Morgunblaðið - 12.08.1970, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR, 12. ÁGÚST 1970
17
VETTVANGUR
Framhald af bls. 15
ins Ijós fyrir forgöngu gróinna
samvinnufélaga, eins eða fleiri,
sem sjálf hafa yfir að ráða
áhættufé til að hefjast handa.
Mér kemur þetta þannig fyrir
sjónir, að samvinnufélög, bæði
hér og erlendis, séu vel á vegi
að verða nokkurs konar sjálfs-
eignarstofnanir, og skal ég út
af fyrir sig ekki lasta þær,
enda vann ég sjálfur að upp-
byggingu félags, sem líklega
verður að teljast sjálfseignar-
stofnun, Almenna bókafélags-
ins, og var fyrsti framkvæmda
stjóri þess.
Þessi öflugu samtök eiga
vafalaust eftir, héðan í frá eins
og hingað til, að leysa mörg
og merkileg verkefni af hönd-
um, enda er nú í mótun við-
tækt samstarf þeirra, ekki ein-
ungis innan einstakra landa,
heldur líka alþjóðlegt samstarf,
og ekki er ég í vafa um, að
Islendingar geta notið góðs af
samstarfi við hin öflugu sam-
tök samvinnumanna í ná-
grannalöndunum.
En því bendi ég á þetta eðli
samvinnusamtakanna, að þau
eru í ýmsu tilliti lík almenn-
ingshlutafélögum, en megin-
munurinn er sá, að í hlutafé-
lögum er eignaraðild þátttak-
enda bein og áhrif hlutahaf-
anna eiga að nægja til þess að
félögin. verði ekki smám sam-
an óháðar stofnanir, sem starf-
ræktar séu, án þess að eigend-
urnir ráði þar raunverulega
einu eða neinu.
Ég skal þó játa, að bæði hér
og erlendis hefur það hent, að
félög, sem upphaflega höfðu
flest einkenni almenningshluta
félaga, hafa smám saman slitn-
að úr tengslum við eigendurna.
Þannig hafði Eimskipafélag Is-
lands til dæmis flest einkenni
almenningshlutafélags, er það
var stofnað af mikilli framsýni
og frjálslyndi, en ýmis atvik
ollu því, að það ágæta félag
var að ýmsu leyti orðið líkast
sjáfseignarstofnun, sem eig-
endurnir sinntu litt um, þótt
nú sé breyting að verða á í
því efni, og stjórnendurnir
vinni að þvi að endurskipu-
leggja það merka félag, sam-
hliða þvi sem hluthöfunum er
nú greiddur sómasamlegur arð
ur, gagnstætt því sem áður var.
V
Reynt hefur verið að skil-
greina hugtakið almennings-
hlutafélag þannig, að það væri
fjölmennur, opinn félagsskap
ur, stofnaður í atvinnuskyni
með þátttöku sérhvers, sem í
von um hagnað, vill leggja
fram fé til að eignast hlut í fé-
laginu, með takmarkaðri á-
byrgð.
Þessa skilgreiningu má auð-
vitað teygja á marga vegu.
Þannig má um það deila hvað
sé „fjölmennt" félag. 1 litlu
byggðarlagi gæti félag verið
talið fjölmennt, ef hluthafarn-
ir væru fimmtíu eða hundrað
talsins, þótt þeir þyrftu að
skipta hundruðum eða þúsund
um, ef félagið næði til lands-
manna allra.
Þegar talað er urh, að félag-
ið þurfi að vera opið, er fyrst
og fremst við það átt, að ekki
séu lagðar óeðlilegar hömlur á
viðskipti með hlutabréfin,
þannig að menn geti selt þau
hverjum sem er og hvenær sem
er.
Öllum ætti að vera heimilt
að gerast stofnendur að félag-
inu, en þó gæti félag, sem upp
haflega var ekki stofnsett með
þeim hætti, síðar orðið almenn
ingshlutafélag, ef það yki hluta
fé sitt eða hlutir í því dreifð-
ust mjög, og svo mætti lengi
telja.
En áherzlu verður að leggja
á það, að arðsvon ráði hluta-
fjárframlögum manna og félög
in séu stofnuð í atvinnuskyni
því að ella mundi hugtakið
ekki geta öðlazt viðhlítandi
merkingu.
