum vin og
leiðsögumann, sem gott var að
leita til.
Yfir minningu prófessors Alex
anders Jóhannessonar verður á-
vallt bjart og heiðskírt. Er það
mikið lífslán að hafa eignazt vin-
áttu og notið hollráða þessa
mikla drengskaparmanns. Hans
verður alla stund minnzt í sögu
Háskóla íslands sem eins helzta
velgerðarmanns þeirrar stofnun-
ar — sem þess manns, er hóf
Háskólann úr örbirgð til bjarg-
álna.
Kennarar Háskóla íslands og
aðrir starfsmenn blessa í dag
þakklátum huga minningu hins
mikilsmetna og mikilvirka rekt-
ors — þess . manns, sem öðrum
fremur hefur mótað Háskólann
sem stofnun, þess manns, sem
vígði líf sitt og starf alhugað
Háskólanum, þess manns, sem
öllum mönnum fremur var við-
búinn að vinna Háskólanum allt
það, sem hann mátti, án tillits
til endurgjalds eða þakklætis.
íslenzk þjóð á á bak að sjá ein-
um bezta sona sinna.
Kennarar Háskólans og aðrir
starfsmenn senda í da.g ekkju
próf. Alexanders, frú Hebu
Geirsdóttur, og öðrum vanda-
mönnum einlægar samúðarkveðj
ur.
Ármann Snævarr
t
NÚ er skarð fyrir skildi í Há-
skólanum. Alexander Jóhannes-
son er fallinn frá. Ekki svo að
skilja, að hann hafi ekki látið
þar af störfum, meira að segja
fyrir sjö árum, það var þegar
hann fór yfir aldursmörkin, og
hann hafði þegar í lok starfstíma
síns orðið fyrir því áfalli í -miðri
kennslustund, sem hann náði sér
aldrei eftir. En hann kom í Há-
skólann nærri daglega þangað
til svo sem tíu dögum fyrir and-
lát sitt. Svo rótgróinn var hann í
þeirri stofnun. En þeir, sem
þekktu hann lengi, munu þó
löngum sjá hann eins og hann
var áður, rektor Háskólans árum
saman, aftur og aftur, fram-
kvæmdamann, sem alltaf hafði
eitthvað nýtt á prjónunum og
aldrei virtist þreytast. Farsælan
og myndugan stjórnanda síns
skóla, starfsaman og hugmynda-
ríkan, fágætan drengskapar-
mann.
Annars staðar í þessu blaði
mun getið náar um ævi hans og
vísindastörf, og verður ekki að
því vikið hér á eftir, nema það
varði efni þessarar greinar.
Alexander Jóhannesson var
fæddur 1888 og hafði því fengið
mótun sína áður en fyrri heim-
styrjöldin skall á; sá tími hafði
eflt hann að bjartsýni og trú á
framíarir. Hann var kominn af
embættismönnum I báðar ættir og
hafði það einnig átt þátt í mótun
hans: hann var höfðinglegur og
fágaður í framkomu. Hann var og
greinilega borgarbúi í hug og
hátterni. Nám sitt, í Menntaskól-
anum, í Danmörku og Þýzka-
landi, hefur hann, ef að líkum
lætur, sótt af kappi; hvarf hann
brátt að þýzku og germönskum
fræðum. Hann kom til íslands
aftur 1915 með meistarapróf frá
Hafnarháskóla og doktorspróf
frá háskólanum í Halle. Ritgerð
sína hafði hann skrifað um
„Meyna frá Orleans", sorgarleik
Schillers, og þýddi hann það
skáldrit litlu síðar. Það var ekki
gaman að koma til Háskóla ís-
lands á frumbýlingsárum hans
til að verða þar einkakennari og
ekki dælt þá og lengi síðan að
lifa hér sem „Privatgelehrter".
