Morgunblaðið - 17.04.1968, Page 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVÍKUDAGUR 17. APRÍL 1908
17
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
##
EKKISVÍKUR BJÖSSI
##
Sigurb.jöru Þorkelsson: HIMN-
ESKT ER AÐ LIFA, sjálfsævi-
saga II. 448 bls. Leiftur h.f.
Reykjavík, 1968.
SIGURBJÖRN í Vísi er mann-
legur, bjartsýnn, upplífgandi og
traustvekjandi söguritari. Hann
hefur ekki lifað stórbrotnu lífi.
Ævisaga hans er ekki saga
stórviðburða. Sumt, sem hann
segir frá, kynni að þykja hlægi-
lega smátt í frásögn annarra
manna. Tökum lítið dæmi: Sig-
urbjörn er að koma ofan úr
Kollafirði, skrapp þangað lífs-
frauðsynlegra erinda og ríður
hjóli. Hann er aðframkominn af
þreytu og sulti. Inni við Elliða-
ár hittir hann vin sinn, þiggur
af honum tvær brauðsneiðar og
verður harla feginn, því nokk-
ur spölur er þá enn til bæjar-
ins fyrir þreyttan hjólandi mann.
Nú má spyrja: Er þessi at-
burður þess verður, að hann sé
lagður á minnið? Og er hann
svo merkilegur, að taki því að
segja frá honum í ævisögu?
Svara má, eins og stundum er
að orði kveðið, að veldur hver
á heldur. Sigurbjörn segir frá
mögum atvikum af þessu tagi.
En í frásögn hans verða þau
hreint ekki ómerkileg. Þvert á
móti tekst Sigurbirni að segja
svo frá hinum lítilfjörlegustu at-
vikum, að þau sýnast skipta máli.
Sá er sumsé mergurinn máls-
ins, að Sigurbjörn kann að töfra
fram þá römmu angan liðins
tíma, sem er aðal sagnritunar.
Ævisöguritari þarf ekki að-
eins að sjá fyrir sér löngu liðna
atburði, eins og þeir hefðu gerzt
fyrir skömmu. Hann verður líka
að blanda í þá kryddi minning-
anna, sem stækkar hið smáa og
bregður irauðum bjarma yfir
svið, sem kann að hafa verið
harla hversdagslegt, meðan það
var og hét líðandi stund.
Ævisaga Sigurbjörns er
hvergi laus í reipunum. En hún
er ekki heldur nema miðlungi
skipulegt verk. Sá er að minni
hyggju stærsti kostur þessarar
ævisögu, að hún nýtur til fulls
eiginleika munnlegrar frásagnar.
Það er eins og maður hlusti á
sögumanninn segja frá. Og frá-
sögn hans er jafn eðlileg sem
hún er lífleg. Og hvers er þá
fleira að óska?
Kjósum við ef til vill, að höf-
undurinn sé þjálfaðri fagmaður,
að hann sýni á sér eitthvert til-
búið rithöfundarsnið? Ég efast
um það. Að vísu er gaman að
lesa snjalla höfunda, sem koma
á óvart með óvæntri hnyttni og
slá um sig með nýstárlegri anda-
gift. En slíkt á ekki alltaf við.
Séu þvílíkir tilburðir hafðir í
frámmi — ekki af náttúrlegri
hvöt'— heldur í auglýsingaskyni
einu saman, þá er verr af stað
farið en heima setið. Þegar öllu
er á botninn hvolft, er einfald-
leikinn varanlegastur. Hann
einn breytist ekki.
Hérlendis þykir hlægilegt og
heimskulegt að vera montinn og
hæla sjálfum sér. Þess vegna
þekkjast hér tæpast montnir ævi
sagnaritarar, sem er að vísu eng-
inn höfuðkosbur, því montnir
menn eru skemmtilegir. En
klaekjarefir leita þá annarra
bragða. Þeir, sem vilja mikla
sig í augum annarra, en
þora ekki að vera montnir,
belgja sig í staðinn út
með alls konar laundrýldni:
segja ekki beint, það sem þeir
þó vildu sagt hafa, heldur luma
á því, láta það „svona berast
út“.