Að vísu er mér ljóst, að i
einstökum byggðarlögum hef-
ur af atvinnuástæðum verið
efnt til hlutafélagsstofnunar
með þátttöku fjölmargra íbúa
og sums staðar nærri því hverr
ar einustu fjölskyldu. Þessi fé
lög hafa sums staðar verið
nefnd almenningshlutafélög,
án þess að hluthafarnir gerðu
sér von um mikinn eða skjót-
an arð, en nauðsynlegt er þó
að leitast við að búa þannig
um hnútana, að heilbrigð end-
urgreiðsla fyrir afnot af fjár-
munum manna komi til, hve-
nær sem það er unnt, og eru
þá sett um það ákvæði í sam-
þykktir eða lög félaganna
sjálfra. Þannig var t.d. í fyrra
safnað á Hofsósi og í nágranna
sveitum 2% milljón króna til
útgerðar og frystihúsareksturs
og á Siglufirði var nýlega stofn
að félag með 6 milljón króna
hlutafé til kaupa á togara. 1
því félagi eru allmargir stærri
hluthafar, og t.d. lagði rosk-
inn verkamaður fram 200 þús.
krónur, auðvitað vegna þess,
að hann og aðrir ætla sér að
hagnast á rekstrinum.
Á það verður með öðrum orð
um að leggja rika áherzlu, að
sá hugsunarháttur fái ekki að
ráða, að hlutafjárframlag sé
einhvers konar góðgerðarstarf-
semi eða gjöf til félagsins, held
ur leggi menn f jármagnið fram
í von og trú á, að þannig
ávaxti þeir fé sitt ekki verr en
með öðrum hætti. Áður en til
stofnunar almenningshluta-
félags er gengið er þess vegna
nauðsynlegt að gera sér grein
fyrir því, hvort viðkomandi
rekstur getur skilað arði eða
ekki, og engan mundi ég hvetja
til að leggja út í félagsstofn-
un, þar sem ekki væru miklar
líkur til þess að félagið gæti að
minnsta kosti borgað arð, sem
svaraði ríflega bankavöxtum,
þegar er það hefði hafið starf-
rækslu að ráði.
Þá er það einkenni á almenn
ingshlutafélögum, eins og raun
ar á að vera á öllum hlutafé-
lögum, þótt misbrestur sé þar
á, að menn hætta ekki meiru
fé en því, sem þeir leggja fram
sem hlutafé eða lofa að leggja
fram. Menn eru með öðrum orð-
um ekki persónulega ábyrgir
fyrir skuldbindingum félagsins;
heldur einungis því fjármagni,
sem þeir hafa hætt með hluta-
bréfakaupum eða hlutafjárlof-
orðum.
Ekki yrði félag nefnt al-
menningshlutafélag, ef einn
eða fleiri hluthafar væru mjög
stórir og réðu lögum og lofum,
jafnvel þótt hluthafarnir væru
að öðru leyti margir. Dreifing
hlutafjárins þarf því að vera
veruleg. Slíkt er unnt að
tryggja með ákvæðum stofn-
samnings og samþykkta félags-
ins sjálfs. Til dæmis er unnt
að ákveða, að enginn einn hlut-
hafi megi eiga nema ákveðinn
hundraðshluta alls hlutafjárins.
Nægilegt ætti þó að vera í
flestum tilfellum að ákveða
einungis, að enginn hluthafi
megi fara með meira atkvæða-
magn en nemur ákveðnum
hundraðshluta, þótt hann eigi
meira hlutafé. Það sem fram yf-
ir er, fellur þá dautt á fund-
um, en hins vegar mundi hlut-
hafinn njóta arðs af öllu sínu
hlutafjármagni til jafns við
aðra, en arðgreiðslur í hlutafé-
lögum eru miðaðar við hluta-
fjármagnið til dæmis 10% eða
15% af því fé, sem hver og
einn hefur lagt fram.
Atkvæðisréttur i hlutafélög-
um fer einnig eftir hlutafjár-
magni, gagnstætt því, sem er í
samvinnufélögum, þð með þeim
takmörkunum, sem áður var að
vikið, að setja mætti í sam-
þykktir félaganna sjálfra, og
samkvæmt landslögum má eng-
inn hluthafi fara með meira at-
kvæðamagn en % samanlagðra
atkvæða í félaginu. I almenn-
ingshlutafélögum mundi þetta
vera miklu meira takmarkað,
t.d. við 1, 2, 3, 4 eða 5% heild-
arhlutafjárins.