Ekki veit ég, hvenær hann fékk
íyrst styrk' tíl kennslunnar, en
dósent varð hann ekki fyrr en
1925. Á fyrstu árum sínum eftir
heimkomuna gaf hann út smá-
kver með íslenzkum þýðingum
kvæða eftir Schiller, Goethe og
Heine, sem Guðmundur Gamalí-
elsson kostaði, það þótti mér á
þeim tíma sælgæti. Málfræðirit
hans hófust með Frumnrrænni
málfræði 1920, og rak síðan hvert
ritið annað, og voru mörg þeirra
í tengslum við kennslu hans; sú
hríð stóð til 1932. En jafnframt
freistuðu hans annars kyns á-
hugaefni:" Hann tekur mikinn
þátt í félagslífi. Sjá má auk þess
að á árunum 1922—31 er hann í
stjórn hlutafélagsins Sleipnis, og
hann á þátt í stofnun Flugfélags
íslands hins eldra, og er fram-
kvæmdarstjóri þess 1928—31, eða
meðan það var uppi. Á þeim
tíma, 1930—34, er hann og í ráði
hins nýstofnaða útvarps. Hér
kom og það til greina sem síðar,
þegar hann var formaður þjóð-
hátíðarnefndar 1944: hann hafði
gaman af að koma við sögu. Ber
hér allt að sama brunni um á-
huga hans á framkvæmdum og
nýjungum. Árið 1930 verður
hann loks prófessor, og nú er
hann vel búinn til síns aðalverks,
stjórnar Háskólans um langt
skeið, og án efa orðinn óþolin-
móður að mega leggja þar hönd
á plóginn. Það skiptir heldur eng-
um togum, að árið 1932 verður
hann rektor, og hófst nú nýtt
skeið í starfsferli hans. Það var
enn markað nýjum vonum að því
leyti, að hann gekk 1934 að eiga
Hebu Geirsdóttur vígslubiskups
Sæmundssonar, menntaða konu
og söngelska, svo sem hún átti
ætt til, og lifir hún mann sinn,
sem hún unni og virti.
Nú víkur sögunni að störfum
prófessors Alexanders á þessum
árum. Eftir að hann hafði verið
kosinn rektor í fyrsta sinn, end-
urtók það sig aftur og aítur; og
þegar hann lét af því starfi síð-
ast, 1954, hafði hann verið rektor
í 12 ár.
Árið 1943 hófst annar þáttur,-
inn í vísindastörfum hans með
bókinni: „Um frumtungu Indó-
germana og frumheimkynni“, og
síðan hneigjast vísindastörf hans
að vandamálinu um uppruna
mannlegs máls og að samningu
etýmólógiskrar orðabókar ís-
lenzkrar tungu (um þetta má
vísa til greinar í Skírni 1964 eftir
hann). Það þarf ekki að taka
fram, að hann hafði mikil sam-
bönd við umheiminn, ferðaðist
töluvert, kenndi eitt missiri við
háskólann í Utrecht á Hollandi,
flutti fyrirlestra á vísindamótum,
flutti fyrirlestra við erlenda há-
skóla, og munu aðeins fáir kenn-
arar við Háskóla íslands hafa
flutt fyrirlestra við fleiri háskóla
eða orðið honum víðförulli. Hann
sýndi og enn tryggð sína við
fagrar bókmenntir, þýddi t.d. fyr-
ir nokkrum árum „Maríu Stúart“
eftir Schiller og gaf nú alveg ný-
lega út þýðingar íslenzkra kvæða
á þýzku. Þessa upptalningu mætti
auðveldlega hafa miklu lengrL
En að öðru leyti fór langmest
af starfsorku prófessors Alexand-
ers í vinnu að eflingu Háskólans.
Á þessum árum hafði Háskólinn
bækistöð sína á neðri hæð
Alþingishússins og bjó við mikil
þrengsli, eins og hver maður get-
ur séð í hendi sinni. Nú er Há-
skólinn mikið og veglegt hús, svo
sem höfðingi með önnur hús allt
í kring á stóru svæði. Að vísu
dettur engum í hug, að það sé
eins manns verk, margir eiga þar
þátt í, einkum kennarar Háskól-
ans, stjórnmálamenn, Reykjavík-
urborg. í sögu Háskólans þrengir
prófessor Guðni Jónsson enn hóp
inn, neínir framar öðrum þrjá
menn: Alexander Jóhannesson,
Jónas Jónsson og Knud Zimsen.
Þá möguleika, sem kringumstæð-
urnar veita, notar prófessor Alex-
ander af mikilli fimi og dugnaðL
Upptalning gefur nokkra vitn-
eskju, hvað gerist: Honum auðn-
ast að fá stuðning stjórnmála-
manna til setningar happdrættis,
og stjórnar hann því lengi síðan.
