Morgunblaðið - 07.05.1968, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. MAÍ 1968
19
Erlendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
Bókmenntakynningar
BÓKMENNTAKYNNINGAR
hafa tíðkazt hérlendis lun nokk-
uð margra ára ekeið, mest hér
í Stór-Reykjavík, hygg ég, en
einnig á víð og dreif úti um
landsbyggðina.
Kynningar þessar hafa jafnan
farið fram á svipaðan hátt:
Kynnir kveður sér 'hljóðs, segir,
hvaða höfund eigi að kynna, og
les upp dagskrána, sem síðan
hefst, með því að einíhver bók-
menntafræðingur eða spekingur
stígur í ræðustólinn og les upp
skrifað erindi eftir sjálfan sig.
Erindið er að sjálfsögðu helgað
höfundinum, sem kynna skal,
og er í flestum dæmum eins og
sambland af ritskýringu, afmæl-
isbveðju og minningarorðum.
Erindið er svo snyrtilegt og vel
samið ,að það getur síðan birzt
í Skírni, óbreytt.
Höfundurinn situr á fremsta
bekk, skáldlegur og innhverfur
og svipbrigðalaus og stekkur
ekki bros, meðan bókmennta-
fræðingurinn upplýsir hlustend-
ur um þá stórgáfulegu speki,
sem lesa megi út úr verkum
hans.
Þegar svo bókmenntafræðing-
urinn hefur lokið máli sínu,
hefst upplestur úr verkum
skáldsins, og annast hann oftast
einn eða fleiri leikarar ásamt
höfundinum. Hlutverk þeirra er
þó einungis að lesa upp og alls
ekkert fram yfir það. Að upp-
lestri loknum stígur kynnirinn
aftur í stólinn og þakkar við-
stöddum og segir, að þessari
kynningu sé nú lokið. Og hver
fer til síns heima.
Svo hefur viljað til, að ég hef
verið stadöur á nokkuð mörgum
bókmenntakynningum, og hafa
þær verið svo nauðalíkar hver
annarri, að ofangreind lýsing á
við þær flestar, og eiginlega all-
ar, ef undan er skilið, að höfund
ar hafa ekki alltaf verið við-
staddir sjálfir. Því stundum hafa
t.d. verið kynnt verk látinna höf
unda.
Vafalaust hafa allir, sem stað-
ið hafa fyrir bókmenntakynning
um af þessu tagi, haft gott eitt í
huga. Tilgangurinn hefur vitan-
lega verið sá að vekja athygli
á ritum skáldanna og fá fólk til
að lesa meira.
Vera má, að árangur hafi ein-
hver orðið. Og viðleitnin er allt-
af góðra gjalda verð.
En þrátt fyrir lofsverða við-
leitni og nosturslegan undirbún-
ing hafa kynningar þessar verið
allt of stífar og stirðbusalegar
og stundum beinlínis fráhrind'
andi. Það er t.d. vafasöm aðferð
til árangurs að lesa upp ritgerð
eftir sjálfan sig; ritgerð, sem er
auðheyri'lega samin með það fyr
ir augum, að hún birtist á prenti,
þegar búið er að notast við hana
til upplestrar.
Ræðumenn geta verið áheyri-
legir eða þreytandi eftir atvik-
um. En þeir, sem geta ekki kom-
ið fyrir sig orði í heyranda
hljóði öðru vísi en lesa hverja
setninigu upp af blöðum, eru und
antekningarlítið leiðinlegir.
Samskipti manna, augliti til aug
litis, hafa, frá því mannlegt mál
I varð til ,verið munnleg, en ekki
skrifleg. Hingað til höfum við
bjargazt við að tala upp úr okk-
ur, þegar við hittum einhvern
góðkunningja á förnum vegi.
Sama máli gegnir um öll önn-
ur dagleg viðskipti.
Góðir ræðumenn púnta hjá
sér staðreyndir, sem fyrirhafn-
arsamt er að leggja á minnið.
