Morgunblaðið - 11.02.1968, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 11. FEBRÚAR 1968
t
Þjóðkjörið- eða
flokkskjörið þing?
EINS OG kunnugt er, gerðist
það til tíðinda við Alþingiskosn-
ingarnar í sumar, að hinar ýmsu
kjörstjórnir túlkuðu kosningalög
in hver á sinn hátt. Almenningi
var ekki alls kostar Ijóst, hvern-
ig hið nýkjörna þing myndi
skipað. fyrr en það kom saman
í haust og kvað sjálft upp úr-
skurð í málinu. Allir voru sam-
dóma um, að hér þyrfti breyt-
ingar við, og svo bar við, að
ríkisstjórnin og flestir and-
stæðingar hennar virtust á einu
máli um, hvernig ætti að koma
í veg fyrir annan eins rugling.
f hinu nýframkomna frumvarpi
dómsmálaráðherra er þannig gert
ráð fyrir, að flokknum verði ó-
heimilt að bjóða fram nema einn
lista í hverju kjördæmi.
Ég er á mjög svo annarri
skoðun. Mér finnst stefna þessi
varhugaverð og óheppileg. Vona
ég, að menn virði það á betri
veg, þótt ég leyfi mér þess vegna
að tsika til máls. Það má ef til
vill segja, að mér sem útlend-
ingi komi málið ekki við (þó
að þessa vandamáls gæti auðvit-
að víðar en hér), enda er ég
hinn fáfróðasti um hætti og hefð-
ir íslenzkra stjórnmála. En mig
langar samt að varpa fram
nokkrum spurningum.
Hvers vegna á að banna flokk
að bjóða fram meira en einn lista
Hvers vegna á að kref jast þess,
að meirihluti flokksstjórnar
verði að samþykkja lista? Vilj-
um við ekki þjóðkjörið þing frem
ur en flokkakjörið? Er okkur
ekki annara um lýðræði en
flokksræði? Hefur ekki allur
þorri fólks fjarska lítil áhrif á
tilnefningu frambjóðenda? Eru
það ekki tiltölulega fáir menn,
er ráSa og raða framboðunum,
sem þjóðin á svo aðeins að stað-
festa á eftir?
Var það ekkí einmitt mikill
ávinningur, að Alþýðubandalag-
ið fékk að bjóða fram bæði
Magnúsarlista og Hannibalslista
hér í Reykjavík? Að kjósendur
fengu einu sinni meira að segja
til um, hvaða menn þeir vildu
senda á þing, heldur en þegar
hinar raunverulegu kosningar
fara fram á flokksfundum, og
kjósendur mega svo bara segja
já og amen við? Úrslitin sýndu
vel, að Þjóðarviljinn nýtur sín
betur, þegar fleiri listar eru
leyfðir frá einum og sama flokki.
Á nú að fara að banna það?
Tökum annað dæmi. Það getur
komið fyrir, að í kjördæmi, þar
sem flokkur er viss um tvö sæti,
*éu þrír jafngildir frambjóðend-
ur. Nú gefur það auga leið, að
það er ekki hægt að koma þrem-
ur mönnum fyrir í tveimur efstu
sætum lista, en það vandamál
mætti einmitt leysa með því að
gefa kost á tveimur eða þremur
listum. Og er það ekki langt um
betra, að almenningur fái að láta
f ljósi óskir sínar, en að málið
sé til lykta leitt, áður en tjöld-
in eru dregin frá? Kostimir eru
margir fyrir flokkinn (auk þess
sem fleiri kjósendur geta fundið
lista víð sitt hæfi): hver fram-
bjóðandi verður að leggja sig
allan fram, engin hætta er á, að
flokksbrot sitji hjá, ftokkurinn
getur áunnið sér hylli víðar. Þá
er það flokknum í hag að eiga
marga verðuga frambjóðendur —
sem draga að mismunandi hópa
kjósenda — í stað þess að þeir
verði tilefni til sundrungar inn-
an flokksins. Út á við standa
allir saman, öll atkvæði koma
flokknum til góða og þjóðin fær
síðasta orðið, eins og ætlazt er
til, þar sem á að rikja lýðræði.
