Morgunblaðið - 16.10.1966, Qupperneq 8

8
MORCUNBLADID
Sunnudagur 16. okt. 1966
M.a. vegna offjölgunar mann-
kynsins er leitað að hvað
takmarkar dýrafjöldann
Næstu 2 ár eiga að gefa
svar um rjúpuna
UNDANFARIN fjögur sumur
hafa farið fram hér á landi rann-
sóknir á l!fi og háttum rjúpunn-
ar. Síðan 1963 hefur dr. Finnur
Guðmundsson. fuglafræðingur,
eytt mik’um hluia sumarsins í
Hrísey, sem er aðal athugunar-
svæðið. Si. tvo sumur hefur i
annar fugjaf’-æðingur unnið að
þessu með horum, Arnþór Garð-
arsson, og hefur hann einnig
reynt að fvlgjast. með rjúpunni
á vetrum. Finnut var nýkominn
í bæinn úr síðasta leiðangrinum
til Hríseyjar á þessu sumri,
þegar fréttamaður Mbl. hitti
hann að máli og spurði hann um
þessar rannsóAmr.
Finnur bvrjar á því að út-
skýra, að rjúpum tjölgi og fækki
á víxl á regluoundinn hátt og
líði 10 ár mili) hámarka og lág-
marka. og að síðast hafi stofninn
verið í lágmarki 1958-1959. Til
að spara sér trnia, hóf hann rann-
sóknirnar á rjúpunni 1963, þ.e.
eftir að stofmnn var farinn að
vaxa, til að nafa 2—3 ár fram
að hámai ki hans, og geta svo
fylgzt með honum yfir hámark-
ið og á hnignunartímanum.
— Árið 1966 átti að vera há-
marksár — og var það, segir
Finnur. En í sumar kom fyrir
nokkuð, sem eæti haft þau áhrif
að þetta breytis* að einhverju
leyti. Dagana 23.—24. júlí gerði
fyrir norðan og austan óvenju-
legt áhlaup, oísarok með geysi-
mikilli úrkomu og kulda. Á öllu
svæðinu frá Eyjafirði og austur
um Þingeyiasýslurnar báðar,
þar sem við tylgdumst með
þessu, drápust un. 50% af öllum
ungum. Rjúpuungarnir voru þá
um 3ja vikna gamlir. Eí þetta
áhlaup hefði komið fyrr eða þá
seinna, hefðu beir sennilega
sloppið. En ems og ástatt var,
þá voru þeii of stórir til að
mæðurnar gætu haldið þeim
þurrum og of litlir til að þola
þetta Á athugunarsvæðinu okk-
ar, Hrísev, töldum við unga-
fjöldann með itverium kven-
fugli á undun og eftir hretinu og
gengum úr skugga um að helm-
ingurinn hafðj farizt í áhlaup-
inu. Og athuguðum þetta svo til
samanburðar annars staðar á
Norðausturlandi.
— Hvaða ánrif hefur þetta
á stofnsveifiuna?
— Nú viturn við að það er
ekki veðrið, sem veldur þessum (
stofnsveiflum. En það gæti 1
gripið inn í og raskað reglunni
-á einhvc-n bátt. Síðast þegar
rjúpnastorninn var í hámarki!
árið 1956, þá fækkaði rjúpunni
1957 og sfofninn var kominn íj
lágmark 19a8. Hrunið tekur
nefnilega mikju skeminri tíma en
fjölgunin. Rjupum getur því
fækkað á 1—2 arum úr hámarki ■
niður í lágmaik. Nú getur þetta (
orðið með alveg sama hætti og
síðast, það er að segja að rjup-
unni taki að fækka árið 1967 og
stofninn verði kominn í lágmark i
1968. Þá sýnir það. að ungadauð-
inn í sumar lieíur ekki vaidið
truflun á reglunni.