Laundrýldnu mennirnir eru
jafn hundleiðinlegir eins og
montnu mennirnir eru skemmti-
legir. En því er verr og miður,
að margur lesandi, sem fordæmir
hinar síðar nefndu, varar sig
ekki á hinum fyrr nefndu.
Það er kannski óviðkunnan-
legt að drepa á þetta hér í
sömu andrá og rætt er um ævi-
sögu öðlingsmannsins, Sigur-
björns í Vísi. En því aðeins
minnist ég hér á þessa almennu
áráttu íslenzkra sjálfsævisagna-
ritara, að ég hef ekki formerkt
af einu orði í ævisögu Sigur-
björns, að hann reyni að upp-
hefja sjálfan sig í augum ann-
arra manna eða gera meira úr
sjálfum sér en efni standa til.
Þvert á móti finnst mér hann
stundum gera helzti lítið úr sjálf
um sér, og mun ástæðan þá vera
sú, að hann vill forðast hið
gagnstæða.
Sigurbjörn er líka hleypi-
dómalaus maður. Hann dæm
ir ekki. Eins og bjartsýnna
manna er háttur, þykja honum
flestir hlutir harla góðir. Og
hann lítur mildum augum á
bresti náungans. í augum Sig-
urbjörns eru allir menn guðs-
börn, ef til vill ekki jafngóðir,
ekki allir. En Sigurbjörn telur
að minnsta kosti ekki í sínum
verkahring að aðskilja sauði og
hafra.
Sigurbjörn er líka lífsglaður
maður. Slíkir lenda sjaldan —
alla vega sjaldnar en aðrir —
í árekstrum við aðra menn. Þeir
eru mýkri í viðkynningu, eftir-
sóttari félagar. Og það er svo
hlýtt og notalegt í kringum þá,
að þeir taka síður nærri sér
eina og eina kalda skvettu, sem
yfir þá kann að dynja.
En Sigurbjörn hefur líka ver-
ið — aulk þess að vera vin-
Sigurbjörn í Vísi
fastur og vinmargur — sérlega
heppinn með vini. Vinum sínum
mátti hann treysta í blíðu og
stríðu.
Ég sagði, að Sigurbjörn hefði
ekki lifað stórbrotnu lífi. Vitan-
lega ber ekki að skilja það svo,
að hann hafi lifað fábreyttu eða
tilbreytingalausu lífi, enda er
þar tvennu ólíku saman að jafna.
Einkalíf hans hefur verið við-
burðaríkt. Sigurbjörn segir bert
frá því, og opnar þá hvert sitt
hugarfylgsni. Það ber sjálfsævi-
söguritara líka að gera. Að öðr-
um kosti á hann ekki að skrifa
neina ævisöguna. Hreinskilni Sig
urbjörns minnir stundum á Jón
Steingrímsson, Eirík frá Brún-
um eða síra Árna Þórarinsson,
þó hann líkist þeim mönnum
ekki mikið, nema helzt hinum
fyrst nefnda.
Margendurteknar athugasemd-
ir úr sjálfsævisögum eins og:
„frá því get ég ekki skýrt, „frá
því verður ekki skýrt hér“,
„hirði ekki um að segja frá því
hér“ og þar fram eftir götun-
um fyrirfinnast ekki í þessari
bók Sigurbjörns.
En Sigurbjörn hefur ekki að-
eins lifað frásagnaverðu einka-
lífi. Hann hefur líka tekið mik-
inn þátt í félagslífi. í Kristilegu
félagi ungra manna stóð hann
eins og á milli þeirra séra Frið-
riks og séra Bjarna. Á stjórn-
málasviðinu var hann allra
manna gunnreifastur, lagði t.d.
nótt við dag, til að Knud Zimsen
yrði borgarstjóri í Reykjavík. í
félagsskap bindindismanna var
hann líka virkur þátttakandi, en
þau samtök voru fyrir eina tíð
hin merkustu, en hefur víst dag-
að uppi vegna breytts hugsun-
arháttar. Sú stífni og formfesta,
sem félagsskapur sá byggðist
upphaflega á, varð smám saman
að hjákátlegri smámunasemi í
augum almennings.
Sigurbjörn segir t.d. frá því
— til að skemmta lesendum, býst
ég við, er hann eitt sinn kom,
kaldur og illa til reika, til séra
Bjarna, og séra Bjarni taldi
hann á að súpa lítið eitt af port-
víni til að forða honum frá bráðu
heilsutjóni.