Mér fínnst sem sé sjálfsagt að
leyfa hverjum flokki að bjóða
fram fleiri en einn lista (eins
og núgildandi kosningalögin
gera reyndar ráð fyrir), og
ég skil ekki betur en að það
hljóti að koma sér vel fyrir
alla, bæði flokka og kjósendur
— nema þá fyrir flokk með mjög
strangan flokksaga, þar sem eng
in frávik frá línunni em látin
viðgangast. Þetta sýndi sig ágæt-
lega hér í Reykjavík síðastliðið
sumar, og afstaða kommúnist-
anna þá var eins og við mátti
búast. En af hverju ætla hinir
flokkamir nú að hjálpa þeim
að viðhalda flokksaga? Það er
erfitt að hugsa sér miður áríð-
andi verkefni. Að sjálfsögðu em
skoðanirnar fleiri en stjórnmála-
flokkamir. Þess vegna er það
mikilvægt, að hátt sé til lofts
og vítt til veggja í lýðræðisleg-
um flokki, að ólíkar skoðanir
fái að koma í Ijós, ekki ein-
ungis bak við tjöldin, heldur
einnig í heyranda hljóði, þannig
að þjóðin geti skorið úr á kjör-
dag. I ríkj um, þar sem pólítíska
hefðin er fastmótuð, er einkum
hætta á kyrrstöðu í stjórnmál-
unum. Það er til að mynda oft
unnt að segja til um það fyrir-
fram, með nokkurri nákvæmni,
hverjir munu ná kjöri. Þegar
hlutfallið milli flokkanna er til-
tölulega stöðugt, er það þess
þess vegna mikilvægt, að kjós-
endum séu ekki þar að auki
fengnir í hendur kjörseðlar, þar
sem allt er klappað og klárt.
Ég er hræddur um, að það mundi
síður en svo glæða áhuga fólks
á stjómmálum.
Nú lýsa blöðin því yfir, að
endir sé bundinn á skollaleik-
inn, en hann var eiginlega úr
sögunni strax með úrskurði al-
þingis síðastliðið haust — þaðan
í frá vissu allir, hvernig lögin
skyldu túlkuð. Hvað er þá því
til fyrirstöðu, að flokkarnir fá
að bjóða fram fleiri en einn
lista? Ef kosningalögin þurfa
breytinga við, ætti það að vera
til þess að tryggja enn þennan
rétt. Ég held, að það myndi
stuðla að því, að Alþingi verði
áfram þjóðþing, en ekki flokka
þing Ef til viH getur það líka
komið því til leiðar, að meira
samræmi verði á milli stétta,
kynja o.s.frv. í þjóðfélaginu ann-
ars vegar og í þinginu hins veg-
ar: það er augljóst að hlutföll
in eru heldur en ekki skökk.
(Þá mætti einnig athuga, hvort
ekki væri unt að bæta tiltöl-
una milli íbúafjölda og þing-
mannafjölda kjördæmanna —en
það skiptir kannski minna máli,
því að Reykjavík hefur að vísu
of fáa þingmenn, en Reykvík-
ingar vírðast eiga þeim mun hæg-
ara um vik að ná framboði úti
á landi.)
Mér finnst reyndar, að vald
flokkanna sé of mikið einnig á
kjördaginn. Það ætti að vera
einn þáttur leynilegra kosninga
og einkamál, hvort maður notar
atkvæðisrétt sinn eða ekki. Ég
verð að viðurkenna, að ég varð
bæði hneykslaður og hissa, þeg-
ar ég sá fulltrúa flokkanna í
sjálfri kjörfundarstofunni Það
minnti mig helzt á það, sem
skrifað stendur: og liann fann
fann í helgidóminum þá, sem
seldu naut og sauði og dúfur,
og víxlarana sitjandi þar. Ég
■fast um, að úrslitatölurnar
breytist til muna fyrir allt erf-
iði og alla smalamennsku flokk-
anna á kosningadaginn.