Hinn möguleikinn er sá, að
þessi ungadauði verði til þess að
hámarki nái stofninn ekki fyrr
en næsta haust, 1967. Það þýðir
með öðrum orðumr að hið reglu-
bundna hrun hjá rjúpunni stafi
af því að stotninn sé orðinn of
stór miðað við lífsskilyrði og
fækki þá. Sé svo, getur hugsast
ur dettur í hug meðan stofninn
er í vexti Það sem við erum
búnir að gera. ei undirbúnings-
vinna. En þegar rjúpunni fer að
fækka, hlýtur eitthvað að gerast,
og við erum ti'búnir til að
fylgjast með því. Næstu tvö árin
eiga að gefa okkur einhverjar
vísbendingar.
— Eru þetta sömu rjúpurnar,
sem þið fyigist með í Hrísey ár
eftir ár? Haida rjúpur sig yfir-
leitt alltat í sínum upprunalegu
heimkynnum eða flakka þær um
og blandast fugium í öðrum
landshlutum?
— Á vetuina blandast hóparn-
Rjúpur á haustdegi í Hrísey.
að ungadauðinn i ár verði þess
valdandi að rjúpan nái ekki í
haust þeim fiöida, sem nauðsyn-
legur er til að valda stofnhruni.
Þetta er semsagl tiiraun, sem
kom upp 1 hendurnar á okkur.
Ef áhlaupið hefði ekki drepið
svona mikið af ungum, þá hefði
orðið gífurleg rjúpnamergð í
haust. En eins og málum er nú
háttað, verður sennilega álíka
mikið af rjúpu og í fyrrahaust.
Nú kernur annað til. Þetta
áhlaup náði fyrst og fremst til
Norðausturlands. Eft.ir því sem
við bezt vitum, hefur ekki orðið
svona mikill ungadauði af völd-
um veðurs á Suður- og Vestur-
landi. En á Nprðausturlandi eru
svo þýðingarmikil rjúpnalönd að
líklegt er að hretið hafi áhrif á
stoíninn i heild.
— Er álitið að offiölgun verði
þess valdandi að stofninn fari
að hrynja niður?
— Ein af kenningunum er sú,
að þar sé um að ræða það sem
kallað er „density-dependent",
vanhöld. Að hjá dýrum með
reglulegar st.oinsveiflur, vaxi
stofninn þar til hann sé orðinn
of ?tór, lífsskilyrðin geti ekki
framfleytt svo mikium fjölda, og
þá komi hrumð. Annars er enn
sem komið er lítið um þetta
vitað Við höfum nú fylgzt með
fjölgun rji'tpunnai í nokkur ár.
Allt hefur gengið fyrir sig á
svipaðan nátt, eggiafjöldi verið
líkur, viðkoma vfirieitt svipuð
og stofnirn vax;ð jafnt — um
50—70% á ári. Það er geysi-
mikill vöxtu'-. Og nú verða næstu
ár mjög athvglisverð. Við erum
búnir að rannsaaa ailt sem okk-
ir meira eða mmna. Á haustin '
yfirgefur rjúpan varpstöðvarnar
og leitar upp til íjaila. Hún fer
að hvítna og flýr autt land,
sækir í snælínuna í fjallahliðun-
um. Þar heldur hún sig þar til
sniór feilur á láslendi líka. En
Dr. Finnur Guðmundsson.
eftir það getur rjúpan flakkað
um allt land, eftir því hvernig
snjóalög eru og veðurfar. Eftir
að kemur fram í apríl skiljast
svo hóparnir og hver leitar til
síns upprunastaðar. Rjúpur, sem
eru upprunnar i Hrísey, koma
þangað, nvar sem þær hafa
annars verið. Þó eru alltaf
nokkur fravik frá þessu meðal
ungfugla.
Á þessum tíma förum við að
sjá rjúpurnar koma til Hríseyjar.
Karrarnir korna á undan kven-
fuglinum og skipta með sér
landinu. Okkar fyrsta verk er
að teija þá og kortleggja út-
breiðsluna Við höfum loft-
myndir af eynni, sem hver karri
er merktur inn á. Eftir að hann
hefur valið ser svæði, er hann
þar á verði og ver sitt land í
hálfan þriðia mánuð. Hann fær
engan kvenfugl nema hann geti
haldið landinu. Svo fara kven-
fuglarnir að koma og eru þeir að
smátinast á varpsstöðvarnar þar
til um mikian maí.
