Morgunblaðið - 09.06.1973, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 9. JÚNÍ 1973
Minning:
Brautryðjandi fallinn
Eftir Svein Benediktsson
Jón Gunnarsson, fram-
kvæmdastjóri varð bráðkvadd-
ur á heimili sínu að Hrauni,
Garðahreppi að morgni mánu-
dagsins 4. júní s.l., 73 ára að
aldri.
Er hann andaðist var hann
nýkominn heim úr sinni venju-
legu morgungöngu.
Með Jóni er fallinn í valinn
einn af merkustu mönnum þjóð-
arinnar og brautryðjandi í sjáv
arútvegsmálum.
Á þessari öld hafa orðið meiri
framfarir í atvinnuháttum
og menningarmálum á landi hér
en dæmi eru til á jafn skömm-
um tíma, hjá nokkurri annarri
þjóð.
Vér Islendingar erum nú
meðal þeirra þjóða, sem
bezt eru á vegi staddar efna-
hagslega, ef vér kunnum með að
fara og verðum ekki fyrir lang
varandi herhlaupi erlendra
þjóða.
Þessi umskipti hafa fylgt í
kjölfar aukins sjálfstæðis og
síðar fulls sjálfstæðis þjóðar-
innar og bætts efnahags henn-
ar.
Fjöldi manns hefur lagt hönd
á plóginn til þess að hefja þjóð-
ina til velmegunar upp úr alda-
gamalli kúgun, sinnuleysi og fá
tækt, sem nærri hafði bugað
hana.
Sjálfstæðiskempumar voru í
fararbroddi i endurreisn þjóð-
arinnar og megnuðu eftir langa
og stranga baráttu, að hasla
henni völi meðal framfara- og
menningarþjóða heims, þrátt
fyrir smæð og umkomu-
leysi í öndverðu.
XXX
Er þjóðin var drepin úr dróma
varð leysing á allri kyrrstöðu.
Það roðaði fyrir dagsbrún nýrra
tíma 1 þjóðlífinu, svipað því,
sem gerzt bafði í árdaga þjóð-
veldisins forna.
I atviinnu-, sigiinga- og verzl-
unarmálum risu upp á skömm-
um tima ótrúlega margir fram-
faramenn, sem hófu framkvæmd
lr á eigin spýtur eða stofnuðu
tll félagssamtaka í því skyni að
koma meiru til leiðar en var á
færi nokkurs einstaklings.
Stundum þurftu bæjar- og
sveitarfélög og jafnvel rík-
18 sjálft að skerast í leikinn, ef
ör nauðsynlegum framkvæmd-
um átti að verða.
í ðllum rekstri, hvort sem
hann er í höndum einstaklinga
eða hins opinbera veltur mest
á því, að skynsamlega sé til
hans stofnað og forstöðumenn-
imir séu vandanum vaxn-
ir. Þetta hvort tveggja
hefur jafnan viljað bregða til
beggja vona. Auðvitað verður
þá hagnaðurinn þeim mun meiri
fyrir þjóðarheildina eða skellur-
inn tilfinnanlegri, ef ilia tekst til,
því stærra og umsvifameira sem
fyrirtækið er.
XXX
Það fer ekki milli mála, að
Jón Gunnarsson, framkvæmda-
stjóri var meðal hinna aMra
fremstu sinna samtíðarmanna,
sem veitt hafa stórfyrirtækjum
landsmanna forstöðu.