En hvorir tveggja: mennirnir,
sem hittast á götunni, og ræðu-
mennirnir, sem mæla af munni
fram, haga orðum sínum að
uoKKt-u leyti samkvæmt því, sem
stemming andartaksins blæs
þeim í brjóst.
Upplesarinn er dauð vél hjá
hinum, sem mælir af munni
fram. Hinn fyrrnefndi vekur
enga eftirvænting. Hinn síðar-
nefndi vekur eftirvænting, því
sérhver áheyrandi tekur óbein-
an þátt í ræðu hans. Enginn veit,
hvað hann segir næst. Enginn
veit, hvernig honum mun takast
upp, og allra sízt hann sjálfur.
Þeir, sem geta ekki mælt
ræðustúf eða erindiskorn af
munni fram, ættu að skrifa
fyrst, læra síðan utan bókar, það
sem þeir hafa skrifað, og flytja
mál sitt þannig. En hinir, sem
geta hvorki talað upp úr sér né
nenna að læra utan bókar sín
eigin orð — þeir ættu ekki yfir-
höfuð að taka til máls í augsýn
áheyrenda. Þeirra staður er á
öðrum vettvangi.
Og svo er það upplesturinn á
bókmenntakynningum. Oftast
eru leikarar fengnir til að
gegna því starfi. Upplestur er
talinn í verkáhring þeirra, af
því þeir hafa numið hann með
lei'klistarnámi sínu. En ég efast
um, að upplestur bókmennta —
einkum ljóða — ætti að teljast
einhver sérgrein þeirra fremur
en annarra vel læsra manna. Að
leika og lesa — er það ekki sitt
hvað? Mér finnst leikurum
hætta til að oftúlka texta, sem
þeir fara með; leggja í þá ýktan
og óeðlilegan kraft.
Eða hver minnist ekki að hafa
heyrt upplesara skeiða yfir öll
svið mannlegrar raddar; fetta
sig og bretta; reka upp rokur,
þegar sízt vonum varði; en snar-
lækka róminn þess á milli; og
gera sér upp hinar og þessar
tilfinningar, sem sýndust hreint
ekki henta því efni, sem lesið
var?
Lestur með þvílíkum hunda-
kúnstum heyrðist oft hér á ár-
unum, en gerist nú sjaldgæfur,
sem betur fer. Vera má, að ein-
hverjir haldi fram slíkum flutn-
ingi og þyki til hans koma. En
hitt er víst, að hann á ekki við
venjulegan texta, allra sízt
ljóð. Textinn fer forgörðum, týn-
ist hreint og beint, ef lesari læt-
ur svo mikið bera á pensónu
sinni.
En ég vil taka fram, að ég
tel yngri leikara okkar gæta
meira hófs í upplestri en fyrr-
um tíðkaðist. Og stöku leikarar
eru líka afbragðs upplesarar án
minnstu hliðsjónar af því, hvern
ig þeir bera sig á leiksviði.
Fyrsta skilyrði góðs upplestr-
ar er auðvitað, að upplesarinn
sé handgenginn því efni, sem
hann les. Rithöfundar eru mis-
jafnlega góðir upplesarar. Samt
held ég, að höfundur verði að
vera klaufskur upplesari, ef
hann getur ekki lesið af meiri
innlifun en aðrir sitt eigið verk.
Ég tiltek aftur ljóð. Ef skáldið
sjálft kann ekki á hrynjandi
þess ljóðs, sem það hefur sjálft
ort, hver ætti þá fremur að
þekkja hana og koma henni til
skila?
Þegar verk eins tiltekins höf-
undar eru kynnt og höfundur-
inn les sjálfur upp úr verkum
sínum, gæti sá upplestur verið
miðpúnktur og aðalatriði kynn-
ingarinnar, það er að segja, ef
formið og venjan byði upp á
það. En sú hefur ekki verið
reyndin.
