Morgunblaðið - 18.02.1973, Blaðsíða 3

Mlðjarðarhafið var upprunalega þurr dalur, aðsldUnn frá Atlants
hafinu með fjallgarði. sem svo tók að láta slg. Sennilega hefur
jarðskjálfti svo opnað hann að lokiun og Atlantshafið fossað
inn i Miðjarðarhaf. E. t. v. er þar að finna söguna um synda-
flóðið úr BihliunnL
Um hnöttinn liggja
hryggir með sprung
um eins og saumar
á, stórum fótbolta
sprumgumar. Mælmgarruar sýndu
að segulstefinain öðriuim meg-
in við hry.giginn var nákvsam
S'pegilmynd aí stefnunni hinum
megin. 'Bf tSl' dlæmis skyndileg
breyting á segulstefnu f'annst
500 míl'um austur af Mið-Atlaints
haifshrygignum, þá var hiún ná-
kvæmTega eins 500 mfflum vest-
ur af hrysgnumi. Og þannig var
haaglt að miæQ'a hve hratt bengið
út frá spnuingunni hafði færzt
frá henni. Þessi frálbæra aðferð
gat sýnt, að bdtninn á Aitlahts
haíinu var að opnast li miðju
um 2 sm á ári. Og iaið hluti af
Kyrrahaifsbotninum, einkum
vestur aif þessari miMu jarð-
skjlállifta hröktu strönd Suður-
Aímeniku, Ihreyfðist fjórum sinn
um hraðar. Siðan 1963 heifur ver
ið salfnað miMu meina atf slík-
um sörmunium.
'Með þeim er hægt að aldurs-
álkvarða hvenær vissdr hlutar
halfa sfciiið við ailsherjarlandið
Pangaea. Nlorður-iAimerika ag
Atfríka sM'l'du tfyrir 180—200
milljónum ára. Sþrunigan mM
Atfríku og Suður Amerílku fcom
í Tjós fyrir 136 mMjónum ára.
Og Nórður AmeríSka skiidi við
Bvrópu fyrir aðeins 80 milijón
um ára. Allislherjarland Wegen-
ers Mofnaði fyrst í itvio Muta.
1 norðri var Laiuraisia, seim náði
yfir hið gamla Ja'ndisvæði Norð
ur Ameríku (sem kaJlað var
Laurentia) og Ervrópu og Asíu.
1 suðri var Gondwana, sem náði
ytfir Afrilku, SulðurAmerílku,
Suðurpólsl'and'ið, ÁistraJliu og
Indliand, seim þá lá lamgt fyrir
sunnan Asiiu. En Tethylhaf
teygði arm sinn í vesturátt á
m!ÖIi þeirra. Þá tók Suður-Am-
erí'ka að siiga í vesturlátt. Alfrika
sikiildi við Suðurpólsliandi'ð. Ind
lamd sleirt sig lauist o.g sigldi
5000 miiilur í norður. 'Þar rakst
það á Asíu fyrir aðeins fjöru-
tíiu mffijónuim ára. Og við árekst
urimn lyftiist upp hásiótita Tibet
og HimaCáyafjöl’in riisu.
Það voru ekki aðeins segul-
miæiiimgamar oig smúnimguir seg-
ulskaurtanna sem sönmuðu þessa
kemmimgu árið 1960, svo jalfnvel
þeir vantrúuðustu trúðu. Sann
animar ’hrönnuiðust upp við sam
anlburð og rannsóknir ’á strand-
límum, aldursálkrvörðunuim oig
rannsóknium með geislavirfcuim
i'sotapum. Bergiögin og aMur
þeirra átti nákvæmlega saman í
Afrílku og Suðuir-Amertkií, jalfn
vel svo að jarðlaglsrön'd með
jámi, gulli og táini var nákvæm-
lega eins á báðum stöðum. Og
rammsóknarfeiðanigur till Suður-
skautssvæðisims 1967 og 1969
kom 'h'éi'm með steimgiervimga
frá tímuim dimósáramna. Meðal
þeirra var Skriðdýr l'íttct kimd,
sem vi'tað va.r að litfði I Atfrtku,
á Indllandi og í Kína fyriir 180—
225 miíljómum ára, en sem al'ls
ekki heifði getað komizt yfir
nókkurt vatn eða ísjó.
BERGIÐ YNGST I
ATLANTSHAFSSPRUNG-
UNNI
’Bn mest isannifærandi sönnun
in kom þó filá hdmu sérismSðaða
rannsóknarsMpi Giomar Ohail-
emger, sem vann það atfrek að
bora niður I hafsbotninn undir
úfhöfunum. Það var smiðað af
Global Marine Inc I Kalitfomiiu
og gat '1‘átið meira en 20 þús-
uimd feta lamga piíipu siga niður i
sjöinn á opnu hatfi, borað í hatfs
botmimn og koimið upp með
kjama eða sýni úr botninum.