Hann var framkvæmda-
stjóri Síldarverksmiðja rikisins
18% ár. Undir hans handleiðslu
urðu verksmiðjumar stærsta og
öflugasta framleiðslufyrir-
tæki landsins. Fyrir at-
behra hans tókst að reisa nýja
5000 mála (afköst 780—950 tonn
síldar á sólarhring) síldarverk
smiðju á Raufarhöfn árið 1940,
þrátt fyrir það að heims-
styrjöldin síðari var þá skoll-
in á. Lög um byggingu verk-
smiðjunnar höfðu verið sam-
þykkt á Alþingi, en það var
fyrst í lok ágústmánaðar og í
byrjun september árið 1939, að
Jónl Gunnarssyni og
Ásgeiri Ásgeirssyni þáverandi
bankastjóra, síðar forseta,
tókst að semja um vélakaup tM
verksmiðjunnar í Noregi og út-
vega þar lán tU framkvæmd-
anna. Jafnframt tókst S.R. í
septembermánuði að selja lýsis
birgðir verksmiðjanna fyrir
þrefalt verð á móti þvi, sem það
hafði verið fyrir styrjöldina.
Nam hagnaðurinn af söl-
unni upphæð, sem svaraði ti'l
byggingarkostnaðar verksmiðj-
unnar. Hluta af hagnað-
inum varði Jón til þess að festa
kaup á efni í Noregi í væntan-
lega löndunar- og hafskipa-
öryggju verksmiðjunnar á
Raufarhöfn.
Skömmu eftir heimkomu sína
haustið 1939 átti Jón ásamt mér
tal við einn af bankastjórum
Landsbankans um fjármál verk
smiðjanna og byggingu hinnar
nýju verksmiðju á Raufarhöfn.
Er viðtalinu var að ljúka
Skýrði Jón bankastjóranum frá
því, að hann hefði fest kaup á
bryggjuefni til verksmiðjunnar
og leigt norskt skip til flutn-
inga þess til landsins. Var þá
eins og rýtingur hefði verið
rekinn í bankastjórann.
Hann spratt upp úr sæti sínu
og mælti reiðilega: „Og þessu
leyfið þér yður að skýra frá
í aukasetningu," rétt eins og
stórglæpur hefði verið framinn
með þvi að sækja ekki um gjald
eyrisleyfi og heimild bankans
til kaupanna. Næsta dag vorum
við sáðan kallaðir á fund for-
manns bankaráðsins og hinna
bankastjóranna til þess að gera
grein fyrir þessum ósköpum.
Gátum við frætt fundarmenn á
því, að lagaheimild væri tU
byggingar verksmiðjunnar,
leyfi ríkisstjórnarinnar veitt og
verksmiðjurnar hefðu eigið fé í
erlendum gjaldeyri til
kaupanna vegna hagnaðar á
sölu lýsisbirgða. Kaldar voru
kveðjur í fundarlok. Sýnir
þetta atvik vel það skrifstofu-
vald og skilningsleysi á aðstæð-
um, sem allt var að kæfa í hvers
konar höftum og bönnum á
þessum árum.
Bryggjuefnið komst til lands-
ins í tæka tíð. Hurð skall svo
nærri hælum með hluta vinnslu
vélanna i verksmiðjuna, að skip
ið, sem þær flutti sigldi frá
Noregi sama daginn og Þjóð-
verjar hemámu landið 10. aprí'l
1940. Verksmiðjan á Raufar-
höfn komst upp fyrir síldarver
tið árið 1940 og vann það sum-
ar úr 210.495 málum síldar.
Næstu áratugina tók verksmiðj
an á móti meiri síld en nokkur
önnur verksmiðja í landinu og
bar uppi rekstur Sildarverk-
smiðja ríkisins um leið og hún
varð sUdarútvegi landsmanna til
ómetanlegs gagns.
XXX
Jón Gunnarsson sigldi fjór-
um sinnum til útlanda á stríðs-
árunum á vegum SR, og auk
þess í fimmta sinn, að nokkru
leyti á þeirra vegum. Ferðim-
ar fór hann tU þess að útvega
ýmis tæki og nauðsynjar til verk
smiðjanna. Þessar ferðir voru
þá mjög hættulegar, vegna kaf-
bátahernaðar Þjóðverja, en Jón
Gunnarsson kunni ekki að hræð
ast og hlifði sér aldrei.
