Morgunblaðið - 10.08.1973, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ — FÖSTUDAGUR 10. ÁGÚST 1973
17
Baldur Hermannsson — Fólk og vísindi
Apar á dýraveiðum
MAÐURINN hcfur löngum
verið álitinn eina kjötætan i
apafjölskyldnnni. Aðrar apa-
tegundir voru taldar nærast
á ávöxtiun og skorkvikind-
um.
Fræðimenn hafa byggt á
liessum grundvelii kenningar
um þróun mannkynsins úr
flokki frumstæðra apateg-
unda. Samkvæmt þeim hefur
veiðimennskan og félagslegt
skipulag sem hún krefst,
átt drýgstan þátt í að leiðir
skildu. Nýjar rannsóknir
krefjast nú endurskoðimar á
Im'íssii viðhorfi.
Undanfama áratugi hafa
vLsi ndamenn kappkostað
rannsókm á atferli dýranna
við eðliiegar aðstæður, þ. e.
a. s. úti í sjálfri náttúrunni.
Athyglin hefur einkum
beinzt að öpurnum (prima-
tes), enda llklegt að þar
megi ráða uppruina og þró-
un atferlismynztra mann-
kynsins, bæði einstakMnga
og samfélags.
Hér segir í stuttu máii frá
afhugunum bandaríska dýra-
fræðintgsins Geza Teléfei á
sj iimpansahópi í Gombe-þjóð-
garðinum við Tangarajku-vatn
í Tanzaníu. í hópnutm eru
u. þ. b. 50 apar. Fylgzt hef-
ur verið méð lifnaðarháttum
þeirra samfleytt síðan 1960.
ÁSTIR SAMLYNDRA
HJÓNA
Samneyti sjimpansanna í
Gornbe við bavíana sem þar
búa, er furðulega tvírætt.
Báðir hóparnir hafast aðal-
lega við á jörðu niðri, eigra
uim sömu slóðir, neyta að
mdklu leyti sömu ávaxtaiteg-
unda og nota sömu stíga
gegmurn sikóg og engi.
Þeir virðast una sambýlinu
all'sæmilega og átta sig að
vistsu marki á náttúrulegu
táknmáli hver annarra. Ungl-
imgarnir taka þátt í sameigin-
legum leilkjuim,
Þar með er þó sagan ekki
ÖU. Karlsjimparasarnir liggja
á því lúalagi að hremrna og
éta leilksys'tkmi barna sinna.
Þegar leikurinn stendur sem
hæsit, er þeim trúandi til að
stökkva inm á leikvöllinm, sjá
sér út gæðalegt bavíana-
barn og leggja það í einelti.
Takist unganum ekki að
flýja í arma móður sinnar
dregur karlimn hann á brott.
Nærstaddir sjimparasar, sem
horft hafa á ieiki barnanna
með áhuga, koma nú aðvíf-
andi ti'l kjötveizlunnar.
Sjimpansarnir skáka þarna
í því skjólimu, að bavíanarnir
telja þá vini og fræradur og
átta siig því ekki fyllilega á
þessurn ósköpum. Aranars
eru bavíanarnir harðsnúnir
bardagaapar. Fullorðnu karl-
dýrin verja konur og börm
af aðdáandegri hörku og ein-
beitni gegn ásælni ráradýra.
Stundum lýkur riimmunni á
þann veg, að bavíanarnir
fella óargadýrið eða stökkva
því á flótta iílla særðu. Jafn-
vel stærri rándýr á borð við
hlébarða láta oft í minni
pokanm.
Sjiimpansarnir misnota
fræradsemina herfilega. Ófyr-
iTleitnd þeirra er takmarka-
laus. Stundum ryðst bíræf-
inn karl eiinn sdns liðs með
offorsi inn í miðjan bavíana-
floklk, velur sér unga, eltir
hann uppi og dregur með
sér afsíðis.
Bavíanarnir verða alveg
gáttaðir á þessari framkomu
og beita sér ekiki til fulls.
Þeir ógna bamsræningianum
löðruraga haran og hoppa aft-
aná hann, en árangurslaust.
Sjiimparasinn veilt að atlagan
er gerð með hálfum huga og
virðir hana að vettugi.
UM AÐDRÆTTI
OG BORÐSIÐI
Það eru raær eingöragu
fuliiorðnu karldýrin, sem
stunda veiðar. Hópurinn býr
við skipulegt tröppukerfi
(hierarchy), þar sem hver
einstaklimgur þekkir sína
stöðu og veit hvers haran er
megraugur. Á valdatimdinum
situr hóflsamur einvaldur,
sem stýrir þjóð sinni mildri
en ákveðirani hendi.
A pakve nsu rn ar hafa sig
litið í framnimi. Þær eru aLla-
jafna síðri körluraum að
maranvirðingu, standa jafnvel
hálfvöxraum karldýrum að
baki. Þær láita þetta samt
ekki á sig £á, heldur koma
sér upp hliiðstæðu mannvirð-
ingakerfi sin á milli.
