Morgunblaðið - 23.01.1973, Blaðsíða 10

io
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. JANÚAR 1973
Lifandis ósköp er gaman
að hafa lifað svona lengi
Halldóra með ritvélina sína á hnjánum. Vélin er safngripur, 40 ára gömul og stafirnir falla
aftur á blaðið eins og sjá má. En á þessa vei skrifar Halldóra enn greinar í blöð og sendibréf
í allar áttir.
— segir
Halldóra
B j ar nadóttir,
sem nú er á
hundraðasta
aldursári
Hvað hún er nett og falleg,
var fyrsta hugsunin, þegar ég
kom inn til Halldóru Bjarnadótt
ur. Ekki hafði mér dottið það í
hug fyrirfram um konu á hundr
aðasta aldursári. Hýrlegt bros
færist yfir andlitið, þegar hún
hefur áttað sig á komumanni.
Síðan ljómar það af áhuga, þeg-
ar hún fer að ræða áhugamál
sín og spyrja um menn og mál-
efni.
Herbergin hennar í Héraðs-
hælinu á Blönduósi bera held-
ur ekki vott um að þar búi iðju
laus manneskja. Kringum Hall-
dóru eru skjalamöppur, fornir
munir og sýnishorn af gamalli
handavinnu. I»ar má sjá dýrmæt
ar bækur, eins og Passíusálm-
ana frá 1858, gefna Halldóru í
tannfé, sálmabók frá 1886 í al-
skinni og með gyllingu, áletraða
af Benedikt Gröndal, gefna
henni í fermingargjöf af Kat-
rínu, konu Jóns Árnasonar, svo-
kallaða Ferðabók, keypta 1933,
Nýja testamentið og sálmana o.
s.frv. Ritvélin, sem þjónað hef-
ur Halldóru vel í 40 ár, stend
ur þarna enn til reiðu, þegar eig
andinn vill setjast á legubekk-
inn og vippa henni í kjötuna
tíl að skrifa bréf eða grein í
blað. Ritvélin er hreinasti safn-
gripiu-. Og það er fleira gamalt
og merkilegt þarna inni. Enda
er Halldóra að skrásetja inn-
bú sitt, sem hún segir að ráð-
gert sé að fari, að henni lát-
inni, i listasafn, sem Blönduós-
ingar eru að koma upp hjá sér.
Á einum stað er sýnishorn af
ofnu, köflóttu svuntuefni, í
kassa yfir 100 ára gamlir hand
gerðir silfurhnappar, baldíerað-
ur rammi er þarna, og pjatla
af svörtu peysufatavaðmáli,
sem unnið var á Grænavatni í
Mývatnssveit 1920—30. En svo
þunnt og lipurt vaðmál hefur
Halldóra reynt að fá framieitt á
fslandi í íslenzka þjóðbúning-
inn og reynir enn. Það er mik-
ið áliugamál hennar. Nei, ekki
dugar að fara að telja upp góða
muni þarna. Það er efni í heila
greln. Og þegar við höfðum kom
izt að samkomulagi við Hall-
dóru um viðtal, tók hún fram að
það ætti að vera stutt. — t»ú
skrlfar of langt, góða mín, sagði
hún. En hvernig á ég að skrifa
stutt samtal um 100 ára ævi? Og
það ævi, sem hefur verið full af
starfsorku og þéttsetin verkefn
um alveg fram á síðasta ár. Upp
eldismál þjóðarinnar í skólunum
og á heimilunum hafa ætið
setið þar í fyrirrúmi. Og enn
skrifar Halldóra greinar í blöð
nú síðast í „Heima er bezt“, eft
ir að Hlin hætti göngu sinni
eftir 50 ára útkomu. Ferðalög
til Akureyrar vegna útgáfu-
starfseminnar og greinaskrifa
hætti Halldóra ekki við fyrr en
í fyrrasumar.
f sumar kom í heimsókn til
hennar áttræð systir hennar frá
Ameríku. Þá brugðu þær sér
fram í Vatnsdal. — Ég lét þá
bara útvega okkur bil héma,
sagði Halldóra, eins og ekkert
væri sjálfsagðara. Systurnar
kamu að Ási, þar sem Halldóra
er fædd 14. október 1873 og þar
sem föðurætt hennar hefur bú-
ið. En til 9 ára aldurs er hún
alin upp á Hofi, sjálfri land-
námsjörðinni. Faðir hennar
Bjami Jónasson, var af merk-
um bændaættum úr Vatnsdal.