Á starfsárum hans voru af-
köst verksmiðjanna aukin með
nýjum verksmiðjum og stækkun
um úr 8.200 málum upp í 18.000
mál á sólarhring. Komið
var upp nýtízku löndunartækj-
um á Raufarhöfn 1940 og á Siglu
firði 1943. Margar nýjung-
ar voru teknar upp í vélbún-
aði verksmiðjanna. Þó hefðu
framkvæmdir orðið enn meiri en
raun varð á, ef fleiri nauðsyn-
leg leyfi tU innkaupa hefðu ver
ið veitt í Bandaríkjunum, til
vélakaupa á striðsárunum.
XXX
Hinn 19. júní 1944 sagði Jón
Gunnarsson upp starfi sinu hjá
SR frá næstu áramótum að telja.
Reyndi verksmiðjustjórnin að
fá hann til þess að gegna starfi
sínu áfram, en það tókst ekki.
Réðst hann sem sölu- og inn-
kaupastjóri til Sölumiðstöðvar
hraðfrystihúsanna með aðsetur i
Bandaríkjunum. Framkvæmda-
stjóri hjá SH heima á íslandi
var þá enginn og ekki fyrr en
Björn Halldórsson árið 1947.
Ólafur Þórðarson frá Lauga-
bóli, sem lengi átti sæti i stjórn
SH hafði forgöngu um ráðningu
Jóns til þessara starfa.
Jón fiuttist vestur um haf í
nóvember 1944, en kom heim aft
ur á miðju ári 1945, að sækja
konu sína og börn, þegar hann
hafði búið i haginn fyrir þau
vestra.
Á árinu 1945 stofnaði hann á
vegum SH dótturfélag Sölumið-
stöðvarinnar og gaf þvi nafnið
Coldwater Seafood Cor-
poration. Varð hann sjálfur
framkvæmdastjóri félagsins.
Formsins vegna var hann sjálf-
ur í stjórn þessa dótturfyrir-
tækis ásamt frú Sigurlímu
Björnsdóttur, konu sinni og
bandarískum lögfræðingi félags-
ins.
Löngu seinna, þegar fyrirtæk-
inu hafði vaxið íiskur um
hrygg, varð þetta íormsatriði til
þess að öfundarmenn Jóns
dreifðu út þeim óhróðri hér
heima, að hann hefði sölsað dótt
urfyrirtækið undir sjálfan sig og
sæti nú einn að stórgróða. Auð-
vitað var þessi rógur tilhæfu-
laus með öllu, því vandf undinn
mun vera heiðarlegri og grand-
varari maður í ölum viðskipt-
um en Jón Gunnarsson var.
Coldwater Seafood Corp. hóf
sölu á hraðfrystum fiski
í Bandaríkj unum í harðri sam-
keppni við þarlend auðfélög og
varð furðu vel ágengt miðað við
aðstæður.
Snemma vakti Jón Gunnars-
son máls á því á aðalfundum
SH, að samtökin ættu að stuðla
að því, að Coldwater kæmi sér
upp aðstöðu vestra til fram-
leiðslu á tilreiddum fiskréttum
(fishstieks) úr hraðfrystum ís-
lenzkum fiskblokkum. Ekki
varð þó úr framkvæmdum fyrr
en 1954, að Coldwater tók fyr-
ir frumkvæði Jóns á leigu litla
verksmiðju og verksmiðjuhús í
Nanticoke í Maryland á austur-
strönd Bandaríkjanna í þessu
skyni. Tókst tilraun þessi svo
vel, að skömmu síðar keypti
Coldwaterfyrirtækið verksmiðj-
una af eigendunum, stækkaði
hana og stórbætti vélakost henn
ar.
