Morgunblaðið - 24.08.1966, Síða 8

8
MORGUNBLADIÐ
Miðvikudagur 24. ágúst 1968
Eiríkur Þ. Stefánsson prófastur
IMinningarorð
DIMMUR, þungur og óstöðvandi
rennur straumur tímans út í hið
mikla haf. Líf kviknar og slokn-
ar, öldur örlaganna rísa og hníga
undir arnarvæng sögunnar. Dóm-
ur hennar stendur, stundum
ranglátur en oftar raunsær og
réttlátur.
Um einn ágætasta höfðingja
íslenzkra fornsagna, Ingimund
gamla Vatnsdælagoða, hefur fs-
landssagan kveðið upp, Iþann
dóm, að hann hafi verið ham-
ingjusmiður. Hann var vitur
maður og góðgjarn og miðlaði
öðrum mönnum af hyggindum
stnum og göfgi. Þess vegna hefur
sagan veitt honum iþað heiðurs-
merki, sem er öllum öðrum göf-
ugra og sannara, heitið ham-
ingjusmiður.
★
Austur í Biskupstungum er í
dag lagður til hinztu hvíldar
einn af svipmestu og sérstæðustu
kennimönnum íslenzkrar kirkju
á síðari áratugum, séra Eiríkur
Þ. Stefánsson, fyrrum prófastur
1 Árnesþingi, prestur á Torfa-
stöðum og til Skálholtsdóm-
kirkju í nær hálfa öld. Af því
tilefni hefur verið rifjuð upp
saga hins gamla Vatnsdælagoða,
er svo var mikill mannasættir að
hann barg banamanni sínum
undan hefndum á örlagastundu.
Það, sem einkenndi séra Eirík
á Torfastöðum öliu öðru fremur
var manngöfgi hans, góðvild og
látleysi.
„Það má um hann segja, hann
bar sól í bæina. Hann kom til
vina sinna í friði, hávaðalaust.
Þannig hefur hann verið í prests-
starfi sínu, minnugur þessa orðs:
„Ekki með valdi né krafti, held-
ur fyrir anda minn, segir Drott-
inn“.
Þetta voru ummæli séra Bjarna
Jónssonar vígslubiskups um séra
Eirík bekkjarbróður sinn, á 85
ára afmæli hans fyrir rúmum
þremur árum.
Eiríkur Þ. Stefánsson var
fæddur 30. maí 1878 á Bergsstöð-
um í Svartárdal í Austur-Húna-
vatnssýslu. Foreldrar hans voru
Stefán M. Jónsson prestur þar,
síðar á Auðkúlu í Svínadal og
kona hans Þorbjörg Halldórs-
dóttir mikil hæfileikakona. Var
séra Stefán einn af svipmestu
og glæsilegustu fulltrúum ís-
lenzkrar prestastéttar á sínum
tíma, og Auðkúluheimilið þjóð-
þekkt fyrir menningarbrag og
myndarskap. Lætur að líkum að
það muni hafa haft djúpstæð
áhrif á hin gáfuðu börn, sem ól-
ust þar upp.
Séra Eirikur lauk stúdentsprófi
árið 1002 ásamt séra Birni bróð-
ur sínum og embættisprófi frá
Prestaskqlanum árið 1905. Stund-
aði hann síðan um eins árs skeið
barnakennslu heima á Auðkúlu,
en gerðist sóknarprestur á Torfa-
stöðum í Biskupstungum árið
1906. Gegndi hann því presta-
kalli í tæp 50 ár, eða til ársins
1955. Er það til marks um vin-
sældir hans í prestakalíi sínu, að
þegar hann skyldi láta af
embætti sakir aldurs skoraði
hvert einasta sóknarbarn hans á
hana að gegna embættinu áfram.
Hann var prófastur í Árnes-
prófastsdæmi árin 1948—1955.
Árið 1925 var Skálholtssókn
sameinuð Torfastaðaprestakalli
og þjónaði séra Eiríkur Skál-
holtskirkju í rétt 30 ár. í þessu
sambandi má geta þess að séra
Eiríkur sótti aldrei um annað
brauð en Torfastaðaprestakall.
Ýmsum trúnaðarstörfum sinnti
hann í héraði sínu, átti m. a. sæti
í hreppsnefnd og í sýslunefnd Ár-
nessýslu árin 1920—1927.