En móðir hennar, Björg Jóns-
dóttir var frá Háagerði á Skaga
strönd, en alin upp hjá Stein-
unni móðursystur sinni, móður
Jóns Árnasonar, þjóðsagna-
ritara. Og til hans fóru þær
mæðgur, Björg og Halldóra, þeg
ar foreldrar hennar skildu. >á
var Halldóra á níunda ári. En
'faðir hennar fór til Vesturheims
kvæntist þar og átti 3 dætur.
Það var sú yngsta þeirra, sem
heimsótti Halildóru í sumar.
— Móðir mín var sterk kona
og sjálfstæð í skoðunum, sagði
Halldóra, þegar talið barst að
brottför mæðgnanna úr Vatns-
dalnurn og förinni suður á land
með skipi frá Skagaströnd. —
Framtið einkabarnsins var henn
ar hjartans mál og ég veit að
það var min vegna að hún fór.
Reykjavík hafði hún kynnzt
nokkuð veturinn 1970—71, er
hún var hjá Jóni Árnasyni og
Katrínu frá Hrappsey. Jón var
þá umsjónarmaður Latinuskól-
ans. Hann og móðir mín voru
systrabörn og uppeldissystkini.
Þennan vetur saumaði móðdr
mín skautbúningmn sinn, sem
ég á og hefi allltaf notað.
— Bjó Jón Árnason enn i Lat
ínuskólanum, þegar þið mæðg-
urnar komuð suður til Reykja-
víkur?
— Nei, þau hjónin voru kom-
in í nýja húsið. Alltaf var fullt
af gestum hjá þeim. Og ég var
alltaf í sendiferðum þar. Ein-
hvern tíma varð Jóni Árnasyni
að orði. „Ég verð bráðum hengd
ur fyrir skuldir." Og það var
furða hvað hann gat, þvi hann
var orðinn svo heilsulaus.
Hann var búinn að vera í Skot-
landi, þar sem honum var skip-
að að ganga úti á hverjum degi
og borða ákveðið fæði. En hann
vann alltaf. Lífið hjá Jóni
frænda var skemmtilegt og þar
var mikið af bókum. Svo var
Þorvaldur Thoroddsen, fóstur-
sonur þeirra, þarna. Hann var í
skrifstofunni. Það var eini stað-
urinn, sem var upphitaður. Það
var nú ekki verið að hita öll
herbergin, eins og þú veizt. Við
mæðgurnar bjuggum í kjallar-
anum þessi 2—3 ár, sem við vor-
um þar. Svo keypti móðir mín
hús i nágrenninu, í Skálholts-
koti og fór að stunda sjálfstæðan
atvinnurekstur. — Auðvitað,
hún var kona á bezta aldri, 41
árs. Þetta var 1885.
— Hvað gerði hún ?
— Hún tók á móti gestum og
leigði út. Oft tók hún á móti
gestum af sjúkrahúsum, m.a.
ýmsum merkismönmim. Á því
lifðum við. Ég var níu ára þeg-
ar við fórum suður með skipi
frá Skagaströnd. Ég hafði ein-
mitt verið að segja frá þeirri ferð
á prenti, þegar þeir fóru að tala
um að ég ætti að skrifa ævisögu
og úr því varð heil bók, sem
hann VilhjáJmur S. Vilhjálms
son skráði. Ég sagði nú, að þeir
gætu bara farið í Hlín. Þar væri
all’t, sem ég hefði að segja.
— Þú giftist aldrei sjálf, Hall
dóra? Hvernig stóð á þvi á
svo langri ævi?
— Ég sé ekki eftir því. Mér
finnst nefnilega að lífið hafi ver
ið f.jarska gott eins og það var.
Skilnaður foreldra minna hefur
vafalaust lika haft sin áhrif. Ég
sá mikið eftir föður mínum. Óð-
alsbóndinn í Noregi? hváir hún
og hlær við. — Jú, hann var sá
eini, sem hefði komið til að ég
ætti. En ég sé ekki eftir þvi.
Það hefði ekkert verið
S’kemimtilegt að eiga börn í
ósköpunuim í Noregi þá.
— Já, þú varst i Noregi, þeg-
ar frelsisbarátta Norðananna stóð
sem hæst. Af hverju fórstu þang
að í kennaraskóla?
— Já, þá var mikið beðið og
mikið vakað í Noregi, þegar
striðið vofði yfir, eins og ein-
hver góður maður sagði. En ég
fór til Noregs af því að það var
ekki hægt að fara í kennara-
skóla hér og ég hafði kennt í
nokkur ár úti í sveitunum.