Hann var formaður byggingar-
nefndar Háskólans, stúdenta-
garðsins nýja, atvinnudeildar Há-
skólans, þjóðminjasafnsbygging-
ar og samkomuhúss Háskólans.
Enn fremur var hann í bygging-
arnefnd íþróttahúss Háskólans.
Hann átti og mikinn þátt í rekstri
kvikmyndahúss, sem drjúgan
skilding veitti. Innan veggja Há-
skólans átti hann þátt í stofnun
Verkfræðideildar og Viðskipta-
deildar, svo og upphaflegri skipu-
lagningu BA-kennslu. Hann er
einn af stofnendum hinnar vís-
indalegu orðabókar Háskólans og
formaður stjórnar hennar, for-
maður nýyrðanefndar og fleira
og fleira, sem hér verður látið
hjá líða að telja upp.
Allt þetta merkir erfiði, um-
stang, hugkvæmni, lausn vanda-
mála, viðsjá við árekstrum. Og
hér var prófessor Alexander rétti
maðurinn. Þörfin var öllum ljós,
en hann var furðulega næmur á
úrræði. Það var gaman að koma
til hans, þar var alltaf eitthvað
á seyði. Nokkur vandamál, stór
eða smá, kröfðust úrræða, og úr-
ræðin voru svo sem á sveimi inni
í herberginu. Kringumstæðurnar
réðu, hver valin væru. Prófessor
Alexander var frumlegur og
djarfur í ráðum, stórhuga og
bjartsýnn á það, að vel tækist, þó
að öðrum þætti stundum nóg um,
en flest af þessu tókst honum þð
farsællega, enda mun reynslan
hafa kennt honum nokkuð
snemma list eina, „die Kunst des
möglichen". Og brátt fékk pró-
fessor Alexander mikla þekkingu
á framkvæmdum og fjánnálum.
Hann var hljóðglöggur á skoð-
anir annarra, meðan hann hafði
ekki ráðið við sig, hvað til bragðs
skyldi taka, og bar þá mál undir
ýmsa menn, en eftir að hann
haíði valið þann kost, sem hon-
um þótti líklegastur, fylgdi hann
því fram. Var hann mjög laginn
að fá menn á sitt mál. Ráðagerð
hans eða stórhugur eða myndug-
leiki hafði áhrif á aðra. Og af þvi
að hann hugsaði meira um niður-
stöðu máls en málsvafninga, stóð
hann stundum alveg óvænt með
pálmann í höndunum. Kunn er
saga um einn fund; hann hélt
fram úrræði, sem allir aðrir voru
mótfallnir. Nú mæltu menn á
móti einn af öðrum, allt var það
neikvætt. Við þessa tjáningu
rann móðurinn af mönnum, og
þeir höfðu raunar ekki bent á
neina úrlausn. Þá mælti Alex-
ander: „Jæja, þetta er þá sam-
þykkt!“ Og svo var.
Ef mótstaða var hörð og ekki
gátu sættir tekizt, hélt prófessor
Alexander fast á sínu máli, og þó
jafnan af drengskap; urðu þá at-
kvæði að ráða. Hann stóð eða féll
með tillögu sinni. Aldrei datt
honum í hug, að hægt væri að
íinna ráð, sem öllum líkaðL
Þessi einurð hans og þrek jók
honum virðingu.
Prófessor Alexander var mjög
fljóthuga, og hefði hann ekki ella
afrekað svo miklu sem hann
gerði. Stundum brosti hann að,
ef mönnum þótti stuttur tími til
framkvæmdar, og gat þá játað,
að hinn skammi tími, sem hann
hafði tiltekið, væri frekar hvöt
en skipun í alvöru. Vissi hann
líka vel, hve margt vill verða til
trafala og tafar í öllum fram-
kvæmdum og ekki er verra, að
menn séu vel vakandi.
Prófessor Alexander hafði gam
an af að fá skáld til að yrkja
kvæði fyrir ýmis merkileg tæki-
færi, líkt og Forn-Grikkir tíðk-
uðu. Eitt sinn hafði hann beðið
ágætt skáld að yrkja kvæði, en