Morgunblaðið - 04.04.1973, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. APRÍL 1973
að búa við einu álverksmiðj-
una, sem óhindrað fær að
menga umhverfi sitt.“
Ákvörðun álversins um að
setja upp hreinsitæki af ís-
lenzkri gerð er að sjálfsögðu
mikið fagnaðarefni, en hún
er þó ekki til komin fyrir
stjórnvizku og ýtni Magnús-
ar Kjartanssonar. Þar koma
til greina allt önnur atriði.
í samningi þeim um bygg-
ingu Álversins í Straumsvík,
sem gerður var af viðreisnar-
stjórninni var sérstakt á-
HREIN SITÆKIN
í STRAUMSVÍK
Útgefandi hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Eyjólfur Konráð Jónsson.
Styrmir Gunnarsson.
Ritstjórnarfulltrúi Þorbjörn Guðmundsson.
Fréttastjóri Björn Jóhannsson.
Auglýsingastjóri Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjóri og afgreiðsla Aðalstræti 6, sími 10-100.
Auglýsingar Aðalstræti 6, sími 22-4-80.
Áskriftargjald 300,00 kr. á mánuði innanlands.
I lausasölu 18,00 kr. eintakið.
ryrir nokkrum dögum var
* frá því skýrt, að forráða-
menn Álversins í Straumsvík
hefðu ákveðið að setja upp
hreinsitæki í iðjuverinu sem
væru íslenzk uppfinning, gerð
af Jóni Þórðarsyni. Þessi
ákvörðun Álversins hefur
orðið Magnúsi Kjartanssyni,
iðnaðarráðherra, tilefni til að
reyna að slá sjálfan sig til
riddara og hafa þær tilraun-
ir birzt almenningi með
býsna skoplegum hætti.
í Þjóðviljanum sl. laugar-
dag er sagt, að „lögfræðileg-
ur ágreiningur um túlkun
álsamningsins“ hafi verið
lagður til hliðar og að „Magn
ús Kjartansson beitti sér fyr-
ir lausn málsins.“ Daginn eft-
ir segir í forystugrein blaðs-
ins: „Nú hefur tekizt fyrir
ötula forgöngu Magnúsar
Kjartanssonar, iðnaðar- og
heilbrigðisráðherra, að
hnekkja einu þessara atriða
og knýja auðhringinn til að
setja upp hreinsitækin í
Straumsvík. . . . Hér hefur
mikill sigur verið unninn í
stað niðurlægjandi þjónustu-
semi við hagsmuni auðhrings
ins, sem áður setti svip á
gerðir íslenzkra valdhafa.
Hefur hringurimn nú orðið að
lúta einbeittum kröfum ís-
lenzkra stjómvalda og sú
smán verið frá okkur tekin,
kvæði um þá ábyrgð, sem
álverið bæri á tjóni, sem
hlytist af mengun frá verk-
smiðjunni og að álverið
skyldi gera allar eðlilegar
ráðstafanir til að hafa hem-
il á og draga úr skaðlegum
áhrifum af rekstri bræðsl-
unnar. í samræmi við álsamn
ingana hafa farið fram at-
huganir á flúormengun.
Frá því að álsamningur-
inn var gerður ,hafa orðið
miklar breytingar á hreinsi-
tækjum þeim, sem notuð eru
í verksmiðjum af þessu tagi.
Hreinsitæki þau, sem Jón
Þórðarson hefur fundið upp,
eru útbúin með þeim hætti,
að þau gera kleift að nýta úr-
gangsefni, sem ella mundu
fara forgörðum. Ástæðan
fyrir því, að álverið hefur
nú tekið ákvörðun um að
setja upp hreinsitækin, enda
þótt flúormengun sé ekki
komið yfir hættulegt mark,
er því fyrst og fremst sú, að
fyrirtækið hefur nú tæki-
færi til að hagnýta úrgangs-
efni, sem ekki hefur verið
möguleiki á hingað til. Það
eru því fyrst og fremst hagn-
aðarsjónarmið, sem ráða á-
kvörðun álversins en ekki
málamiðlun af hálfu Magn-
úsar Kjartanssonar, eða að
hann hafi unnið svo stór-
kostlegan sigur á „auðhringn
um“.
Eins og fyrr sagði, er það
vissulega ánægjuefni, að
hreinsitæki verða nú sett
upp í álverinu í Straumsvík,
og það íslenzk hreinsitæki,
sem fundin eru upp af ís-
lenzkum uppfinningamanni.
Óneitanlega er það skoplegt,
þegar iðnaðarráðherra reyn-
ir að slá sig til riddara af"
þessum sökum. En þetta er
raunar ekki í fyrsta skipti,
sem Magnús Kjartansson
reynir að gera sig að hetju
af engu tilefni.
