Morgunblaðið - 11.02.1968, Síða 14

lá
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. FEBRUAR 196«
eftir Borgþór
B1. Jónsson,
veðurfræðing
BORGÞÓR H. Jónsson, veð-
urfræðingur, skrifaði merka
grein um ill vetrarveður fyr-
ir Vestfjörðum og sérstak-
Iega um myndun ísingar í
tímaritið Veðrið, 1. hefti
1956. Þar sem þessi mál eru
nú ofarlega á baugi eftir
mannskaðaveður það, sem
nýlega er afstaðið, höfum við
fengið leyfi höfundar til að
birta þessa grein, sem fer hér
á eftir.
Það munu vera fá svæði á
Norður-Atlantshafi, þar sem sjó-
sókn og siglingar eru meiri hætt-
um og erfiðleikum bundnar en
á hafinu umhverfis og við
strendur íslands. Kemur þar
ýmiislegt til greina, svo sem óblíð
og stormasöm veðrátta, ísing,
hafstraumar o. fl.
Þegar litið er lauslega yfir
skýrslur um skipsskaða, virðast
tvö svæði hér við ísland séystak-
lega vahhugaverð í þessu sam-
bandi, en það eru suðaustuc-
strönd íslands, sérstaklega
Meðallandsbugurinn, og svo
Vestfjarðamiðin og þá sérstak-
lega Halamiðin.
Þau eru orðin nokkuð mörg
skipin, sem hafa strandað við
suðausturströndina, og það ein-
kennilega er, að oft gerist þetta
við svipað veðurlag, þ.e. stöðug
suðlæg átt hefur ríkt í nokkra
daga, og venjulega hefur ríkt
stórviðri frá Kötlutanga og vest-
ur fyrir Reykjanes, en skipin
hafa strandað rétt austan við
þetta óveðursbelti. Margt bendir
ti'l þess, að breytingar á haf-
straumum eigi talsverðan þátt í
þessu. Á Halamiðum gegnir öðru
máli. Þar eru skipstapar ekki
nærri því eins tíðir, enda eru
siglingar skipa um þær slóðir
ekki eins tíðar, en þeir eru því
ægilegri, að venjulega er þar
ekki um mannbjörg að ræða.
Skal nú vikið að þeim atrið-
um veðurfarsins, sem telja má
að valdi því, að á Halamiðum
geisa stundum slík fárviðri, að
flest öllum skipum er hætta bú-
in. Það mun óhætt að fullyrða,
að veðurfar á Halamiðum sé að
jafnaði ekki verra en á öðrum
miðum hér við land að sumar-
lagi. Norðaustan hvassviðrin og
þokuloftið eru oft þreytandi, en
hættuleg verða þau tæpast talin.
Það, sem hér fer á eftir, er því
eingöngu miðað við vetrartím-
ann.
Veðurathuganir frá Halamið-
um eru af skornum skammti en
samt má ráða af þeim, að al-
gengasta vindáttin þar er frá
austri og norð-austri, og það eru
einmitt norð-austan aftakaveðr-
in, sem hafa reynzt hættulegust.
„Hæð yfir Austur-Grænlandi,
en suðvesbur í hafi er lægð, sem
dýpkar ört og hreyfist hratt
norðaustur. Veðurútlit fyrir
Vestfjarðamið: Vaxandi austan-
átt, norðaustan rok í kvöld og
nótt. Snjóboma".
Það eru sennilega fáir nema
sjómenn, sem gera sér ljóst, hvað
felst í þessari þurru og stuttorðu
veðurlýsingu, sem útvarpið
flybur þeim frá Veðurstofunni,
og reyndur skipstjóri á skipi
sínu á Halamiðum mun senni-
lega búa sig undir það að leita
skjóls á næsta firði á Vestfjörð-
um. Annar skipstjóri ákveður ef
til vill að halda áfram að toga,
þar til komin eru 6-7 vindstig, en
eftir það er tæplega fænt að
halda áfraim, og þá er haldið í
skjól. Þriðji skipstjórinn heldur
kyrru fyrir og ákveður að bíða
af sér veðrið úti á miðunum, og
hann leggiur sjálfan sig og áhöfn-
ina stunduim í tatsverða hættu.