Tillögunni um breytingu á
kosningarlögunum hefur ekki
verið veitt mikil athygli, en það
er gömul reynsla, að einstakling-
num ber að gæta sín alveg sér-
staklega, þegar stjóm og and-
staða eru sömu skoðunar. Ef
þetta mál er athugað rækilega,
virðist mér augljóst, að frum-
varpið sé spor í öfuga átt. Það
er óþarft að stuðla að auknu
valdi flokkanna. Þeir mega sin
mikils eins og er. f dag er hætt-
an sú, að einstaklingurinn verði
að þoka algjörlega fyrir fjöld-
anum. Flokkamir eru til manns-
ins vegna, eigi maðurinn vegna
flokkanna.
Reykjavík, 28. jan. 1968.
Sven Magnus Orrsjö
MARGIR telja, að nú sé upp
runnið harðindaskeið í þróun
leikhúss á íslandi, þ. e. a. s.
tíminn meðan sjónvarp sé slík
nýlunda, að fáir geti frá því
vikið, hvað þá hyggi til að sækja
dægrastyttingu í greipar annarra
fjölmiðla. Það er eflaust rétt, að
sjónvarp dragi nokkuð úr að-
sókn leikhúsanna skamma hríð,
eða þar til fólk er búið að gera
sér grein fyrir því, hvað það
vill sjá í því og hvað ekki, en ég
hef enga trú á því, að menn
snúi ba'kí við leiklist af þessum
orsökum.
Á bernskuárum kvikmynda-
gerðar beittu framleiðendur svip
uðum aðferðum við að segja
sögu og notaðar eru í leiklist. Á
síðar; árum hafa beztu kvik-
myndagerðarmenn hins vegar
tekið að leggja meiri og meiri
áherzlu á þá möguleika, sem
þeir hafa fram yfir leikhús-
ið. — Leikhús getur ekki keppt
við kvikmyndir í að segja spenn
andi sögu með því að bregða
upp atburðamyndum, hvað þá
Vönduð og vinsæl sýning íslenzks lelkrits: „Hart í bak“ í Iðnó.
Myndin er af Helgu Valtýrsd ðttur og Steindóri Hjörleifssyni í
hlutverkum sinum.
• * / m Ornólfur Arnason skrifar um | I i K LIS iT
Leikhús t irátt fy rir sjó nvari p
tælt menn til að gera sér ferð
í annan bæjarhluta, kaupa að-
göngumiða og horfa á skemmt-
un svipaða þeirri. sem þeir geta
notið í eftirlætisstólnum sínum
heima. Þetta er augljóst.
Skyldi þetta nú vera mikið
vandamáil. Svar: Nei. — Leik-
húsið þarf sáralítið að breyta
starfi sínu til að varast að fást
við efni, sem gera má betri skil
í kvikmyndum eða sjónvarpi.
Möguleikar kvikmyndar um-
fram leiksýningu eru einkum
algert frelsi í tíma og rúmi, —
og að geta sýnt okkur það, sem
athyglin beinist að, með snögg-
um umskiptum frá ýmsum sjón-
arhornum í mismunandi fjar-
getur auðveldlega verið marg-
lægð, auk þess hve kvikmynd
falt nákvæmari útlitsliking veru
Ieikans en leiksýning.
En Ieikhúsið hefur bæði í
verkefnum og starfsaðferðum
verið mjög að fjarlægjast eftir-
Iíkingu ytri veruleika aftur á
síðustu áratugum, meira að
segja áður en kvikmyndalist
tók að komast til nokkurs telj-
andi þroska. Til dæmis er yfir-
leitt farið að era leiktjöld miklu
einfaldari og þau fyrst og fremst
sett í samband við hugmyndir
verka eða sniðin til að hjálpa
leikurunum, en ekki gera þeim
erfitt fyrir.
