Morgunblaðið - 18.02.1973, Blaðsíða 2

400- foot - long Ghmic Cbaí
ean lower as much asfour
míles of pípe. dríliing deep
STERN
BOW
THRtÆTERS'
THRUSTERS'
HY0ROPHONES
SONAR
fORIU, STRING
SONAR.
BEACON
Jarðskorpan er samansett
úr mörgum bitum, eins og
risastórt púsluspil
hafsbioítniiim enn á Ihreyíingu,
færðist til i báðar átitir og bar
mieð sér Evrópu og Norður-
Amerfiku, sem tfjarfægðust um 2
sm á ári. Þarna, fyrir aug.um
mínum, var yfirborð jarðar að
breytast.
ilsdanid sjáiÆt, iþessi stóra eyja
fyrir norðan otakur, er (kiotfdn í
sundur og rifian að vdlkíka, svo
mædanlegt er. Éig hafiði horft á
spruniguna gegnum landið úr
LandiRover bffll við stóru gjána
þar sem ttögþing lislendinga, Al-
þimgi, 'kam saman árið 930 e. Kr.
fiyrir meira en þúsund árum.
Samt er þetta rött eins og
augnablik í jarðsögulegum ItSma
sem ég var að reyna að spanna.
Ég var að leglgja upp í ferð
igegnum óskynjanlegar fjarlægð
ir í tima og hreytdngar á jörð-
innii. Ég var að halda 200 millj-
ónir 'ár aiftur í fiímann, afitur til
þess tíima, iþegar aðeins var til
eitt stónt meginland, Pangaea,
sem þýðir ,jölll dönd“ ög aðeins
eiitt haif, Pan.thalassa, sem þýðir
„öll höf“. Fylgdarmenn minir
áttu efitir að verða iheifl tylít —
jafnvel ítiveir tugir — vísinda-
amanna, sem enu að rannsaka
jörðina. Á aillra síðustiu árum
'hefiur Iþetta fólllk ifengið furðuleg
an nýjan skilning á hinni sí-
ibreytiilegiu, sikrjálfamdi, hedtfengu
jörð, setm rvið isdfljium á.
Samikvæmlt iþeim nýju skoðun
um eru á jörðinni meiginiönd,
sem. rekur tignanlega tfrá einum
stað itífl' annars, fljölfl og eyja-
Idasar, sem hruikikaist upp og
myndaist eins dg feling í gólf-
teppi ef því er ýitt til, og höf
er opnast qg fldkast.
Þessa að þVí er virðist grófu
skorpu jarðarinnar segja jarð-
fræðintgamir fl raundnni vera
furðuflegt samsafin aíf stórum
flekum eða „plötum", sem flflikist
mest risastórum borgarísjökum,
er sí'ga álfram á frosnu hafi.
Þessir 30—100 mlíilna iþylkku
fllekar hreyfast hægt áifram og
flytja með sér megimlöndin og
haifsbotninn. ,Þama renna þessir
hnjtúfiu fflekar álfnam ýtfir heit,
hiáilflseig lögin undir, nuddast
samían óg malast og vaflda jarð-
skjiáfliftum og eldigosum. Þeir
spriniga í sundur, venjul'ega á
haiflslbdtnimim, þar sem hann er
þymnstur, og hilultamir fara að
flærast Ihiver Iftlá öðnum. Upp um
spnungurnar vellur bráðið berg
og storknar, eins og þegar nýr
ís myndast, Annans staðan eyði-
leggjast tíekarnir é bnúnunum,
sveiigjast niður á við o.g mynda
djúpar gijár í haifinu. Brúnin
rennur undir fllekann, sem kem-
ur á mórti, eða undir úttjarðar
einlhvens megínflandsins og
hvenfur undlir yfiriborðlið imn í
jörðina.