Hæbturnar eru aftaka veðurhæð
ásamt snjókomu og særoki, sem
hlaða ísingu á skipið. Einnig
má búast við miklu hafróti á
mótum Austur-Grænlands-
straumsins og Irminger-straiums-
ins, en þau liggja einmitt á þess-
um slóðum frá norðaustri til
suðvesturs.
Fyrsta mynd sýnir í stórum
dráttum hafstraumana umhverf-
is ísland. Örvarnar sýna straum-
stefnuna, en feitu línurnaT
straummó'tin. Þrálát norðaustan
átt virðist skerpa straumamótin
á Halamiðunum og oft myndast
þá misjafnlega breitt illviðra-
belti á þessum slóðum og sam-
fara því hafrót í röstinni milli
straumafina.
Skilyrðin fyrir aftakaveðri á
Halamiðum eru þau, að yfir
Grænlandi sé nærri kyrrstætt
háþrýstisvæði, en djúp lægð ein-
hversstaðar í námunda við ís-
land.
Önnur mynd er ekki sýnis-
horn af neinu sérstöku veður-
korti, heldur má kalla hana
samnefftara allra þeirra veður-
korta, sem sýna, þegar austan og
norðaustan stórviðri geisa á
Halamiðum. Á norðurhveli
jarðar blæs - vindurinn andsælis
kringum lægðarmiðjuna, en rétt
sælis kringum hæðarmiðjuna.
Frá norðurheimsskautinu blæs
því kaldur vindur og frostið er
venjulega 10-20 stig. Þetta kalda
loft blandast svo sarnan við
hlýrra og suðrænna loft og hlýn-
ar þannig, að frostið verður um
3-7 stig á Halamiðum. Þegar svo
lægðin hreyfist norðaustur yfir
ísland eða fyrir sunnan og aust-
an land, herðir á norðanáftinni
og hitaskilin hreyfast norður og
norðvestur og hafna að lokum
yfir Vesbfjörðum eða Vestfjarða
miðum. Snjókoma eykst að sama
skapi á þessu svæði, eftir því
sem skilin færast nær, og vind-
urinn verður byljóttari.
Þriðja mynd sýnir meðallags-
hita sjávar í febrúar. Það skal
sérstakilega tekið fram, að þetta
er meðallag og er því talsverð-
'im breytingum undirorpið.
3. mynd: Meffalhiti sjávar í
febrúar.
Síðari hluta október 1950
mældist sjávarhitinn -(- 7 stig
um 90 km. norðvesbur af Horn-
bjargsvita, en 35 km. frá þeim
stað hafði hitinn fallið niður í
-(- 1 stig, og jafnvel -f- 1 stig.
Þessar mælingar voru augsýni-
lega gerðar á straumamótunum,
sem sýnd eru á fyrsbu mynd og
gefa skýra hugmynd um það,
hve mikill mismunur er á sjávar
hitanum á þessum slóðum.
Þá koimum við að síðasta atr-
iðinu, en það er ísingin. Spurn-
ingin er, að hve mikilu leyti get-
ur ísing orsakað skipsiskaða, og
hvenær væri helzt að vænta
mestrar ísingar. Fnostragn, þ. e.
regn, sem frýs um leið og það
fellur á jörðina, er frekar sjald-
gæft hér á landi, en getur valdið
mikilli ísingu og verið stór-
hættulegt. Snjókoma og særok
geta orskað mikla ísingu undir
vissum kringumstæðum, og skal
það nú rætt nánar.
Yfirborð lygns sjávar byrjar að
frjósa við 2-3 stiga frost, og í
11 vindstigum rýkur særinn
sem mjöll. Til þess að mikil ís-
ing myndaðist, þyrfti því norð-
austan fárviðri, 10-12 vindstig,
tveggja til þriggja stiga frost
eða meira og langvarandi snjó-
komu. í slíkri veðurhæð rýkur
særokið a.m.k. upp í 300-400 m.
hæð og hefur því nægan tíma
til að væta snjóinn, en sú kulda-
blanda gebur auðveldlega mynd
að ísingu. Því kaldara sem yfir-
borð sjávarsins er, því örari er
ísmyndunin. Það er samt hæpið,
að ísing ein valdi skipssköðum,
tíl þess þarf allt, sem áður er
ta'lið, að verka í sameiningu, en
það er:
1) Talsvert langvarandi norð-
austan átt, 8-10 vindstig.