Þegar séra Eiríkur lét af
prestsstarfi vorið 1955 við all-
góða heilsu fluttist hann og fjöl-
skylda hans að Laugarvatni, þar
sem hann átti heimili til dauða-
dags. Hann lézt á sjúkrahúsinu
á Selfossi þriðjudaginn 16. ágúst
cíðastliðinn
Séra Eiríkur Stefánsson var
kvæntur Sigurlaugu Erlendsdótt-
ur frá Brekku í Þingi, fjölhæfri
og gáfaðri konu, sem reyndist
honum tryggur lífsförunautur.
Áttu þau tvö börn, son og dóttur.
Sonurinn Þórarinn Stefán, er var
mikill eínismaður dó aðeins 17
ára að aldri. Hörmuðu foreldrar
hans hann ákaflega. Bar fráfall
hans dimman skugga fyrir ham-
ingjusól þeirra, enda þótt þau
bæru sorg sína af kjarki og karl-
mennsku. Dóttir þeirra Þorbjörg
er gift Ásgrími Jónssyni garð-
yrkjustjóra á Laugarvatni, en í
skjóli þeirra fluttu foreldrarnir
til Laugarvatns þegar þau yfir-
gáfu Torfastaði eftir nær hálfrar
aldar dvöl þar og stofnuðu nýtt
heimili. Þau séra Eiríkur og frú
Sigurlaug ólu einnig upp tvo
fóstursyni, Karl J. Eiríks, full-
trúa, Selfossi og Kristinn Jónsson
frá Laug, er lézt á unga aldri.
★
Sá, sem þetta ritar kynntist
séra Eiríki Stefánssyni og konu
hans fyrst er þau voru orðin
öldruð. En kynnin við þennan
látna heiðursmann urðu nægilega
löng til þess að skapa skilning
á mannkostum hans, ágætri
greind, manngöfgi og hjarta-
hlýju. Allar sagnir af heimili
þeirra hjóna á Torfastöðum eru
á eina og sömu lund. —
Torfastaðaheimilið var mikið
menningarsetur og héraðsmið-
stöð. Þangað voru sótt holl ráð.
Þangað var komið á stundum
sorgar og gleði. Þar ríkti rausn
og höfðingsskapur. Þar var talað
um íslenzkar bókmenntir, fagrar
lístir. Þar var komið fram af lít-
illæti hjartans, en höfðingsskap
andans. Allt það fólk, sem átti
samskipti við séra Eirík á Torfa-
stöðum elskaði hann og virti.
Fólkið, sem vann þar hefur sagt
að það hafi aldrei átt betri hús-
bónda en hann. Kaupstaðabörnin,
sem áttu þar sumardvöl mættu
þar gæzku og föðurlegri og móð-
urlegri umhyggju. Þau sóttu
Iþangað þroska og manndóm.
Þeim var lagður á hjarta dreng-
skapur og góðvild í garð manna
og málleysingja.
Séra Eiríkur Stefánsson var
hreinskiptin maður og hafði
ákveðnar og fastmótaðar skoðan-
ir á mönnum og málefnum. Hann
var sjálfátæður og sérstæður
persónuleiki, sem fór sínar eigin
götur en byggði afstöðu sína
jafnan á góðvild og einlægum
vilja til þess að gera það eitt,
er hann vissi réttast og sannast.
Hann hafði ríka kímnigáfu til
brunns að bera og var glaður og
reifur í viðræðu, þótt hann væri
í eðli sínu alvörumaður og ætti
viðkvæma en sterka lund. Hann
bjó stórbúi á Törfastöðum, bætti
jörðina af myndarskap og hafði
forgöngu um framkvæmdir í fjöl-
mörgum hagsmunamálum héraðs
síns. Umbætur í skólamálum
voru honum sérstaklega hjart-
fólgnar og átti hann ríkan þátt
í bættri barnafræðslu í sóknum
sínum.
Það er fengur að því að hafa
kynnzt og átt nokkrar samvistir
við mann eins og séra Eirí'k
á Torfastöðum. Yfir framkomu
hans hvíldi sú heiðríkja hugans,
sem er aðalmerki drengskapar-
manna.
Frá síðustu árum séra Eiríks
er mér það minnisstæðast er
hann skírði lítinn frænda sinn.
Hið fagra látlcysi þeirrar at-
hafnar, milt og göfugmannlegt
yfirbragð þessa aldna öðlings-
manns mun engum hverfa úr
huga er því kynntist.
Við Ólöf vottum frá Sigur-
laugu Erlendsdóttur, dóttur henn
ar, fóstursyni og tengdafólki inni-
lega samúð á þessari kveðju-
stundu. Blessuð sé minning
séra Eiríks á Torfastöðum.