Mamma seldi húsið sitt og jarð-
arpart, sem hún átti, og ég fór
utan með Vestu. Mamma vildi
allt leggja í söliurnar til að ég
kæmist til náms. Á Vestu voru
fjörugir stúdentar. Hann Knút-
ur og sex aðrir. Ég lék á gítar
og við sungum mikið. Knútur
var Knud Ziemsen siðar borg-
arstjóri og hinir sex Halldór
Júliusson síðar sýslumaður,
Skúiii Halldórsson, siðar lækn-
ir, Árni Þorvaldsson, síðar
kennhri á Akureyri, Guðmund-
ur Björnsson, síðar sýslumað-
ur, Guðmundur Finnbogason,
síðar liandsbókavörður, allt
þjóðkunnir menn og siðar for-
ustumenn þjóðar sinnar.
— Þú varst svo í Noregi i
3 ár og sást marga af mestu and
ans mönnum Noregs?
— Já, ég sá til dæmis Grieg,
sem var pínulítill maður með
brúsandi hár. Og Ibsen, sem var
stuttur og digur og óásjálegur.
Hann stóð alltaf á sama stað á
sama tima og stillti klukkuna
slna. — Ég stóð í snjónum upp
i hné og hlustaði á ræðuna hans
á 70 ára afmæli hans. Mér
fannst ekkert til hennar koma
fyrr en daginn eftir, þegar ég sá
hana á prenti.
Eftir að Halldóra kom frá Nor
egi, fór hún að kenna við barna
skólann í Reykjavik, en fékk
þar bara timakennslu. Mig minn
ir að borgaðir hafi verið 35 aur-
ar á tímann og ég hafði móð-
ur mína, segir hún. Eirifcur
Briem ráðlagði mér að sækja um
fasta stöðu og 500 kr. árs’laun.
En ég fékk það ekki. Það var
rétt af þeim, þvi þarna voru
fleiri kennarar fyrir, Þá fór ég
til Noregs og fékk góða kenn-
arastöðu i Moss, þar sem ég var
í 11 ár segir Halidóra. Móðir
min var hjá mér. Svo var mér
boðin skólastjórastaða við
barnaskólann á Akureyri. Ég
hafði alltaf ætlað mér að kenna
á íslandi. Það voru nógir kenn-
arar í Noregi.
— Og þangað komstu með
alls konar nýjungar í kennslu-
háttum, — kennarafundi og for
eldrafundi og flieira?
— Já, ég varð landsfræg af
skóskiptunum. Ég lét nefnilega
nemendur skipta um skó i skól-
anum og það likaði ekki öMum.
En kennt var allan daginn og
ekkert þrifið á milli. Kennurun
urn bauð ég heim til min á
laugardagskvöldum. Mamma
gaf kaffi og allir komu með
sama brauðið með sér. Við rædd
um málin og ég hélt oft heila
fyrirlestra um ýmislegt, þvi ég
hafði séð margt í kennslumálum
úti. Kennarafundirnir voru bet-
ur heppnaðir en foreldrafundirn-
‘r- — Svo var það handavinn-
an, Margir voru á móti henni,
fannst að sflikt ættu börnin að
l’æra heima hjá sér. En merki-
legust voru náimsfceiðin í handa
vinnu fyrir eldri stúlkur, sem
við komum upp og voru svo vel
sótt. Ég var í 10 ár við barna-
skólann á Akureyri og var
ósköp ánægð með þann tima.
Þar voru samhentir kennarar og
Guðlaugur sýslumaður var for-
maður skólanefndar, ágæfcur
maður.
— Eftir þessi 10 ár fór ég til
Reykjavibur að kenna í Kenn-
araskólanum. Það er eitt það
skemmtilegasta starf, sem ég hef
haft, heldur Halldóra áfram.
Mér þótti svo gaman að mega
kenna kennurunum, af því að
þeir fara út um allt land og það
er svo áhrifarífct. Ég kenndi
handavinnuna og þótti mest
giaman að kenna karlmönnun-
um af því þeir voru svo óvanir.
Þegar ég byrjaði sagði ég: „Nú
ætla ég að kenna ykkur aldt
sem ég kann. Svo set ég upp að
þið kennið mér öll eitthvað." Og
það gerðu þau. Þeta urðu allt
stórveldi í kennarastétt siðar.
Það voru miklir vinir miínir. En
þegar landsýningin mikla i heim
ilisiðnaði á þjóðhátíðinni 1930,
k»m á dagskrá þá hætti ég í
Kennaraskólanum til að slnna
henna.
— Þá varst þú búin að fara
með heimiUssýningar um allt,
meira að segja til Ameríku. —
Hvernig stóð á þvi að þú byrj-
aðir á þvi? Og hver kostaði
þessi ferðalög milli kvenfélag-
anna í landinu með sýningar?
Ekki þú s’j álf ?
— Þetta kom svona af sjálfu