Sú drykkja olli samt nokkrum
eftirköstum. Sigurbjörn fékk
samvizkubit af tiltæki sinu, því
hann hafði brotið boðorð regl-
unnar. Hann skýrði nú yfir-
yfirmönnum reglunnar frá þessu
broti sínu, og gátu þeir í fyrst-
unni fáu svarað, því slíkt stór-
mál varð auðvitað að bera undir
æðsta ráðið. En „bráðlega," Seg-
ir Sigurbjörn, „fékk ég þær frétt
ir, að ég hefði verið sýknaður“.
Sigurbjörn slær ekki um sig
með fyndni í þessari bók sinni.
En hann hefur næmt auga fyrir
spaugilegu hliðinni á tilverunni,
eins og t.d. fyrrgreind saga ber
með sér. Undirtitill þessarar bók
ar, Ekki svíkur Bjössi, ber raun
ar vott um hið sama, því þau
orð voru sögð undir kringum-
stæðum, sem voru að vísu dá-
lítið raunalegar, en þó ekki síð-
ur skoplegar.
Sigurbjörn hefur safnað í
þessa bók fjölda mörgum göml-
um ljósmyndum, fáeinum þeirra
gamalkunnum, en fleiri sjaldséð-
um.
Prentvillupúkinn, sem gerðist
óþarflega ágengur ' við Sigur-
björn í fyrsta bindi ævisögunn-
ar, hefur nú heykzt á annað
hné. Og megi hann aldrei þrífast.
„Það er eitthvað í manninum"
Víðfrægur tónsnillingur, sem
hér var á ferð fyrir skömmu,
sagði frá því, og æði áhyggju-
fullur, að í Bandaríkjunum og
fleiri löndum, þar sem hann
þekkti til, væri starfandi margt
mikilhæfra skapandi listamanna,
einkum í tónlist og myndlist,
sem engin von væri til að
nokkru sinni kæmu fram opin-
berlega, af ótta við að verða
hálsbrotnir í burðarliðnum af
miskunnarlausum gagnrýnendum
blaða og fjölmiðlunartækja.
Þetta rifjaðist upp fyrir mér,
er ég í annað sinn fór ofaní
Iðnó að horfa á leiksýningu Jök-
uls Jakobssonar, „Sumarið 37 “.
Ég var satt að segja dálítið kvíð
andi eftir að hafa gleypt í mig
það, sem um leikritið hafði verið
skrifað, hér í blaðinu og tæp-
lega gaf til kynna að um á-
hugavert verk væri að ræða,
þó slíkt kæmi þeim að vísu á
óvart, er fylgst hafa með því,
sem skáldið hefur áður afrekað.
Nú er ég hef séð leikritið í
annað sinn, langar mig að biðja
yður, hr. ritstjóri, með sam-
þykki gagnrýnanda yðar, að ljá
mér rúm fyrir nokkur þakkar-
orð til höfundar og leikenda.
Ég spyr, hversvegna förum
við í leikhús?
Ég held að erindi flestra í
leikhús sé einfaldlega að
skemmta sér, þó það svar segi
raunar býsna fátt um það, sem
við kunnum að fá þar í aðra
hönd. Það sem flestir sækjast
eftir á æðri stöðum, á borð við
góð leikhús, er þátttaka í and-
legu starfi. Manneskjan er í
stöðugri leit að skemmtilegu sam
félagi og viðfangsefnum. Og það
eitt verður góðu leikhúsfólki
skemmtun, sem knýr það til þátt
töku í leiknum, kemur hug þess
á hreyfingu, sem leiðir til skiln-
ings og skemmtunar í senn. Ekk-
ert resept mun vera til uppá
hvernig þetta nær að þróast, og
í þeim efnum nægir hvorki Ték-
off eða Miller einir saman, jafn-
vel ekki Sjekspír, ef ekki er
jafnframt til staðar meðal á-
heyrenda opinn heill hugur og
lotning fyrir mannlegri viðleitni.
Það ljós sem góð list tendrar.