Það telst ekki til undantekn-
ingar, að höfundur lesi upp úr
verkum sínum á bókmennta-
kynningu og líti naumast upp af
blöðunum né horfi teljandi fram
an í áheyrendur. Og hvernig má
það öðru vísi vera? Hvernig
dirfist maður að líta upp, eftir
að nýbúið er kannski að þylja
yíir honum heil eftirmæíi af
hóli? í rauninni ætti hann að
látast vera dauður. Mönnum er
stundum vorkunn.
En hverjum er þetta fyrir
komulag eiginlega að kenna?
Auk venjunnar er yfirsjón-
in beggja: þeirra sem standa
fyrir bókmenntákynningum
og höfundanna sjálfra. Sum-
ir höfundar beinlínis gangast
upp í, að litið sé á verk þeirra,
og þar með þá sjáifa, eins og
dularfulla leyndardóma. Sjálfir
mega þeir ekki botna neitt í sjáif
um sér. Verk þeirra s'kulu vera
ávöxtur innblásturs og anda-
giftar, sem þeir skilja sjálfir
ailra manna sízt. ÍBoðorðið er
því fyrst og síðast að segja ekki
aukatekið orð um sín eigin verk
í viðurvist almennings. — Mitt
er að yrkja, en ykkar að skilja.
Þessi viðhorf eru gömul og
rómantísk, en úrelt, enda er nú
orðið viðtekin venja, að rithöf-
undar spjalli frjálslega um
vinnubrögð sín við t.d. blaða-
menn og aðra fjölmiðla.
Stífar og hátíðlegar bók-
menntakynningar eiga ekki við
nema sem minningarathafnir,
þegar svo stendur á, að gjnhver
heiðursmaður af Braga bekk
hefur nýverið horfið yfir landa-
mærin.
Höfundur, sem kemur á bók-
menntakynningu, þar sem verk
hans eru kynnt, á náttúrlega að
lesa upp úr ritum sínum, meðal
annars. En hann á ekki að láta
þar staðar numið. Hann á líka
að segja eitthvað, sem hvergi
stendur í bókum; eitthvað frjálst
og óþvingað. Langi einhvern
áheyrenda til að spyrja höfund-
inn, t.d. um það, sem hann hef
ur verið að lesa, þá á hverjum,
sem er, að vera frjálst að
spyrja. Sömuleiðis á hverjum,
sem er, að vera heimilt að láta
í ljós álit sitt. Skáldverk, sem
stenzt ekki umræður, gagnrýni
eða jafnvel fávislegan misskiln-
ing, getur einskis misst, því það
er hvort sem er vonlautst til
kynningar.
Það væri ósanngjarnt og
heimskulegt að ætlast til, að
fólk, upp og ofan, hefði meiri
áhuga á bókmenntum en öðr-
um mannlegum viðfangsefnum,
svo sem vísindum, fþróttum,
stjórnmálum eða öðrum listum.
Þeir, sem láta sjá sig á bók-
menntakynningum, koma ekki
þangað einungis í því skyni að
svelgja í sig unað þann, sem
listin veitir, heldur einnig til
að njóta félagslegra sanwista
með öðru fólki og — fylgjast
með, eins og kallað er. Bók-
menntakynningar ættu því að
vera meir við almennings hæfi.
Þær ættu að vera líflegri en þær
hafa veríð hingað til, skemmti-
legri, fjölbreyttari og umfram
allt frjálslegri, eins og vera ber
í nútímanum.
Erlendur Jónsson.
4!
Arni G. Eylands.
Bók um framræslu hér á
landi síðustu 25 árin
Blaðinu hefir borizt bókin
„Skurðgröftur Vélasjóðs 1942-
1966“ eftir Árna G. Eylands frv.
stjórnarráðsfulltrúa. Bókinni er
skipt í tvo hluta og nefnist hinn
fyrri „Skurðgröfur að verki 1952
1966“. Fyrri hlutinn er mun
styttri og skiptist í inngang,
ræktun og framræslu, skurðgröf
ur vinnustaði og afköst, afköst
vélanna 1942-1951, framræslu.
framkvæmdir 1942-1951 og loks
landstærð og kostnað.