Þessari bortækni hefur verið
lifct við það að boruð hefði ver
ið hola 1 gamgstéttina i New
Yiork með spaghettiræmu, sem
látin viæri hanga niður úr Em
pire S'tate byglginigiunni. 1 þriðja
lieiðamgr.i sinum sannaði Gíomar
Chal'leniger að A'öantshatfið
vtæri í rauninni að breikka.
Seint á árinu 1968 flór Skipið frá
Dakar á vesturhnúð Atfrffcu og
siigl'di vestur að Mið-Artlants-
háflShrygign'um. Þar boraði það
'holur báðum megiin úrt frá
sprungunni i miðjum hryggnum.
Á jiðlum fcom upip lyteiikj'arn-
inn, 'sem sýndi hvar mörkin
Voiu og yngStu lögin voru að
ifcolma uipp. Eins og haldið hatfði
verið, var ibenglð ymgst í sprumg-
unni og reyndist eldast smám
saman eftir þvi sem lemgra dró
út frá henni tíl beigglja hliða.
Hafsbotninn var sem sagt að
tfærast frá MiðAtfl'anrtshatfs-
sprunigunmi með um 2ja sm
hraða á ári. Og enn, 4 árum o'g
400 hoJium síðar, er Giomar
Gha’Iemger að bora S hatfsbortn-
inn víða um heim, tiil að áfcvarða
áldur jarðffiaganna.
Alidur jarðar er nú aí jarð-
eðlisfnæðin’g'um talimn vera 4M>
bffijón ár. Sé honum likt við
fcinn sóliarthring;, þ.ie. ^24 kllst.
þá er hatfsbortninn til samanburð
ar varfa orðinn IMufckurtima gam
alU. Á sama mæl'ifcvarða hetfðu
helH'sbúamir, tforfeður ofckar,
elt veiðidlýr Sin fynir minna en
einni sekúndu ag undanfarin
500 áir eru aðeins hunidraðasti úr
sekúndu.
ATLANTSHAFIÐ
FOSSAÐI INN 1
MIÐJARÐARHAFIÐ
'GDomar OhaHlenger sannaði
1970 á sama hátt, að Afríka er
smám saman að færast í norður
og loka Miðj a rðarhafin u. Bld-
gos, eins og Btnugosið 1971, Og
hinir miklu jarðskjlálliftar í
GrilkMandi oig Tyifclandi eru
bara tiiltfallándi skjáifti, þegar
jarðarflekar rekast saman. Og
þessi hægfara þrýistingur
„krumpar" og flýltur tii' bótn
Miðj arðarhatf sins og ýtir uipp
öl’punum í enn meiri hæð. Byr-
ir 6 mSHijómum ára — eða tveim-
ur minútum, ef nötað er fyrr-
nefnda tiimatalið okkar — var
Miðjarðartiatfið þurr dalur, um
3 km á breidd, og bótninn þalk-
inn saJti, að því er boranir úr
s'kipinu synidu. Sjórinn hatfði al
veg gutfað upp í hitamum, þar
sem Miðjarðarhafiið var sM'lið
frá Atlantsihafinu með fjaMs-
hrygg, er lá yfir Gibral'tarsund
og aðeins fláar og liitilar ár
runnu í það. Lofltslagið breyttist
Vötn og tfjamir á botninum
þornuðu upp ag mynduðust aft-
ur mörtgum sinmum. Bn þá bra’st
stífll'an, e.t-v. við jarðiskjáillfta.
Og Atlánrtshalfið flossaði inn
með boðaiflolluim, sem alMrei hafa
átt sinn l'íka 1 jarðsögunni. Sjlór
inn úr Aitlanthatfi flHsadtíi 750
m'ilur uipp eftir 'Nálartial. Riúissn-
eskir veTkfræðingar, sem voru
að -bora jfyrir Aswansitátflunni
fundu mörg' lög af sjávarseti
og vatnaseti á víxl í granárti í
Nubíu, oig styður það þessa
kenningu.
iFyrir meira en 450 mi'l'ljónium
ára, eða tiunda hluta atf jarðar-
deginum ofckar, iá heimskauta-
is ytfir, þar sem nú er Sahara,
og þó staðurinn sé nú 30 gráð-
um norður alf miðbaug, hefur
hann áður verið á Suðurpóis-
svæðinu. Þá lá miðbaugur, eins
og steingervingar sanna, ytfir
þvera Nlorður-Ameriku. Niður-
staðan er sú, að til var Artlants-
hatf, að minnsta kosti einu sinni
áður, ef ekki olfltar, o|g það haf
lokaðist fyrir 450—350 mi'Hjón
um ára.