2) Hitastig loftsins -r- 1 til
2 stig eða lægra.
3) Samfell'd snjókoma.
4) Hafrót.
5) Hitastig sjávarins + 1 til
-4- 2 stig.
Það er sem betur fer, frekar
sjaldgæft, að alt þetta verki sam
2. mynd. „Lægff suðvestur af íslandi en hæð yfir Grænlandi“.
an í einu, en þegar. það gerist þá
er betra að hypja sig af Halan-
um.
Að lokum skal rætt lítils hátt-
ar um þau tvö aftakaveður, sem
mannskæðust hafa vejið á Hal-
anum, en þau gengu yfir árin
1925 og 1955.
Hala.veffriff 1925: Síðari hluta
laugardags 7. febrúar skall á
norðaustan ofviðri á Halanum.
Ofviðri þetta gekk svo yfir vest-
anvert ísland dagana 7.-8. febr-
úar og olli margvíslegu tjóni og
í þessu veðri urðu tvö bör.n úti,
unglingspiiltur, kona og fulltíða
maður. Mesti mannskaðinn varð
sarnt á Halamiðum, en þar fór-
uöt tveir togarar með 68 manns.
í bókinni Öldin okkar, fyrra,
bindi, eru frásagnir skipstjóra,
sem voru á skipum sín.um á Hala
miðum, þegar ofviðrið skall á,
og er bezt að láta þá lýsa því.
Togarinn Egill Skallagrímsson
var á Halamiðum þennan dag,
en skipstjórinn, Snæbjörn Stef-
ánsson, lýsir veðrinu þannig:
„Þegar ofveðrið skaill á síðari
hluta laugardagsis 7. febrúar,
voruim við staddir á Halanum.
Upp úr hádeginu var hætt að
toga, enda sjór tekjnn mjög að
spillast og veðurhæð í hröðum
vexti. Skömmu siðar var komið
ofviðri, með ofsaveðri, af norð
austri, blindhríð og stórsjór.
Veðurofsinn var svo mikill, að
„stíma“ varð með hálfri ferð og
jafnvel fullri, til þess að halda
í horfinu. Síðari h'luta nætur
breyttist sjólagið skyndilega og
um'hverfðist alveg. Tel ég líklegt,
að skipið hafi þá verið komið í
straumröstina, sem þarna mynd-
aðist á mótum Golfstraumsins
og Pólstraumsins. Leið ekki á
löngu þar til stórsjór lenti á skip
inu og varpaði því á hhðina, svo
að stjórnpallurinn fór á kaf bak-
borðsmegin. Við veltuna kast-
aðist allt, sem lauslegt var, út í
aðra hlið skipsins, kol, salt og
fiskur“.
Eftir að skipíð hafði verið ré.t
við, fékk það annan stórsjó,
sem varpaði því á sömu hlið og
fyrr, en eftir 36 klst. björgunar-
starf var hægt að halda áleiðis
til lands.
Úrdráttur úr dagbók botn-
vörpuskipsins Guiltopps, skip-
stjóri Jón Högnason: Skipinu
haldið upp í veðrið með ýmist
hálfri eða fullri ferð. Rétt eftir
miðnætti kom brotsjór á stjórn-
borðssíðuna og kastaði skipinu á
hliðina. Mestallt saltið í lestinni
kastaðist yfir í bakborðssíðuna
og mikið af kolum færðist til,
annar björgunarbátunnn brotn-
aði, allar lifratunnurnar fóru
fyrir borð og miklar skemmdir
urðiu aðrar“.
Það, sem vekur sérstaka at-
hygli við lestur þessara frásagna,
er það, að ekkert er minnzt á
ísingu, og verður þess vegna að
álykta, að hún hafi ekki verið
svo mikil, að orð væri á gerandi.
Það, sem skipstjóramir leggija
áherzlu á, er veðurhæðin, blind-
hríðin og sjólagið.