Ýmissa annarra atriða þarf
að gæta í almenningshlutafélög
um til að tryggja rétt hluthafa
til eðlilegra áhrifa á stjórn fé-
laganna. Þannig er t.d. nauð-
synlegt áð heimila hluthöfum
aðgang að hluthafaskrá félags-
ins, svo að þeir geti kynnt sér
hverjir séu hluthafar, haft
áhrif á þá og myndað samtök
sín á milli, ef þeir eru óánægð-
ir með stjórnendur félagsins.
Eðlilegt er einnig að viðhafa
hlutfallskosningu í almennings
hlutafélögum, en þó er ekki
heppilegt að hafa hana með
þeim hætti, sem hér er tíðkað,
heldur að hafa á annan hátt,
sem nefndur er margfeldiskosn
ing, en þá er kosið á milli ein-
staklinga og kosningu þannig
hagað, að gildi hvers hlutar í
félaginu er margfaldað með
tölu þeirra manna, sem kjósa
skal og fer atkvæðagildi
hvers hlutar þannig eftir því,
hve marga menn á að kjósa.
Síðan er heimilt að verja öllu
atkvæðamagninu, hvort heldur
er á jafnmarga menn eða færri
en kjósa skal. Ef kjósa á fimm
stjórnendur, hefur hver hlutur
fimmfalt atkvæðamagn og hlut-
hafinn getur þá varið öllu at-
kvæðamagninu á einn mann
eða skipt því á þann hátt, sem
hann óskar. Ef hann kýs t.d.
tvo menn, fær hvor um sig 2%
atkvæði. Á þennan hátt geta
hluthafar, sem ráða yfir 16%
atkvæðamagnsins fengið einn
mann kosinn í fimm manna
stjórn, hvernig svo sem at-
kvæði annarra hluthafa falla,
ef þessi minnihluti ver öllu
sínu atkvæðamagni á þennan
eina mann.
Við hlutfallskosningu er hins
vegar raðað upp lista, eins og
menn vita, og líklegt er, að
stjórnendur, sem vissu um, að
tilraunir yrðu gerðar til að
fella einhvern stjórnarmann,
mundu setja hann í efsta sæti
og þannig koma í veg fyrir að
hann félli, en við margfeldis-
kosningu er þetta ekki unnt.
Æðsta vald í hlutafélögum er
í hendi hluthafafundar og þar
eiga hluthafar að beita þvi,
m.a. við stjórnarkjör.
□
Áðan var að því vikið, að
hagnaðarsjónarmið ættu að
ráða hlutafjárframlögum. Auð-
vitað er ekki unnt að stemma
stigu við því, að menn verji fé
sínu í fyrirsjáanlegan tap-
rekstur, en helzt vildi ég að
slík félög yrðu ekki nefnd al-
menningshlutafélög.
En hvaða skilyrði eru þá til
þess að menn geti hagnazt á
því að ráðstafa fé sinu til
hlutabréfakaupa? Það er von
að menn spyrji, því að reynsl-
an hefur orðið sú, því miður,
í íslenzku hlutafélögunum, þar
til á allra síðustu árum, að lít-
ill eða enginn árður hefur ver-
ið greiddur af hlutafé. Á þessu
er nú hins vegar að verða
breyting eins og kunnugt er og
hugsunarhátturinn er nú orð-
inn sá, að eðlilegt sé, að hlut-
hafar fái heilbrigt endurgjald
fyrir framlög sín.
Með skattalagabreytingum
1962 var ákveðið að 10% arð-
ur, sem greiddur væri hlut-
höfum, skyldi skattfrjáls hjá fé
lögunum, og leiddi það til þess,
að mörg félög hófu arðgreiðsl-
ur og hafa haldið þeim áfram.
En annað ákvæði, ekki síður
mikilvægt, var i þessum sömu
lögum, þ.e.a.s., að heimilað var
að gefa út svokölluð jöfnun-
arhlutabréf og mátti verð-
gildi þeirra svara til almennra
verðhækkana, sem í þjóðfélag-
inu hefðu orðið frá stofnun
hlutafélagsins eða útgáfu hluta
bréfanna og til þess dags er
jöfnunarhlutabréf voru útgef-
in. Síðan mátti greiða skatt-
frjálst 10% arð, ekki einungis
af upphaflega hlutafénu, held-
ur af þvl og jöfnunarbréfunum
— eða með öðrum orðum af
raunverulegu verðgildi fjárins,
er það var lagt fram til hluta-
bréfakaupa. Þannig er I raun
réttri um að ræða nokkurs
konar verðtryggingu á hluta-
bréfum i þeim félögum, sem vel
ganga og geta greitt riflegan
arð.