S. Bj.
Kveðja úr
Biskupstungum
VORIÐ 1906 var kalt og hrak-
viðrasamt. Skiptust á norðan-
áhlaup og suðvestan kraparign-
ing. Gróður kom seint og bænd-
ur áttu í vök að verjast að halda
lambfé sínu áfallalausu.
Á þessu kalda vori lögðu leið
sína austur í Biskupstungum
ung prestshjón úr fjarlægu hér-
aði og fáum kunn hér um slóðir.
Þar voru á ferð síra Eiríkur Þ.
Stefánsson nývígður prestur til
Torfastaðaprestakalls og kona
hans frú Sigurlaug Erlendsdótt-
ir, fædd að Brekku í Þingi, og
því bæði Húnvetningur að ætt
og uppeldi. Síra Eiríkur Þ.
Stefánsson var fæddur að Bergs-
stöðum í Svartárdal 30. maí
1878, voru foreldrar hans síra
Stefán Magnús Jónsson, prestur
þar, en síðar og lengst að Auð-
kúlu, og fvrri kona hans Þor-
björg HalMóvsdóttir, þingeyzk
að ætt. Hann lauk stúdentsprófi
í Reykjavík 1902 og guðfræði
frá Prestaskólanum 1905, og var
nú, þegar hér var komið sögu,
á leið austur í Biskupstungur til
prestsþjónustu þar. Þetta var
brúðkaupsferð þeirra ungu hjón-
anna eða brúðkaupsferð þeirra
tíma. Þau höiðu gift sig fyrir
nokkrum dögum, eða 2. júní. Það
andaði köldu á móti þeim frá
veðurfarinu og enn var vetrar-
blærinn allsráðandi í hinum
gróðursælu sveitum, er leið
þeirra lá um. Þau hafa sjálfsagt
gert ráð fyrir að koma að mann-
lausum bæ á Torfastöðum, því
ábúandinn var farinn, en þar
hafði verið prestlaust undanfar-
in tvö ár, eftir að síra Magnús
Helgason Kvarí þaðan til kennslu
við Flenstoorgarskólann. Svo
varð þó eigi, því að á hlaðinu
stóð ungur maður, gáfaður og
geðþekkur, og bauð þau velkom-
in. Var hann ráðinn vinnumaður
þeirra. Ég veit að persónuleg
alúð hans og hlýtt handtak
yljaði þeim að hjarta og fannst
þetta spá góðu um farsæld
þeirra á þessum stað. Þau voru
að vonum ókunnug flestöllum í
sveitinni en áttu þó góða vini,
en fáa, sem lögðu þeim liðsyrði,
gáfu þeim góð ráð og réttu
hjálparhönd, við að búa um sig
á þessu gamla, fagra prestssetri,
sem þeim var þá framandi. Og
þá mun þau ekki hafa grunað
að framundan væri hálfrar aldar
dyöl á þessum stað. Það er ekki
undarlegt þó að ung hjón finni
til einmanakenndar, þegar kom-
ið er í ókunnugt hérað til
ókunnugs fólks. Venjulega fer
þetta vel og svo var að þessu
sinni, enda te] ég að Tungna-
menn hafi jafnan tekið prestum
sínum vel og virt þá og metið
að verðleikum. Þó var það á
engan hátt vandalaust fyrir
ungu prestshjónin að setjast að
á Torfastöðum. Síra Magnús
Helgason og kona hans frú
Steinunn Thorarensen höfðu
gert þann garð frægan um 20
ára skeið. Heimilið þótti frábært
að allri reisn og höfðingsskap,
og síra Magnús þjóðkunnur
kennimaður, andlegur höfðingi
og nokkuð jafnvígur til verald-
legra umsvifa, bæði sem bóndi
og á félagsmálasviði.
Ungu prestshjónin komu strax
ár sinni vel fyrii bprð og unnu
einn stóran sigur. Frumbýlis-
heimilið þeirra varð strax eins
og friðsæll gróðrarreitur í
sveitinni, þar sem öllum þótti
gott að koma og vera, jafnt
gestum og hjúum, sem voru þar
oft í vist áratugum saman.