Þótt kvikmyndir noti sér yfir-
burði sína til snöggra umskipta
í tíma og rúmi, tekst þeim yfir-
leitt verr en leikhúsi að vekja
imyndunarafl áhorfenda og fá
þá til að dragga afályktun. Ein-
mitt sú stöðuga meðvitund áhorf
andans í leikhúsi, að um raun-
verulega atburði er ekki að
ræða, kemur til Ieiðar hluttöku
vitsmuna hans og dómgreindar
í því, sem flutt er af sviðinu.
Áhorfandinn í leikhúsi er þess
betur minnugur, að ekki er að-
eins verið að segja sögu persón-
anna eins og hún hefur verið
eða gæti hafa verið í raun-
verulegu Iífi, heldur er verið
að skoða lífíð frá ákveðnu
sjónarhorni eða leggja áherzlu
á þá þætti eða atburði í lífí
persónanna, sem hafa almenn-
ara gildi frá félagslegu, sálfræði-
Eitt athyglisverðasta innlenda leikhúsverk hér: „Homakórall"
í Þjóðleikhúsinu. Myndin er af Róbert Amfinnssyni í hlutverki
kölska.
legu, ethisku eða metafísisku
sjónarmiðL
Leiklist er ennþá það Iistform,
sem á hugtækastan, lífrænastan
og skiljanlegasta hátt fæst við
túlkun mannlegra tilfinninga,
samskipta og vandamála. Lang-
mikilvægasti hlekkur leiklistar er
Iifandi fyrir sjónum njótandans,
— þ. e. leikarinn. í leikaranum
birtast allar þær hugmýndir
höfundar og leikstjóra, sem á
annað borð komast til skila. Án
leikarans verður engin leiklist.
Við eigum því láni að fagna
hér á íslandi, að í tiltölulega fá-
mennum hópi leikarastéttar eru
nokkuð margir góðir listamenn.
Þessi hópur fólks er bezta líf-
trygging íslenzks leikhúss í dag.
Við eigum enga arfleifð frá fyrri
kynslóðum, — engar hefðir og
engar teljandi leikbókmenntir.
Um langt skeið ríkti mikil
ládeyða í leikritun á íslandi,
eða þar til nú síðustu ár, er
nokkrir rithöfundar hafa loks
tekið að sýna þessu Iistformi
áhuga. Segja má, að engin stór-
virki hafi svo sem verið unnin
enn í samningu innlendra leik-
rita, en nokkrir höfundar hafa
skotið upp kollinum, sem sýna
betri og betri þekkingu á lífi
sviðsins og eru til alls vísir.
Bæði leikhúsin í Reykjavík
hafa lagt íslenzkum leikritahöf-
unum Iið eftir megni og oft
vandað vel til uppfærslu verka
þeirra, þótt sum Ieikritanna hafi
ýmist verið klaufalega samin
eða höfundunum lítið niðri fyr-
ir. Þótt auðvelt sé að gagnrýna
leikhúsin fyrir slíkar sýningar,
verður að horfa fram í tímann
og reyna að gera sér ljóst, að
jafnvel dálítið misheppnaðar
sýningar nýrra íslenzkra leik-
rita geta orðið hérlendri leik-
ritun til gagns, ef lærdómur er
dreginn af mistökunum og þau
hverfa smátt og smátt úr sög-
unni. Þannig þróast öll Isit.
Ef verulega er vandað til verk
efnavals og uppsetninga leikhús
anna í Reykjavík, hef ég enga
trú á, að þau þurfi neinu að
kviða um aðsókn. Fáar sýning-
ar þeirra á undanfömum árum
hafa verið svo slæmar, að betur
hefði verið heima setið yfir þeim
sjónvarpsþáttum. sem nú eru
sýndir á íslandi, eða þeirri dag-
skrá .sem vænta má hér á næstu
árum, ef miða má við útsend-
ingar sjónvarpsstöðva á öðrum
Norðurlöndum sem leneur hafa
starfað en bin is'enzka Að
minnsta kosti er alveg óhugs-
andi, að fólk, sem að nokkru
ráði hefur vanizt því að sækja
andlega UDnörvun og íbugun-
arefni á sýninear leiVKúsa. hætti
því vegna sjónvarps og kvik-
mynda.