— Tekur sami kvenfugl sam-
an við sama karra og áður?
— Það er varla hægt að tala
um hjúskaparbönd hjá rjúpunni.
En oft kemur fyrir að sömu fugl
ar eru paraðir í fleiri ár. Þar
kemur til tryggðin við varpstað-
ina. Fuglarnir koma á sama stað
og jarðnæðið tengir þá. í fyrra
merktum við t.d. rjúpuhjón í
Hrísey. í vor kom svo karrinn,
en ungur, harðdrægari karri var
þá kominn á undan honum og
náði landinu. Þegar kvenfuglinn
svo kom, þá fékk sá nýi hana.
Þegar kvenfuglarnir eru að
dreifa sér á jarðnæði karranna
gengur á ýmsu unz jafnvægi hef-
ur náðst. Svo spila dauðsföll
þarna inn í. í vor drápust um
100 rjúpur í Hrísey og voru þær
flestar drepnar af fálka. Karrinn
er hvítur fram í júní, en kven-
fuglinn verður mjög fljótt brúnn.
Karrinn er því mjög áberandi
í landslaginu og fórnar sér, að
sjálfsögðu ómeðvitað, til að
tryggja viðhald stofnsins, rétt
eins og í stríði þegar karlmenn
falla á vígvellinum. Má segja áð
80—90% af drepnum fuglum á
þessum tíma séu karrar. Kven-
fugl á vordegi er líka miklu mik-
ilvægari fyrir vöxt og viðgang
stofnsins en karrinn. AfleHing-
in af karradrápinu verður ein-
ungis sú, að margir karlfuglar
lifa í fjölkvæni, því að tjólda-
hlutfall kynjanna raskast við
þetta. Kvenfuglar án maka leita
blátt áfram inn á svæði annara
karra, þótt paraðir séu, og þann-
ig geta 2 kvenfuglar orpið hlið
við hlið í sömu landareign. Auk
þess koma landlausir karrar, sem
hafa orðið undir í baráttunni um
landið, í stað sumra þeirra karra,
sem drepnir eru. Af slíkum körr-
um er ávallt einhver slæðingur
á ferðinni eftír að viirplönd hafa
verið numin á vorin, en þeir
hegða sér að mörgu leyti svipað
og kvenfuglar.
— Hvenig þá?
— Karrinn hefur rauða bleðla
i yfir augunum, sem hann getur
| lagt saman svo að þeir sjáist
j ekki. Á vorin vaxa og þrútna
í þessir bleðlar og gegna þá mikil
I vægu hlutverki. Þégar átök
| verða milli karra um land eða
maka, sperra þeir upp rauðu
bleðlana svo að þeir blasa við
augum. En slík átök enda ven u
lega með því, að annar karrinn
lætur bleðlana síga og er það
merki um uppgjöf og er málið
þar með útkljáð. Til áfloga kem
ur því ekki nema hvorugur karr
inn láti bleðlana síga, en það
telst til un»lantekninga. Hinir
landlausu karrar eru aftur á
móti svo bældir, að þeir þora
ekki að láta rauðu bleðlana sjást.
En ef slíkur karri kemst yfir
landareign og maka látins karra,
getur hann á svinstundu orðið
ráðríkur og harðvitugur bús-
bóndi á sínu heimili og er 'iá
óspar á að sperra upp rauöu
bleðlana.
—- Svo þið fylgist vel með
einkalífi fuglanna í Hrísey á vor-
in?
— Já, við förum alla daga og
merkjum við hvern drepinn fugl,
en til þess verðum við að ganga
eyna fram og aftur daglega. Svo
kemur að því að finna þarf
hreiðrin. Það er seinlegt verk.
En við verðum að finna nægilega
mörg til að fá tölulegt yfirlit
yfir eggjafjölda og fleira. í vor
Framhald á bls. 15.
!•
Rjúpa á hreiðri
Ljosm.: Finnur Guomundsson.