Hlijómi þetta núna edns og
hreinir hugarórar, þá lét það
ekki síður svo S eynum margra
jarðfræðiniga og janðeðlisfræð-
inga tfyrir aðeins 10 ánum — og
jaifinvöl enn lííta nokkrir þannig
á það. En á sflðasita áraitug heflur
orðið ómótstæðileg byflting í
skiflningi manna á jörðinni og til
orðið nýr grundvallarskillning-
ur á þeim ötflum, sem forma
hana. Þessani ibreytóngu á við-
horflum hefur verið flikt við þá
vásindalegu byflltinigu sem varð
er Copernicus sýndi fram á að
jörðin. okfcar væri ekki miðja al
heimsins, þegar Darwin kom
með kenninguna um hægfara
þróun alls sem litfir, og þegar
Niels Bolhr lýsti atóminu. „Það
er en.gu líkara en að við höfum
verið að labba um dekkið á
skipi, glápandi niiður fyrir tærn-
ar á okkur til að nannsaka
dekkið, en aldrei litið upp til
að sjá að skipið sjáiift var á
hreytfingiu", sagði frægur kana-
dlílslkur jarðfiræðingur, prófessor
J. Tuzo Wilson tfré Tononttoflhá-
s'kóla við 'félaga sína í rœðu fiyr
ir tfáum árum.
Örtal þing jarðv&sindamanna
og fjöldi vflsindarita á siðustu
árum viðurkenna hugmyndina í
kenningu iþeirri, sem veðurfræð
ingurdnn Aflfred Wegener lagði
fram S smáaitrlðum fyrlr 60 ár-
um. Bök hans var á ’sínum itárna
þýdtí á íslenzku Og nefndilst „Til
urð meginlanda óg úitihatfa". Og
um hann og síðiusitu. 'för hans Itil
Grænflands var nýtlega í sjón-
varpinu merkdlegur sjónvarps-
þáttur.
Lönigu fyrir daga Wegeniers
höfðu landfræðingar veitt því
atihygfli, að meginlöndin — eink
um Afrika o|g Suð.ur-Ameríka,
— igætu fallið hvert að öðru
eins og bitar 1 púsfluspili, ef að-
eins væri hægt að hreytfa þau.
En þó að rannsóknir á 19. öld
sýndu Ifraim á sams fconar berg-
myndandir og srteinrunnar dýra
og pflöntuileifar og annað því-
Iflkt er beniti tii sambandS imiJli
fjarfægra staðia, þá fcom sú hug
miynd ekki upp fyrir aJvöru
fyrr en. á þessari öiltí, að megin-
lönd'iln gætu hatfa færzt tíl.
í bókininli' „Tilurð mieginlandia
og úflhafa" skriffaði svo Wegen-
er 1915: „Meginl'öndin hijóta að
hatfa ffluitzt tá£L Suður-Ameríka
hlýtur að hatfa legið samlsiiða Aifr
íku. . . iþessir tveir landsMutar
Mjóta að hafia smáífjarfægzlt á
mi'lljónum ára.“ Og hann stafck
upp é þvlí að meginJöndin úr létt
ara graníti hefðu á einhvern
hátit plæigt siig í gegnum. þyngri
basaltíögin á hafsbotninuím, ei-ns
og riSasfciip, rekin átfram atf afild
sem myndaðisit við snúning jarð
ar.
íhaldssamir jarðtfræðingar
tiðku þesisari hugmynd alít ann-
að en vel og réðust gegn henni.
En Wegener dó árið 1930 5 veð
urtfræðilegum rannsólknar'leið-
an,gri til Grænlandls, sem ís-
lenzka sjónvarpið heíur sýnt
merka kvíkmynd um. Hann
hatfði endursfcritfað og lagiflært
kennmgar sínar nokkrum sinn-
um, en þeám var aimennt ekki
trúað, þó ntíkfcrir váteinidamenn
rituðu að meginlöndin hlýflu að
hatfa legið 'saman. Og 'kenning
Wegeners tféfll' næstum í
From her 142 Toot derrœk.