EINS 0G
TRÉHESTAR
¥ nýútkomnu tölublaði Þjóð-
mála, sem Samtök frjáls-
lyndra og vinstri manna
gefa út, ritar Hannibal Valdi-
marsson, félagsmálaráðherra,
grein þar sem hann fjallar
um þá spurningu, hvort við
íslendingar eigum að mæta
fyrir dómstólnum í Haag. í
lok þessarar greinar, segir
Hannibal Valdimarsson: „Af-
staða okkar til lögsögunnar,
meðan það mál var á dagskrá
á engin áhrif að hafa á okk-
ur varðandi þetta atriði.
Enginn má binda sig við fyr-
irframskoðanir í slíku stór-
máli og ég trúi því ekki, að
neinn íslenzkur stjórnmála-
flokkur hagi sér eins og tré-
hestur í slíku örlagamáli. En
það er alger lágmarkskrafa,
að þeir sem ekki vilja láta
túlka málstað Íslands í Haag,
færi fyrir því skýr rök, hvers
vegna málstað okkar sé bet-
ur borgið, með því að láta
auðu stólana eina tala.“
Vissulega er það rétt, að
samstarfsmenn Hannibals
í ríkisstjórninni „hagi sér
eins og tréhestar“ í þessu
örlagaríka máli og tími er til
kominn að samráðherr-
ar Hannibals færi fram
rök fyrir því, hvers vegna
þeir vilja ekki sækja og
verja mál fslands í Haag.
BANDALAG
ENGILSAXA
Eftir David Rees
LONDON — Síðan Bretar gengu
í Efnahagsbandalagið hafa þeir lít-
ið viljað gera úr bandalaginu við
Bandaríkjamenn og samvinnunni við
þá í kjarnorkumálum, en þó hefur
ekkert rýrt gildi þessarar samvinnu
og mikilvægi þeirrar ábyrgðar, sem
Bandarikjamenn bera á vömum Vest
urlanda.
Þegar Edward Heath forsætisráð-
herra fór til Washington fyrir
nokkrum vikum var þannig á það
lögð áherzla, að hann væri fyrst og
fremst i röð helztu forystumanna
Evrópu, enda var það í samræmi við
það nýja hlutverk, sem Bretar hafa
tekið sér við inngönguna i EBE.
Seinna kom auðvitað í ljós, að
Nixon forseti og Heath ræddu einn-
ig allrækilega um miklu eldri og
kannski flóknari mál en framtíð við-
skipta Bandarikjanna við Efnahags-
bandaiagslöndin. Sannleikurinn er
auðvitað sá, að umþætur á gjaldeyr-
iskerfinu og viðskipti Vesturlanda
eru aukaatriði miðað við kjarnorku-
samvinnuna, en þama er beint sam-
band á milli og innan þessa ramma
verður að leysa vandamálin.
Kjarnorkusamvinna Breta og
Bandarikjamanna hófst 1942 og á
sér því langan aldur. Þá ákváðu
Franklin Roosevelt og Winston
Churchill að Bretar og Bandarikja
menn hefðu með sér samvinnu um
smiði kjarnorkusprengjunnar.
Þessi stöðuga kjamorkusamvinna
landanna virðist nú hafa gert Heath
kleift að endurskipuleggj a kjarn-
orkuvarnir Breta, þvi talið er að
Nixon forseti hafi fullvissað brezka
forsætisráðherrann um, að kjarnorku
kafbátar brezka sjóhersins
fái til umráða bandariskar risa-
eldflaugar af Poseidongerð. Heath
hefur staðfest á þingi, að Bretar ætli
að gera nauðsynlegar ráðstafanir til
þess að halda við styrk brezka kjam
orkuaflans, sem er nú búinn Polaris-
flaugum.
Grundvöllur þessarar samvinnu,
sem jafngildir í raun og veru kjam-
orkubandalagi, var lagður á stríðs-
árunum þegar Roosevelt gaf þau
persónuiegu fyrirmæli — eins og
skjalfestar heimildir sanna — „að
smíði þessarar sprengju ætti að fá
algeran forgang og ganga fyrir öllu
öðru, sem styrjaldarreksturinn krefð
ist.“ Brezkir vísindamenn og aðrir
starfsmenn tóku þátt í smíði sprengj-
unnar í Bandaríkjunum. Þegar
fyrstu kjarnorkutilraunirnar voru
svo gerðar í Alamogordo í júlí 1945
sendi Groves hershöfðingi, yfirmað-
ur „Manhattanáætlunarinnar",
skeyti til Trumans og Churchills, sem
voru þá á Potsdamráðstefnunni: „Ég
tel Pentagon ekki lengur öruggt
skýli gegn slíkri sprengju.“
Þremur vikum siðar bundu kjam-
orkusprengjumar, sem var varpað á
Hiroshima og Nagasaki, enda á síð-
ari heimsstyrjöldina.