í síðari hlutanum eru kaflar
um löggjöf um Vélasjóð og skurð
gröfur, framlög ríkisstjóðs til
Vélasjóðs, fleira um fjárveiting-
ar þessar, aðilar og vélakostur,
mælingar og úttekt, tölurnar
tala (töflur), Landnám ríkisins,
handgrafnir skurðir, lokræsi
önnur framlög ríkisstjóðs, fram
lög ríkisstjóðs og bænda, hið
ræsta land, verkstæðið, jarðýt-
urnar fyrstu, breytt viðhorf,
stjórn Vélasjóðs, úrræði, úr
reikningum Vélasjóðs, heimildir
og loks English Summary.
Vélanefnd ríkisins segir í for-
mála: Hinn fyrsta júní, 1967
voru liðin 25 ár frá því, að
byrjað var að grafa framræslu-
skurði hér á landi með skurð-
gröfum af þéirri gerð, sem mest
hafa verið notaðar síðan í land-
inu, þ.e. beltavélum með drag-
skofliu.
Starfsemi Vélasjóðs hefur á
síðustu árum dregizt mjög sam-
an og orðið vaxandi hallarekst-
ur á sjóðnum. v
Veldur þar mestu um að marg-
ir aðilar hafa snúið sér að fram-
ræslu og náð undir sig flestum
arðvænlegustu verketfnunuan, en
Vélasjóður hefir orðið að sinna
vondum og erfiðum verkefnum í
tiltölulega stærri stíl en áður.
Hafa fjárhagsörðugleikar Véla
sjóðs orðið ýmsum umræðuefni
og hafa sumir látið í ljós þá
skoðun sína, að starfsemi hans
beri að leggja niður.
Vélanefnd taldi því tímabært
að gefin yrði út skýrsla um fram
ræslu í landinu síðustu 25 ár og
hlutdeild Vélasjóðs í henni.
Þess var farið á leit við Árna
G. Eylands, að hann tæki að sér
að rita bókina og varð hann góð
fúslega við því.“
Þá segir í formálanum að höf-
undi hafi verið gefnar frjálsar
heldur um samningu bókarinnar
og hafi hann lagt sig fram um
úrvinnslu þeirra gagna, sem fyr
ir lágu. Loks væntir Vélanetfnd
þess, að bókina megi skoða sem
trausta heimild um framræslu
hér á landi undanfarin 25 ár.
Bókin er 278 síður, prentuð í
Prentsmiðju Jóns Helgasonar.
- FRIÐARSVEITIR
Frsimh. atf bls. 11
hættulega þjóðum þein\ sem
njóta eiga hjálpar iþeirra.
Og árið 19107 stofnuðu Sovét-
menn í Maskvu nokkurs könar
hliðlstæða starfsemi í samíbandi
við ferðaskrifstofus'farf sitt og
fyrirgreiðslu útlendra gesta.
Þeir nefna þaðSIVSAJ, en það
er skamm'stöfun á Internationai
Vbluntary Serviee for Friend-
s/hiip and Solidarity og Ybutlh, og
mætti mefraa það á ítsienzku:
„Aliþjóðleg sjálflboðaiþjónusta til
eflingar vináttu og saimáibyrgðar
ætsfcunnar".
Að mörgu leyti er þessi sbofn-
un í Mbskvu sviipuð Friðarsveit-
unum. Sjálflboðaliðar eru ihatfðir
til starfa. Greitt er fyrir fæði og
húsnæði og liitiisháttar vaisapen-
ingar.