To stay precisely on station,
tbt ship drops a sonar beacon
at the drtll $fte. Shipboard
hydrophones feed siqnals
to a computer tbat ðetects
drift and sends corrcctíve
orders to foor wdeways
thruster* and the main
propulsion system.
Teíescoplng “bumper subs"
atbsorb up and-down motions
caused by waves, Entire
4ríH string rotates to
tiíeh the bít for extractihg
30-foot-longcores.
Rannsóknarsldpið Glomar Chall-
enger horar ■ hafshotnlnn á 4ra
milna dýpi og notar bergmáls-
mælitæki til að halda skipinu
yfir horstaðnum. Þessu afreki er
lýst bannig, að það sé eins og
að hora í gangstéttlna i New
Vork með því að láta spaghetti-
þráð sigan ofan af Empire State
byggingunni.
gl'eymsku. Þaniindg stóðiu málin
fram ytfir Blíðari heimisstyrjö’ld-
ina.
Þá urðu skyndilega mild'ar
framtfarir í Iþefckingu á þessum
málum, að hluitia vegna nýrra og
vandaðra tiækja, sem sum vtoru
gerð til að „hluislta" hatflslbotninn
og önnur til að mæJa tíg skrá
j arðskjálftabylgijiur.
Kortflagður var heill fjailgarð
ur í miðju úitihatfinu. „Þó við
hefðum vitað um Mið-Atl-
anttehafishryiggiinn, þá Vöfcnuðum
við nú upp við það að í úit-
hölfunum Voru 40 þúisuind mfflna
laruglir Æjallgarðar," slkritfaði
Bnuoe C. Heezen frá Lamont-
rannsóknarsittífnuninini i Colum
hdaháisikóla, en. hann hetfur, eins
og fllesltir aðrfr váisándamenn
sem rannsakað hatfa Aitflanltshatfs
hry.gigáinM, koimið itffl! íslands.
Þesisir risatfjafflagarðar í hatfinu,
sem IHeezen og félagar hans
kórfclögðu undir sfljórin Maurice
Ewinigis, liigigja flcrfnigum affla
jörðina, lflkastir saumi á flót-
bolta. Og eftir enddflöngum miðj-
utn fjafflgarðinum fli'ggja djúpar
gjár. Gflufan. eftir endilöngum
Artilantisiha'flshryiggnum fannst
fyrlslt, er Marie Tlhrap og dr.
Heezen voru að kontfleggja bortn
Altflanflshalfsins árið 1953.
„'Sprungan kom ekfci aðeins
greinilega fram í botnsniðum,
sem við ifcókum,“ segir Bruce
Heezen, ,Jieldur stemmdi hún
alveg við lflnuriit af jarðskjláltft-
um á hatfinu. Nokkrum árum
seinna, þegar mjög viðflavœmir
jarðBkjáltftaimæiar voru settir
uipp tíJ að greina sprenglingar
frá fcjamorkutilraiunum, var
hægtt að draga upp mijög gireini-
legít flcort atf grunnum kiþpum á
sjáVarbtítninum. Þeir atfmörk-
uðu greinilega ritfuna og þver-
gafflana eða dallina 4 hryiggnum,
þar sem fcatflaskipti eru á hon-
um. Á sama háitt var vitað um
jarðskjáílÆtiabeltí meðtfram lamd-
syllum og eyjakeðjium, eínlkum
'kringum „iEldhrin,ginin“ í Kyrra
hatfi. Þar erú þeir stundum á
enn meira dýpi.
Jarðskjiáltftar verða við það,
að berg rilfnar isikyndilega. Þesis
vegna var vitað að eititihvað var
að gerast meðtfram 'hrygignum i
hatfinu og iþessum bröltitu 'brek'k-
um á haifldijúipinu. Gat það verið
að etfnið úr isjl&llfum iðrum jarð-
ar væri að veffla þarna upp um
spruMgiuimar og mynda nýja
skurn, som iswO styrktisrt oig tiæki
að hreyfasit út frá spmungumni?