í valinn
Um þessa framkvæmd fórust
Guðmundi H. Garðarssyni blaða
fulltrúa SH svo orð, m.a. á ráð-
stefnu íslenzkra verkfræðinga
um sjávarútvegsmál árið 1967:
„Fyrstu árin var ákaflega Mt-
ill skilningur fyrir þessari fréim
kvæmd hér á landi. Allt það,
sem gert var í þessari verk-
smiðju, var gert fyrir það tak-
markaða fjármagn, sem frysti
húsaeigendur höfðu aflögu hér
heima eða gátu lagt fram . . .“
„Og vegna skilningsleysis hér
á íslandi frá 1956—1960, þá mun
aði litlu, að þessi framkvæmd
riði samtökunum að fuHu hér
heima, m.a. vegna þess, hvernig
ráðizt var á samtökin fyrir það,
hvemig þau voru að reyna og
verja oig byggja upp sina mark-
aðsaðstöðu í Bandarlkjunum. Og
það afhyglisverða er, að sá mað-
ur og þeir menn í Sölumiðstöð-
inni, sem stóðu í fylkingarbrjósti
voru raunverulega sóttir tU saka
og ofsóttir eins og um glæpa-
menn væri að ræða. Þá skeð-
ur það, að merm hér heima
skrifa greinar i dagblöð og tíma
rit og ráðast á þessa fram-
kvæmd og þessi fyrirtæki, jafn-
framt því, að menm, sem skildu
ekki markaðsstöðu Islend-
inga erlendis, sættu færis og
reyndu að koma því að á æðri
stöðum, að nú væri tími til kom-
imn að klekkja á útflutningssam
tökum þjóðarinmar og gefa öðr-
um tækifæri til að fara út i
þessa útflutningsatvinnugrein,
og þá var fokið í flest skjól í
sumum islenzkum ráðuneytum,
svo ekki sé meira sagt. Én vegna
harðfylgis þeirra, sem stóðu í
þessari baráttu, og einnig þess,
að það sanmaðist, að það, sem
Jón Gunnarsson og forráða-
menn Södumiðstöðvarinnar stóðu
í, var rétt, þá var upp úr 1960
tekið, m.a. fyrir atbeina ríkis-
valdsins og þáverandi rík-
isstjórnar, að gefa þessum mál-
um meiri gaum og einnig að
skapa þessu fyrirtæki í Banda-
ríkjunum eðlileg starfsskil-
yrði, m.a. með útvegun lána. Sið
an má segja, að þessi
framkvæand hafi verið ein sigur
saga, og mun mér einnig óhætt
að segja það, að svipaða sögu
megi segja um starfsemi
Sambandsins, sem rekur aðra
fiskiðnaðarverksmiðju í Banda-
ríkjunum. Þessar verksmiðj-
ur hafa m.a. tryggt það, að ís-
lendingar hafa getað selt sinar
fiskafurðir í Bandaríkjunum á
hæsta fáanlegu verði á hverjum
tJíma."
Coldwaterfyrirtækið og sams
konar fyrirtæki á vegum Sam-
bands íslenzkra samvinnufyrir-
tækja, sem sigldi í kjöl-
far brautryðjandans Jóns Gunn-
arssonar og annar útflutningur
á hraðfrystum sjávarafurðum til
Bandaríkjanna eru nú aðál hom
steinar islenzka sj ávarútvegsins
og sá igrundvöllur, sem velmeig-
un þjóðarinnar byggist á, öUu
öðru fremur.
TM dæmis um framsýni Jóns
Gunnarssonar í sölumálum hrað
frystihúsanna er það, að haen
undirbjó með mikUli fyrirhöfn
byggingu stórrar verksmiðju
fyrir meginlandsmarkað
Evrópu, i Hollandi nálægt
þýzku landamærunum, hlið
stæða við verksmiðju þá, sem
Coldwater hafði komið upp í
Bandarikjunum til framleiðsiu
tilreiddra fiskrétta. Þetta mis-
tókst sökum forfalla Jóns Gunn
arssonar, þegar að koUhríðinni
kom, vegna slyss, sem hann
varð fyrir og nánar getur síðar,
og vegna skiptra skoðana og tvi
drægni um nauðsyn málsins inn
an samtakanna sjálfra. Var það
mikill skaði fyrir sjávarútveg
landsmanna að elcki varð úr þess
ari framkvæmd.