Um leið oig Atlantshaf og Ind
landsihaf opnuðust, minnkaði
Kyrrahafið. Amerilkuiheim'sáltf
urnar tóku að sáiga 1 vestur, en
Bvrópu- og Asáublotekin ásamt
Ásrtrailíiu í austur. Kyrrahiatfs-
bötninn hvarf smnótm saman um
leið og stóru sprunigumar viö út-
kanrta hans gleyþtu hann. En
um leið var nýr haifls'botn að
vell'a upp sem berg og treysta
miðhafsritf'umar. Er of ll'amgt
m'ál’ að rókja ailar breytingarn-
ar, sem orðið hatfa, otg sem á
undartförnum árum hafa verið
sannaðar vtiða um 'hnöttinn með
borunum Oiomar Chall'enger og
öðrum Vísindarannsóknum. Þó
verður aðeins drepið á nokkrar
tii' að setja MlðA.'tlantsihatfs-
sprunguna í saimhengi ,við það,
sem gerztt hefur um 'hnöttinn all
an.
Hawaieyjakeðjan er gott
dæmi um að Kyrrahatflsboltninn
hefluir tíka verið á hreyfingu.
Þær hatfa orðið íil vegna heitra
jarðefna undir háum þrýstingi,
sem brotizt bafa upp úr iðrum
jarðair, þeigar sjávarbotninn
rann ýfir þau. Við suðauisturend
ann á þessu flu'tnin'gsbelti, er
stærsrta H'arwaiieyjam enn virfct
gossvæði. Og tfrá .henni hafa hatf
firæðingar rakið langa eMfjalIa
röð á 'hafsbotni. Nær sú el'd-
fjaiiakeðja um 2200 mlilur norð-
ur oig vesrtur ag endar í Kur-
ii- og Aleutasprungunni. Marig-
ar sliíkar eldfjal'liakeðjur eru á
hatfsbotninuim. Bæði í austur oig
vestur af Tristan da Ounha i
Suður- A'tlans'hatfi er V-iaga
eldlfjallarani, sem teygiir sig í
átt til Atfrtku ag Amerfku.
LOS Angeles færist
TIL 'SAN FRANCISCO
Þá má mefna Rauðahafið, en
þar er 'haifsbatninn að fctofna í
rifu. Telja jarðfræðingar nú, að
þar sé ha!f að byrja að opnasrt og
Vífcka. Nálsegt syðri enda
Rauðahafls nær önnlur ritfa gegn
um Adeniflóa o|g inni í meiginland
Alfrliku. Þar hatfa jarðtfræðinigar
funidiið eldlfjaMasrtrýtur með
glerkenndu bengi', sem hlýtur að
hafa komið upp og storknað
hratt 1 vatni. Þeir hatfa gert;
korrt atf opnum gjálm og nýjum
mis’ferium í landsl'aginu, sprengi
gígum og sjóðandi hverum, og
þeir sáu beinHnis hvernig jarð-
skjáMti færði jarðskorpunia tM
krihigum sprunigulLnumar.
Annað haf er rðtt að fæðast,
Kaliiforniiulfflöi, þessi mjóa tunga
atf Kyrralhatfinu, sem slkii'ur Baja
Caliifornia frá Mexico. Þar er
jarðhiiti og jarðiskj'álftar verða á
botmnucn oig nýir eldtfjaMa-
hraulkar rtsa náliæigt enda flló-
ans. Þessi rifa helldiur áfram inn
i fandið í Kall'fomiiu. Norður-
Amertka sjáltf er að færast vest
ur, en ekki þó eins hratt og
þessi myndun. Hún iberst eins
og stór skjöldur í átt frá Mið-
AtlianrtShatfsriifuinnii og hefur
llaigzt yfiir aiusturhluita Kyrra-
hatfsbötn'sins og næstum aiveg
eyðiiagt hann. Þarna er mikið
um að vera í jarðfræðilegum
skiiningi. Jarðeðiisfræðingar
áætla að Los Angeles, á vestur
hluta sprungunnar, hreýfist í
átt ti'l San Francisoo, sem er ausit
an megin, með 2—5 sm hraða á
ári. Með þeim hraða lenda borg
irnar saman eftir 10 mi'ffljón ár,
en fjarieagðin á imil'li þeirra er
nú 350 miilur. Þrýstingur og
og átök miismunandi aifla með-
fram þessum galla í jarðiskiorp-
unni, verður til þess að berglög
in að itokum skreppa ti'l og
hreýfast, og jarðskjáíltfti kem-
ur. Smáskjálltftar verða þama
oft á dag. En meiri háttar stökk
hreyfing, um 400—600 m í einu
lagði San Fransioo einu sinmi á
þessari öld, árið 1906 í auðn. Og
spáð er, að svo 'snögg hreyfing
miunii áftur geta orðið einhvers
staðar náiægt AndreasfjöHum
flyrir árið 2001.