Roosevelt og Churchill höfðu gert
með sér tvo skriflega samninga um
algera samvinnu landanna í kjarn-
orkumálum eftir styrjöldina. Fyrri
samningurinn var undirritaður í
Quebec í ágúst 1943, sá síðari á
sveitasetri Roosevelts við Hudson-
fljót í september 1944.
En ekki er nóg að forset-
inn ákveði, þingið getur það líka.
1 júlí 1946 samþykkti öldungadeildin
hin frægu MacMahonlög sem lögðu
bann við því að Bandaríkjamenn létu
öðrum ríkjum vitneskju í té
um kjamorkuleyndarmál sín. Nokk-
ur samvinna hélzt þó á öðrum svið-
um en hernaðarlegum og Bretar
héldu smiði sinni ótrauðir áfram og
sprengdu fyrstu kjarnorkusprengju
sína 1952. Brezk vetnissprengja
fylgdi siðan í kjölfarið 1957.
Vaxandi vald sem Bretar höfðu á
kjarnorkuvopnum og siaukinn kjarn
orkumáttur Rússa leiddu hins veg-
ar til þess, að ákvæði MacMahon-
laganna voru rýmkuð 1954. Þremur
árum síðar samþykktu Eisenhower
forseti og Harold Macmillan forsæt-
isráðherra að endurvekja kjarnorku
samvinnu Breta og Bandaríkja-
manna í sinni gömlu mynd og hún
varð næstum því eins náin og á ár-
unum fyrir 1946.
Þetta samkomulag varð formlegt
þegar Þjóðþingið samþykkti breyt-
ingu á MacMahoniögunum 1958. En
þessi skipti á vitneskju um kjam-
orkumál áttu að einskorðast við
Breta og náðu ekki til Frakka. Sam-
kvæmt enn öðru samkomulagi Brete
og Bandaríkjamanna, Nassausamn-
ingi Kennedys forseta og Macmillans
forsætisráðhetrra i desember 1962,
fengu Bretar Polariseldflaugamar.
Þannig hefur kjamorkumáttur Breta
haldizt, en hann hefur alltaf verið
háður tæknikunnáttu Bandaríkja-
manna. Þess ber hins vegar að gæta,
að tvíhliða samningar Bandaríkj-
anna og Bretlands eru algerlega ut-
an við ramma NATO.
Þótt Frökkum væri boðið að færa
sér Polaristæknina í nyt, sam-
rýmdist slík tilhögun ekki kjam-
orkuáætlunum de Gaulles hershöfð-
ingja. En í nokkur ár hefur hug-
myndin um sameiginlegan kjamorku
herafla Breta og Frakka verið hug-
leidd í París. Talið vár í hópi valda-
manna gaullista, að slíkur herafli
gæti veitt Vestur-Evrópu svigrúm
gagnvart Bandaríkjunum og Rúss-
landi og gert hana að „þriðja afli“
Roosevelt.
í heiminum. En síðan hafa Frakkar
komið sér upp sjálfstæðum kjarn-
orkuherafla.
Hins vegar hefur enginn annar en
Michel Debré, sem var um skeið for-
sætisráðherra Frakklands á valdaár
um Charles de Gaulles, viðurkennt
nú fyrir skömmu, að hugmyndin um
algera kjamorkusamvinnu Breta og
Frakka sé dauð og grafin. Debré
benti á það í grein í frönsku tíma-
riti að Bandaríkjastjórn hefði eftir
öllu að dæma ekki hafnað beiðni
Breta um Poseidoneldflaugar. „Þessi
ákvörðun hefur bundið enda á aliar
gagnlegar umræður um (kjarn-
orku) samvinnu Breta og Frakka,"
sagði Debré.
Eins og nú er ástatt í heimsmál-
unum er skiljanlegt að Bretar leggi
áherzlu á það nýja hiutverk, sem
þeir gegna í „Evrópu", og láti sem
minnst bera á hljóðlátu bandalagi
sínu við Bandaríkin á sviði kjam-
orkusamvinnu. En þessi stöðuga sam
vinna Breta og Bandaríkjamanna
undirstrikar þá einstæðu ábyrgð,
sem Bandaríkjamenn bera á vörnum
Vesturlanda.
Innan þessa ramma eru viðskipta-
vandamál Vesturlanda og umbætur
á gjaldeyriskerfinu aukaatriði og
innan þessa ramma verður að leysa
þau vandamál.
i<\-
♦ 4

mÆT

forum »s
world features