Tveim til þrem árum síðar
reisti „Birdseye", brezk hrað-
frystihúsasamsteypa á vegum
Uinllever-hringsins, fiskrétta-
verksmiðju í Boulogne í Frakk-
landi. Reyndist rekstur hennar
strax i upphafi stórgróðafyrir-
tæki.
Ég rek brautryðjandastörf
Jóns Gunnarssonar í þágu ís-
lenzks hraðfrystiiðnaðar og sjáv
arútvegs ekki frekar, þar sem
þeim eru gerð góð skil af Einari
Sigurðssyni, núverandi for-
manmi Coldwater Seafood
Corporation í greinaflokknum:
„Úr verinu“ í blaðinu í dag.
Ánægjulegt er tU þess
að hugsa, að við störfum Jóns í
Bandaríkjunum skyldi taka
Þorsteinn Gíslason verkfræðing-
ur, sem starfar í hans anda og
haldið hefur merkinu hátt á loft.
Hann hafði áður starfað hjá SH
sem verkfræðinigur um nokkurra
ára skeið.
XXX
Jón Gunnarsson var fæddur
hinn 15. febrúar árið 1900, að
Yzta-Gili í Langadal í Austur-
Húnavatnssýsliu. Foreldrar
hans voru Gunnar Jónssom
bóndi þar og á Blöndubakka og
kona hans Guðríður Einarsdótt-
ir ákvæðaskálds Andrés-
sonar bóndia á Bólu í Akra-
hreppi i Skagafirði.
Er margt merkra manna i þess
um ættum, þótt þeir verði eigi
taldir hér. Sjá m.a.: Menn og
minjar Finns Sigmundssonar
landsbókavarðar: VI: Einar Ás-
mundsson i Bólu, einkum lýs-
ingu HaMdóru móðursystur
Jóns Gunnarssonar á bls. 15—16
á föður sínum og afa Jóns. Svip
ar Jóni mjög til lýsingarinnar á
afa hans.
Systkini Jóns eru: Margrét,
ekkja Gunnars Sigurðssonar
kaupmanns í Von. Þrúður, gift
Eggert Gislasyni kaupmanni,
Reykjavik. Gúðbjörg, gift Agii
Jónassyni, Winnipeg, Kanada
og Hólmfríður, gift Wayne Sell-
ers, stórbóndai vestur í Kletta-
fjöllum Kanadfi.
Systkini fru Siigurlinu konu
Jóns eru: Hjaíti stórkaupmaður,
Reykjavík, kvæntur Margréti
Arnljóts, Sveinn, póstfullitrúi í
Reykjavík, hann er látinn, harnn
var kvæntuf , Stefaníu Einars-
dóttur, Kristin, gift Pétri Bene-
diktssyni, Kópavogi, Guðlaug,
ekkja Jóns Erlendssonar, verk-
stjóra, Jónína, gift séra Benja-
mín Kristjánssyni og Guðrún,
sem er látin.
Skyldleiki var með þeim hjón-
um Sigurlinu og Jóni Gunnars-
syni.
XXX
Jón brauzt fram til mennta af
eigin rammleik. Hann tók próf
frá Samvinnuskólanum í Reykja
vík árið 1922, iðnfræðiprófi frá
Oslo Tekniske skole 1925, BS-
próf í byggingaverkfræði frá
Universitý of Minnesota,
Minneapolis, Minn., 1929 og loks
MS-próf frá Massaohusetfs In-,
stitute of Teohnology, Cam-
bridge, Mass., 1930. Síðan stund
aði hann verkfræðistörf í
Bandaríkjunum um tveggja ára
skeið og hafði meðal annars um-