Halaveffriff 1955. Tæpum 30 ár-
um síðar varð annað stórslysið
á Halamiðum. Það skeði 2)6. jan-
úar 1955, þegar fcveir brezkir tog-
arar fórust með 42 mönnum á
Halamiðum. Veðiurfarið var svip-
að og í fyrra skiptið. Á Hala-
miðum geisaði norðaustan af-
takaveður með snjókomu og
frosti. Dagana 23.-2i9. janúar
ríkti stöðug norðaustan átt á
Halamiðum. Lægðarmiðjurnar
hreyfðust norðaustur fyrir sunn-
an land, en yfir Grænlandi var
háþrýstisvæði. Þann 25. janúar
nálgaðist ein lægðamiðjan
Reykjanes úr siuðvestri. Sam-
skilin, sem fyLgdu þessari lægð
voru í eðli sínu hlý, þar eð til-
tölulega hlý suðvestan átt var á
bak við þau, en köld austan og
norðaustan átt blés á undan
þeim. Klukkan 6 að morgni 25.
janúar fóru samskilin yfir
Reykjavík og veðurhæðin
mældist 7 vinds'tig. Samskilin
þokuðust hægt í norðvestur, en
lægðarmiðjan var um 400 km.
suðvestur af Reykjanesi. Kl. 6
síðdegis sama dag var veður á
Hornbjargsvita sem hér segir:
vindur norðaustan 10 vindstig,
frost 1 stig, miki'l súld, sem fraus
jafnskjóbt og hún féli til jarðar
og myndaði glerung. Þarna var
augsýnilega hlýtt loft efra, sem
streymdi yfir kalt yfirborð jarð-
arinnar, og það má búast við að
skip á þessum slóðum hafi feng-
ið mikla ísingu á sig.
Daginn eftir eða 26. janúar
lágu samskilin yfir Breiðafirði
og Húnaflóa frá norðaustri til suð
vesturs, og þar virtust þau hafa
staðnæmzt. Norðvestan við þau
ríkti r>oirðaustan stórviðri og
snjókoma og síðdegis þennan dag
fórust brezku togararnir eins og
áður var sagt.
Klukkan 12 á hádegi voru 7
vindstig á Hornbjargsvita, frost
2 stig og snjókoma, en í Reykja-
vík var hiti 0 stig og í Vest-
mannaeyjum 2 stig. Klukkan 6
síðdegis voru 8 vindstig af norð-
austri, 5 stiga frost og talsverð
snjókoima á Hornbjargsvita.
Loftþrýstingur var þá 967,3 mb.
þar, en á sama tíma var loft-
þrýstingurinn 1006,7 mb. á Tobin
höfða á Grænilandi og norðaust-
an 8 vindstig með snjókamu og
13 stiga frosbi. Þessi mismunuir
á loftþrýstingi, gefur til kynna,
að á hafinu milli íslands og
Grænlands hafi geisað fárviðri
eða 10-12 vindstig. Óveðurs'befcið
náði frá Jan Mayen um Vest-
firði og suðvestuir á Grænlands-
haf, og má gera ráð fyrir, að á
öllu þessu svæði haifi veðrið ver-
ið slíkt, að það hafi verið hættu-
legt öll'Uim skipum, sem þar voru
stödd.
Orsakirnar að þessum slysum
eru, að því er bezt verður séð,
aftaka norðaustanveður, mikil
ísing og hafrót. í þessu sam-
bandi má benda á það, að land-
helgistakmörk komu hér ekkert
málunum við. Það miá telja víst,
að það hafi verið ógerlegt að
toga á Halamiðum frá 23. janúar
til 29. janúar. Skipstjórarnir á
brezku togurunum höfðu því 2-3
daga til þess að láta ganga frá
veiðarfærum og halda til lands,
en því miður tóku þeir þá óheilla
væniLegu ákvörðun að andæfa úti
fyrir og einmitt á þeim slóðum,
þar sem telja má víst, að veðrið
og sjólagið hafi verið verst.
Samkvæmt eins nákvæmnum
upplýsingum og hægt er að fá
var ekkert ísrek þarna um þetta
leyti, svo að ekki þarf að reikna
með árekstri á ísjaka.
Að síðustu er ekki úr vegi að
athuga, hvað megi gera til þess
að auðvelda rannsókn á ísingar-
myndun, og um leið hvort ekki
sé hægt að spá fyrir, hve mikil
Framh. á bls. 31