Vísindaimenn eru þó atf kappi
að athuga oig rannsaka hivað ger
ist, þegar berg spriingur og
hreýfist á þennan hátrt. Þeir
vinna að því að finna leiðir til
að segja flyrir um jarðskjálltft-
ana ti'i að bjarga mannslítfum og
jafnvel að létta á stóru skjáilírt
unum með því að framleiða
minn'i háttar jarðsikjállifta og
draga þannig smám saman úr
spennumni 1 berginu. Hatfa ver-
ið gerðatr tilraunir með það.
Telja jarðfræðmigar sig jatfnvel
hatfa komið í veg fyrir jarð-
skjá'lfta með þvi að finna ástæð
una Ifyrir honum Þannig gæti
svo flairtð, að skjátfitá í þessarf
órólegu jörð verði gerður skað-
l'aus. Skjáiftanuim verður
kannski hleyplt út í smláfcippum
eða með stöðulgum titringi, frern
ur en að fá hann í srtórum st'ökk
um. Það sem kannski vantar
mest að tokum er hugrekki ti'l
að ýrta á hnappinn og setja slSk
viðbrögð áf stað.
'Bf til vill mætti með ein-
hverjiu slifcu sniMdarbragði
setja af stað eða stöðVa á ein-
'hverjíum stað hreyfiin/gu
srtoru skjaldan.na, sem fara yfir
jöröma. Eitt er það, að ál'ifca
snjalHir visindaimenn eru nú þeg
ar að reyna að mæia náfcvæm-
iega hve milkið löntiin hreyfas't.
f 'þeim 'tilganigi hafa þegar ver-
ið sendir speglar til tunglsins.
Neil ArmStrong og Bdwin Al'dr-
in 'SMldlu árið 1969 eftir af Ap-
oHo 11 ein'hvers konar „horna-
spegla" í Kyrrahatfi tungjllsins.
En þeim' er aðtlað að endiurvarpa
tii upprunaisrtaðar á jörðunni
öl'lu fjólsi sem á 'þá feMur. Ap-
óllb 14 og 15. tólku svipaða
spegla tiil' tungdlsins og rússn-
eska igéimtfairið Lun'khod flhutti
með tun'gLvagninum einnig
spegla í Regnhalfið. Síðan hafa
slfljameðlilSfræðingar í Banda
rflkjunium, FralkíMandi, Sovét
rikjiunium og Japan sent l'aser-
geisla með hárri orku eða „fljjós-
falflbyssu", eins og þertta er
stunöum kaMað, á þessa spegla.
Með 'því að rtaka támann, geta
Vísindamenn imælt fjarlægðina
til tuniglspeglanna með 15 sm má
kvæmni, og verður sú ná-
kvæmni brátt enn bærtt. Með
þvtí að endurtalka slikar mœling-
ar árum saman eða jalfnvel í óira
tuigi, geta rannsótenarsflöðvar
hinum megin við eittlhlvert baf
mælt þá fláu sentimetra á ári,
sem þeir sjtáfltfir hreýfast fjær
eða nœr ströndimiii hinum megin,
eiftir iþvi sem hiaflsbotnana og
mieginlöndm xiekur.
• HVA»A REGINAFL
Hatfsbotninn breiðir iúir sér,
jarðartffllekar hreyfast, hrjútf
sfcorpa myndast eða eyðilegigst.
Hvaðai óendainilega regiinafl rek-
ur ’þetta áfram? Hvað flær hnött
inn til að skjáfltfa og breyta sér,
qg meginlönd til að fara á hreyf
ingu? Jarðfræðingar, sem mest
hafa fengizt við þessi viðtfangS-
efni, viðuirlkenna að það viti
þeir ekki. Drifkrafturfnn í 'þess-
ari nýju hmatttæfcni er enn
mesti leyndardðmur fiyrir þá.
Stungið hefur verið upp á ýms-
uim kröftum, sem setji þetrta af
stað. Sumar uppásbungurniar
eru rökstuddar, aðrair hreinn
hugarburður. Leifcmenn hafa
kennt risastórum toftsteinum.
um aið hatfa reikizt á jörðina og|
o
Svona myndast víða gigaröð á botani úthafanna yfir sprungunum. Þama nær Hawaii sér upp úr
hafinu með eldgosi fyrir 30 mllljónum ára. Þar gýs enn og fjallsraninn er orðlnn samfeiidari á
hafsbotni.