Gat hatfsbotninn verið á hreyf-
ingu, berandi með sér eða ýt-
andi á oindan sér meginlöndum?
Og að hinuim megin við þetta
mikfla tfflutinin.galbelltii, væri göm-
ul jarðlskorpa að hverfa ofan í
dijúpar gijár og undir meginJönd
in? Var það þetta, seim orsakaði
srtóru jarðskjlálftana, sem ýtiti
upp heiJum eyjaiklasaibogium og
fljaligörðum og 'ktím atf stað eld
gosuén? Meðal Iþeirra manna,
sem unnu mjög að framgangi
þeirrar ikenningar og skritfuðu
tiimamótaigreiinar um hana fyrir
áratuig síðan, voru Harry H.
Heiss heitlinn tfrá Princeton há-
skóla og Robert Dietz. Hess kall
aði greinar sínar atf vanfiærni
„igeopoetriu“ eða jarðtfræðisikáld
skap. Margir aðrir jarðtfræðing-
ar 'hlustu þó á hann. En meiri
sannanir vantaði.
• BREYTILEG
SEGULSTEFNA
SANNAÐI
FLUTNINGINN
Þær sannanir komu eintfaild-
lega frá komipásnum. SeguJsvið
jiarðar eða Jónur seguilafíl'sins
sem iiiggja milfli suður- og norð-
urpólteiinis haifia áhritf á segul
bergsins; meðan það er að kólna
olg taka á isig fiorm eða satfnast
sem set á vatnsbotn eða sjévar
boltn. Þannig geyma Ibergfliög frá
fyrri tómum jarðsögunnar um
eiMfð viitni um 'seguJstefnuna á
þeim tiirna. En við mæflingu á
mismunandi meginlöndum, kom
í lijós, að berg frá sama itfflma
virðiist benda tffl seguJipóJa á mliis
munandi isltöðum. Einasta. sflcýr-
ingin var sú, að löndin hefðu
Æærzt tiT etftir að segultetefna
bergsins var aflmörlkuð. Og það
kbm í Ijós að segulsrtefna í bergi
í Bretflandi átiti nélavæmlega
sina lfflca í Begulstefnu i 'bergi í
Norður Amerífcu frá 'sama itiíma
og var því rétt, ef þessi land-
svæði voru Æærð saman ytfir Atil
anshatfið. Saima var að segja vtið
ar. Paleomaignetítemi, eins og
þessi fræðigrein er kölluð, hef-
ur sýnrt fram á fleira merkiiegit.
Eitt er það að segiuJlsviðið hetf-
ur smúizt’ og sMþt um tetöðu, suð-
ur og .niorður, 171 simni á siið-
u'stiu 76 miffljónuim ánum. Þetita
var sannað með átihugunum é
steingervingumi oig með ísofiopa-
rannsöknum á bergi vtiða um
heim árið 1960. Búin var til
sikrá ytfir þennan snúning, sem
nær 160 miMjóh ár afitur í tím-
ann. En um Jeið voru tframleidd
ir iseguflmælar til notkunar í sjó
og þessir mjóu tundurskeytia-
laga mæilar dregnir fram og aflt
ur atf rannsóknaskipum ytfir
hryggin.a í úitihöfunum. Dínurn-
ar, sem þeír idrógu upp, sýndu
mjöig mikinn fijöflibreytile.'ka í
segulstietfiniu báðum megin vtið
Eldgos og jarðskjálftar gefa nákvæmlega til kynna hvar eru útlínur jarðskorpuflekanna. sem rekur vflr hnöttinn. T. h. má sjá
sprunguna yfir Atlantshafið og Island, sem skiptir jarðskorpunni í tvo landfleka. Einnig má sjá við vesturströnd Ameriku jarð-
skjáiftabeltið, bar sem Kyrrahafsflekinn rekst á iandið. Myndirnar eru ailar úr Geographic Magazine.
o