Stofnun þessi geriir ti'lraunir
til að bæta úr ólæsi og þekking-
arskorti, veitir aðstoð með lyfj-
um og læknisráðum og á að stbfn
set.ja skióla og fræðsluráð, sem á
að veita tæknilega og viisinda-
lega menratun til jarðyrkju, upp-
eldis og iðnreksturs.
Flestir sj álflboðarnir eru urag-
ar manneskjur með háfskóla-
menntun eða sérmenntun á ein-
hverju sviði tækni eða iðraaðar
og verksmiðjureksturs. Og þeir
lýsa yfir hlutleytsi og afskipta-
leysi atf inna'nríkismálum þeirra
iþjóða, sem þeir d'velja hjá.
Vissulega eru verkefnira nóg í
veröldinni fyrir friðarsveitir
toæði úr austri og vestri. En aðal-
munur Friðarsveita Kennedys og
friðarsveita frá Austur-Evrópii
er sá, að í Bandarikijunum er
ekki spurt um stjórnmál'askoð an-
ir sjálfboðaliðannia, en í Sovét-
ríkjunum verða þeir auðvitað að
sýna réttan lit í stjórnmálaskoð-
unum og eiga hina „einu sönnu
lífsihugstión", eins og Leonid
Bre2)hnev komast að orði við
stofnun þeissarar starfsemi fyrir
ári.
Þótt smáþjóð Mkt og íslend-
ingar hljóti því miður að eiga
olf.url'ítinn skugga af tortryggni
gagnvart aðgerðum stórvelda,
Iþá eru samt hugsjónir og fram-
kvæmdir þessara friðarsveita, éf
þær veita fræðslu, lífcn og frið,
mikilsverðar, hvaðan sem. þœr
koma.
„Af ávöxtunum skuluð þér
þekkja þá“, var sagt um spá-
menn og sendilboða nýrra hug-
sjóna fyrir þúsundum éra.
Sannleilkur þeirra orða hefur
engum brugðizt ennþá.
Það virðist því einsætt af ís-
lenzku þjóðinni og í'slenzku rík-
isstjórirani að styðja kröftuglega
þær hugmyndir og samtök ís-
jenzkra merantamanna og œsku-
lýðs, sem vlll ganga inn á þess-
ar brautir og berjast gegn böli
Ihefmsins: Hungri, ólæsi, sjúk-
dómum og styrjölduira.
•Hugsun og skilningur í'slenzkr-
ar æsku gagravart þessum mál-
um og þeim hugsjónum, sem
Ibirtast í stoifnun Friðarsveita
Kennedys vex nú óðuim, og uinga
fól'kið er farið að ræða og rita
um þessi mlál
Hver veit nema íslarad eigi
eftir að eignast þarna kri'stni-
boða og friðarsveitir á nýjum
starfsgrundvelli og búningi, sem
er og verður að skapa nútíma
þjóðfélag.
En eitt er samt víist, alit, sem
gert er og gert verður til efliragar
frelsis og friðar verður að bera
•blæ þess boðskapar, sem friðar-
Ihöfðinginn frá Nazaret flutti.
Enginn getur annan grundvöll
lagt til sannra heilla en þann sem
lagður er með Jesú Krist að
hornstéini hárra sala.
Síðari hluta marzmánaðar er
gert ráð fyrir að hingað komi
forstöðumaður friðarsveitanna I
Svíþjóð og fræði íslenzka æsku
í Reykjavík um starfsemi þessa
þar. En í Svíþjóð starfa friðar-
sVeitirnar á vegum kirkjunraar.
Og er það vel og virðiist eiga
.sérstakan og eðlilegan svip.
Vbinandi raotfærir unga fólkið
á íslandi, sem vill vera menntað
og 'víðsýnt, sér vel í nyt fræðslu
þessa víðförla foringja, sem
heitir Jonas J'onson.
Fylgist vel með fréttum um
komu hans og kennslutilhögun.
RVík, 16. fébr. 196«
Maður óskast
tíl starfa á verkstæði okkar.
S. HELGASON H.F.,
sími 36177, Súðavog 20.