Þessi skattalagabreyting hef-
ur þó ekki nægt til þess að
örva nægilega þátttöku í hluta-
félögum eða hvetja menn til
stofnunar almenningshlutafé-
laga, og þess vegna hefur nú
verið boðað, að þegar á næsta
þingi verði enn gerðar umbæt-
ur í þessu efni og þá væntan-
lega á þann veg, að arður, sem
menn fá af hlutabréfum, verði
að einhverju marki skattfrjáls
og hlutabréfaeign verði eignar
skattfrjáls að einhverju marki
auk frekari lagfæringa á skatt
lagningu fyrirtækjanna sjálfra,
sem á að auðvelda þeim að
byggja upp sjóði sína, þar á
meðal arðgreiðslusjóð, sém not-
aður er til að jafna milli ára,
þannig að unnt sé að greiða
riflegan og stöðugan arð, þótt
illa gangi einstök ár. Hef-
ur verið um það rætt, að
fyrstu 20—25 þús. krónur, sem
hver einstaklingur fengi
greiddar í arð, yrðu skattfrjáls
ar og hlutabréfaeign, sem næmi
200 þús. kr. væri eignarskatts-
frjáls.
Virðist skilningur á nauð
syn þess að beina fjármagni
manna til atvinnulifsins hafa
aukizt svo, að fyllsta ástæða sé
til að ætla, að breytingar í
þessa átt verði gerðar og mik-
ill meirihluti Alþingis muni
styðja þær.
En auk þessara skattalaga-
breytinga, sem vænta má á
næstunni, er nú kappsamlega
unnið að undirbúningi að stofn
un kaupþings á vegum Seðla-
bankans, en hann hefur laga-
heimild til að koma slíkri stofn
un á fót. Á kaupþingi yrði
verzlað með skuldabréf og
hlutabréf. Þar yrði verð bréf-
anna skráð, er fram i sækti, og
þar gætu menn losnað við bréf
sín, ef þeir þyrftu á reiðufé að
halda. En auk þess mundi verð
bréfamarkaður að sjálfsögðu
vera mikið aðhald fyrir stjórn
endur hlutafélaganna, því að
verðbréfamarkaðurinn eða
kaupþingið, hvort orðið, sem
menn nú vilja nota, mundi
fylgjast með rekstri fyrirtækj-
anna og setja reglur um það,
hvaða félög fengju bréf sín
skráð þar og hver ekki.
0
Þvi er stundum haldið fram,
að hlutafélagalöggjöfin, sem
gömul er að vísu, frá 1921,
hamli því að sett séu á stofn
heilbrigð almenningshlutafélög.
Þetta er ekki rétt, löggjöfin er
það rúm, að unnt er að koma
við í lögum félaganna
sjálfra öllum þeim ákvæðum,
sem nauðsynleg eru til að
tryggja hag hluthafanna. Hins
vegar er það rétt, að lögin
veita ekki nægilegt aðhald að
mönnum, sem vilja hagnast á
þekkingarskorti annarra eða
ana af hugsunarleysi út i fé-
lagsstofnun, og því ríður á
miklu að búa vel um hnútana
frá upphafi og gæta þeirra at-
riða, sem ég hef drepið á og
raunar margra fleiri, sem ekki
er tími til og heldur ekki
ástæða til að ræða hér á þessu
stigi. En eins og ég drap á áð-
an, mundi kaupþing setja
strangar reglur í þessu efni,
og ættu þær að vera allgóð
trygging fyrir því, að allt væri
með felldu, á meðan ekki hefur
verið sett ný hlutafélaga-
löggjöf, en að henni er unnið,
þótt seint gangl, meðal annars
vegna alþjóðlegs samstarfs og
tilrauna, sem gerðar eru til að
samræma löggjöf Evrópulanda
um hlutafélög.