Þorsteinn Ö. Stephensen í hlutverki sínu.
mun ef til vill helzt í ætt við
viðbrögð barns við undrum ver-
aldar. Við gamla fólkið skyldum
vara okkur á því að halda að
við vitum mikið um þessa hluti
framyfir þau. Því má vera ljóst
að hver einstaklingur fer heim
úr leikhúsi með sína eigin per-
sónulegu reynslu, furðu ólíka
annarra. Hefur höfundi og leik-
endum tekist að ná okkur, af
lífi og sál, með sér uppá svið-
ið, skiptir kanske öllu máli.
Nú að liðnum mörgum dögum,
og ég hef aftur gleyrnt því sem
ég sjálfur lagði að mörkum til
sýningar Jökuls Jakobssonar, er
ég að reyna að rifja upp um
hvað leikritið fjallar í stórum
dráttum, og í hug minn komu
samstundis þrjár örlagaþrungn-
ar setningar: „Ég er að fara til
Perú“, „Það var sumárið 37“,
„Það er eitthvað í manninum".
Gamall og lífsþreyttur athafna
maður og víkingur — svo sann-
arlega rammíslenzkur í báðar
ættir — , hefur unnið marga
glæsilega og eftirminnilega sigra
í lífinu, jafnt á þeim vettvangi
þar sem þorskur pabba hans
trónar á skj aldarmerki, — og
heimshungrið bíður eftir um alla
veraldarbyggð, — og þar sem
fagrar konur sitja í hásæti og
segja heiminum fyrir verkum.
En hér er fyrir höndum upp-
gjör, sem ekki verður lengur
slegið á frest. Lífsförunautur-
inn er fallinn í valinn og tek-
ið með sér í moldina unað lífs-
ins, og ástbarn hans er að búa
sig til Perú, þar sem lífið geisar.
Sólargeisli lífs hans, von hans
og öryggi, sá sem fékk í sinn
hlut flotann hans pabba, afa og
langafa, hann hefur brugðist,
fyrsti hlekkurinn í hinni traustu
keðju hefur ryðgað í sundur.
Sá sem allt var lagt uppí hend-
urnar á brást á örlagastund,
ástin og baráttuhugurinn, hvort-
tveggja farið veg allrar verald-
ar, já, allt, allt nema wiskíið.
Hann áformar jafnvel að selja
síðasta togarann og setja á stofn
frímerkjaverzlun, sem er arð-
vænlegra lífsstarf.
Og það brestur strengur í
brjósti hins örþreytta víkings-
Hann sigldi um fjarlæg höf og
álfur með fiskinn hans pabba
síns undir þiljum, þar sem hann
beið síns vitjunartíma, meðan
hann sjálfur ofan þilja, ennþá
ungur og blóðheitur, fékk á sig
smáskrámur, sem ekki greru
með öllu á langri og erilsamri
æfi. Það var „sumarið 37“.
Og nú er loka hríðin að skella
yfir. Hann reynir með aðstoð
wiskíglassins að halda hópnum
saman eina nótt, og berja í hann
kjark, því í öllum þessum erf-
iðu samskiptum hans við lífið
og mennina, yfirgaf hann aldrei
þetta dularfulla ljós; „Það er
eitthvað í manninum."
Þó togararnir hans afa komi
kannske ekki oftar drekkhlaðn-
ir að landi og hætt verði að
sigla miklum skipum til sólar-
landa, þar sem fiskurinn hans
var á borð við gullin aldin. „Þá
er áreiðanlega eitthvað í mann-
inum“, sem mun leiða hann til
baka á vit heilbrigðrar skyn-
semi og manndáða. Og það gerir
kannske ekki svo mikið til þeg-
ar öllu er á botninn hvolft, þó
maðurinn sé ekki sérlega sterk-
ur í latínunni, meðan kjarkur-
inn ekki bilar.
Við Reykvíkingar skuldum
höfuðsnillingnum og spekingn-
um Þorsteini Ö. ótaldar stórar
stundir. Hér hefur hann gefið
okkur enn einu sinni heilsteypt
listaverk, gert úr brotasilfri
þjóðarjarðvegsins, margslungna
manngerð frá 1930 árunum. Þetta
geðþekka grófa brotasilfur
hafa þeir Jökull steypt í var-
anlegt efni af dæmafáum hag-
leik. R.J. ^