Presturinn reyndist vera frá-
bær húsbóndi og unga konan lað-
aði að sér æskufólkið með söng
og orgelleik og leiðsögn í lestri
góðra bóka. Búskapurinn blómg-
aðist. Búið stækkaði með ári
hverju og gaf góðan arð. Breytt-
ur og bæt.tur húskostur, bæði
fyrir fólk og fénað setti svip
sinn á staðinn og varð heimilinu
til hagsbótar og þæginda, bæði
úti og inni. Túnið var sléttað
og stækkaði með árunum. Stað-
urinn fékk fyllilega sína fyrri
reisn
Prestshjónin tóku snemma
þátt í félagslífi sveitarinnar, hún
í ungmennafélaginu, en hann í
almennum félagsmálum. Á öðru
prestsskaparári sínu, hóf hann
máls á merku nýmæli, sem þá
var þjóðinni harla fjarlægt og
framandi, en það var bygging
heimavistarbarnaskóla fyrir sveit
ina. Strax fyrsta haustið kom
prestur því til leiðár að ráðinn
var barnakennari, þó ekki væri
það lögskipað. En fræðslulögin
komu til framkvæmda árið eftir,
og þótti það mikil framför frá
því, sem áður var, að fá lög-
skipaðan kennara. Hann var þó
hálfgerður förumaður sveitar-
innar og varð að kenna við hin
frumstæðustu skilyrði. Síra
Eiríkur sá ekki þetta hugsjónar-
mál sitt, skólabygginguna, kom-
ast í framkvæmd fyrr en 20 ár-
um seinna, þegar heimavistar-
barnaskólinn var byggður i
Reykholti hér í sveit. Var hann
fyrsti fullkomni heimavistarskóli
fyrir börn hér á landi, þótt áður
væri hafin kennsla í því formi,
bæði í Gnúpverjahreppi og
Grímsnesi, en við, mjög ófull-
komin skilyrði. Þrátt fyrir það,
að síra Eiríkur hafði látið af
oddvitastörfum þegar skólinn
var byggður, fylgdist hann vel
með öllum framkvæmdum og
lagði margt gott til mála, enda
var skólinn al!a tíð mikið áhuga-
mál hans.
Það var mikill vandi að byggja
slíkan skóla á þeim tíma 1927.
Þar sem reynsla og fyrirmynd
var engin. Því var ekki að undra
þó nokkur mistök yrðu, og þótti
þó okkur öllum, sem við hefð-
um himinn hóndum tekið að fá
slíkt skólahús.
Síra Eirikur fylgdi fast fram
þeim málum, sem hann bar
fram eða veitti iiðsinni, og lét
ekki hlut sinn að óreyndu. Hon-
um var rökvísi í blóð borin og
fannst sumum, að hann hefði
ekki síður sómt sér í stól lög-
fræðings en prests. enda mun
hugur hans hafa um eitt skeið
hneigzt til lögfræðináms. í ræðu
gerð hans gætti meira raunsæis
og rökvísi en mikils hugarflugs
og hrifningar. Hann hélt ser
fyrst og fremst við mannlííið
sjálft í öllum pess margbreyti-
leik. Hann var frjálslyndur í trú
málum, en hélt þó fast við þann
grundvöll, sem kristindómurinn
byggist á. En hunn ski.ldi hina
trúarlegu, leitandi þrá mann-
anna barna Og virti að sjálfsögðu
þann heilaga rétt, sem Kristur
boðaði: Leitið og þér munuð
finna.
Sveitaprestar hafa yfirleitt ekki
komizt hjá því að taka að sér
ýms almenn störf utan kirkju
fyrir sóknarborn sín t. d. í fé-
lagsmálum. Það hlaut því að
koma í hluí síra Eiríks að sinna
slíkum störfum. Hann var
snemma kosinn í hreppsnefnd og
átti sæti í henni um tvo áratugi
og um helming þess tímabils var
hann oddviti. Hann var sýslu-
nefndarmaður 1920—27. í stjórn
Kaupfélags Grímsnesinga meðan
það starfaði og í skattanefnd um
nokkurra ára skeið. Hann átti
frumkvæði að stofnun Hrossa-
ræktarfélagsins Grani og for-
maður þess meðan það starfaði.
Þá var hann formaður Girðingar
félags Ytritungunnar, þar til það
var lagt niður og ýms fleiri fé-
lagsstörf hafði hann á hendi, þó
ekki verði talin hér. Ótalið er
þó virðingarmesta embætti hans:
prófastsstarfið frá 1948—1955.
Þegar þess er gætt, hve mikill
málafylgjamaður síra Eiríkur
var, hlaut svo að fara, að einatt
stæði um hann allmikill gustur
á mannfundum. En þess er þá
skylt að geta, að alla prestsskap-
artíð hans voru hér menn, sem
héldu líka fast á málum og létu
ógjarnan hlut sinn að óreyndu.
Tek ég, hvað þetta snertir, minn
hlut á mínar herðar. En svo er
Framhald á bis. 21