Ég hef nú rætt almennt um
rekstur opinberra hlutafélaga í
eigu alþýðu. 1 mínum huga leik
ur enginn vafi á því, að við
íslendingar munum I ríkum
mæli fara inn á þessa braut á
allra næstu árum. Við viljum
ekki að fjármagn og fjármála-
vald safnist á hendur fárra
manna og þorri Islendinga vill
ekki heldur að megin hluti at-
vinnurekstrar verði á höndum
ríkisins. Að svo miklu leyti,
sem það einkaframtak, sem við
nú þekkjum, og samvinnurekst
ur ekki getur leyst þau við-
fangsefni á atvinnusviðinu,
sem á næsta leiti eru, hljótum
við að hverfa að stofnun al-
menningshlutafélaga.
Eins og menn vita, er nú I
undirbúningi stofnun öflugs
fjárfestingarfélags, sem vænt-
anlega mun innan fárra ára
hafa yfir að ráða nokkur
hundruð milljónum króna, sem
varið verður til þátttöku I
margvíslegum atvinnurekstri.
Þetta félag mun beita sér fyr-
ir stofnun nýrra atvinnufyrir-
tækja samhliða þvi, sem það
mun gerast þátttakandi í fyrir-
tækjum, sem þegar eru starf-
rækt og leitast við að efla
þau og styrkja. En það mun
einnig taka að sér sölu hluta-
bréfa í fyrirtækjum, sem ýmist
er verið að stofna eða þar sem
auka á hlutafé til að efla rekst
urinn og það mun ábyrgjast
sölu hlutafjár í fyrirtækjum,
sem það hefur trú á. Þannig
gætu t.d. upphafsmenn að
atvinnufyrirtæki, sem yfir
hefðu að ráða einhverju
ákveðnu hlutafjármagni, en
ekki nægilega miklu, leitað til
félagsins um að það ábyrgðist
sölu á því hlutafé, sem þá skort
ir. Við gætum hugsað okkur að
stofna ætti hlutafélag um verk
smiðjubyggingu og h^ildarfjár-
magnsþörfin væri 50 milljón
kr. Lánsf járöflun gæti e.t.v.
numið 70% eða 35 milljónum, 15
milljónir þyrftu þá að koma
sem hlutaf járframlög, en stofn-
endurnir réðu e.t.v. ekki við
nema 5 milljónir, þá gætu þeir
leitað til félagsins um að það
keypti eða ábyrgðist sölu á 10
• milljónum króna og þannig
væri unnt að hleypa félags-
stofnun af stokkunum, sem ella
hefði verið ókleyft.
Sannleikurinn er sá, að for-
ustu I atvinnumálum hefur
mjög skort hér á landi, en er-
lendis eru fyrirtæki, sem sinna
því hlutverki, sem þessu nýja
félagi er ætlað að gera hér á
landi. Vonandi tekst vel til um
rekstur þess, því að á því leik-
ur enginn vafi, að það getur
haft gífurlega þýðingu, ef allt
fer sem horfir.
Nú er mér ljóst, að tilefni
þess að boðað er til þessa fund
ar hér eru hugmyndir um upp-
byggingu atvinnulífs hér á
staðnum. Mönnum finnst þess
vegna e.t.v. óþarfi að vera méð
skýjaborgir og umtal um stór-
rekstur og almenna þróun at-
vinnulífs í þjóðfélaginu. En
sannleikurinn er sá, að eiginleg
almenningshlutafélög þurfa
helzt að vera nokkuð stór
í sniðum, ef kostir þeirra eiga
að njóta sín til fulls. Sízt situr
þó á mér, sem í áratug hef bar-
izt fyrir þeirri stefnu I upp-
byggingu atvinnufyrirtækja,
sem hér er verið að ræða um,
að draga úr mönnum að leggja
út á þessa braut, þótt í smærra
mæli sé, enda er vissulega
ánægjulegur sá áhugi, sena
bæði hér og i öðrum byggðar-
lögum hefur vaknað á því, að
fólkið bindist samtökum um
það að hrinda I framkvæmd fyr
irtækjastofnunum og efla þann
ig atvinnulífið og sínar heima-
byggðir. Á þvi leikur enginn
vafi, að með samstilltu átaki er
bæði hér og annars staðar hægt
að lyfta Grettistaki í atvinnu-
málum, ef nægilega hraustlega
er að þeim staðið.
Hitt er rétt að muna, að
kapp er bezt með forsjá. Það
hygg ég líka, að mönnum hér
sé ljóst, og þess vegna óska ég
þess af heilum huga, að áform
um öfluga atvinnuuppbygg-
ingu hér á Selfossi megi takae*-
Ey. Kon. Jónsson