Á ýmsu veltur með veiði-
ferðir. Þær virðast ofltast
frekar tilviijanakenndar. —
Stunduim raskar skríkj andi
baví'anaunigi í ieik eða leit
að móður sinni værð ein-
hvers karlfausksins, og læt-
ur hann þá heradur standa
fram úr ermum. Ekki eru
þeár heldur svifaseinár, ef
kostur gefst að hremma ó-
vænt fugl eða nýfæddan rá-
dýrskálf.
Einstöku sinnum er veiði-
ferðin vel skipulögð. Sjimp-
ansarnir læðast þá ’ að bráð-
inrai og fara sér að eragu óðs
lega, eða umikriragja hana
margir saman. Þeir ráðast
einungis á mjög lítil dýr,
helzit varnarlaust ungviðS.
Drápsaðferðiin fer efltir að-
stæðum. Ef apiran er ein.n að
verki bítur hann aftan í háls
fórnardýrsins eða snýr það
úr hálsiiðnium. Stundum þríf
ur hamn fætur dýrsins og
stenigir höflði þess í trjábol.
Þegar bráðin er felld þyrp-
ast sjiiimparasarnir að hvaðan-
æva. Þeir sem fyrstir koma
á vettvang geta reitknað með
vænum hlut, en himfnr sem
reka lesitina verða að biðja
eimlhvern frændaran kurteis-
lega um bdita.
Aradi friðar og bróðernis
svífur yfir rjóðrimu og oft
deila sjimparasannár skerf sin
um með svöntgum bróður.
Stundum nær þó nízkan yfir-
hönd'irani og þeir færast und-
ara. Þá getur fokilð í litla
betlararan og hann hrifsað
bitanra úr greipum eirahvers,
sem betur er settur og flýr
með hanra allt hvað af tekur.
Sá sem ofbeidirau er beittur
vælir þá ákaft og baðar út
höndunum í vaniþóiknun.
APAR OG ANNAÐ FÓLK
Vísímdamenn birada miklar
vondr við þessar og aðrar
rannsóknir á öpumum. Nú
orðið dettur engum í hug að
gera greira fyrir líkama
mannsins án þess að undir-
strika sikyldleitkaran við aðr-
ar dýrategumdir. Athugarair
á fomum leifium manna og
dýra leiða í ljós hveiraig og
hvers vegna líffæri okkar
hafa þróazt og öðlazt núver-
andi myind.
Á sama hátt verður að
brjóta tii mergjar atferli apa
og anraarra spendý ra, og átta
sig á því, hvernig altferlis-
mynztur okkar sem einstakl-
ima og félagsvera hafa þró-
aat frá upphafi vega.
Það er ekki lengur djörf
tilgáta, að innara tíðar mund
fræðimeran líta sálfræði og
félagsvísiradi raútímaras svip-
uðum augum og við lítum
nú dýrafræðina fyrir daga
Darwins.
Jón Ormur Halldórsson:
Val Og völd
embættismanna
Á SlÐUSTU árum hefur is-
lemzka embættismaranakerafið
tekið stakkask'pturn. Saimfara
fjöjgun í kerfiimiu hefur starfls-
sv ö þess breytzt í nokkrum
veiigamikluim atriðum. Rikis-
kerffð hefur þanizt út, skipu-
lagislitið, og tekuir til stöðugt
flleir'. þátta mamnllífsins. Upp er
ris ð óraflókið skrifstofubákn,
sem stöðugt verður þyragra í
vöfum. Embættiismenrairraiir,
sem þetta skrifstofubákn
tnynda eiru ekki leragur fruim-
kvæðisilaiusir og ósjálfstæðiir
starfskraftar, heldur hafa þeir
nú mikil og vaxamdi áhrif á
stjóm ríkisins.
VAL OG RÁÐNINGARTlMI
EMBÆTTISMANNA
Val embætt'.'smainina er veiga-
iraiikið atriði varðandii virkni
ríkiskerfisiras. Þeir embætt'.s-
meran, sem hér er fjailað
um, þ. e. stairfsmenra skrif-
stofiuibákras rikisiras, eru
yfirleitt vaWir af viðkom-
andi ráðherra. Helztu atriði,
sem til álita koma við val emb-
ættismararaa eru: Pólitiskur ldit-
arháttur umsækjanda, starfs-
aldiur, mienraitiura og auðsýnid
hæfraii í fyrri störfum. Fynst
n.efnda atriðið hefiur senrailega
ráðið mestu alda tið. Upp
færslurétturiran hefur hérlend-
is ag erlerad's verið ráðaradi að
nokkru um laraiga hríð. Embætt-
ismerara eru sjálifir helztu mál-
svarar hans, en þessi háttur á
stöðuveiitiragum er á undan-
haldi, þvl harain le'.ðir til aug-
l'jósrar hrömunar í efrii lögum
vaLdapýramiidans. Auk þess rraá
í þessu sambandi benda á hdð
fræga Peterslögmál, sem gerir
ráð fyrir, að uppfærsluréttur-
irara trygigi mönnU'm að lokum
stöður, sem þeir eru ófærir um
að gegna. Við val manraa í emb-
ætti er oft gert ráð fyrir um-
sagraiairaðila. Árið 1957 kom
fram tiilaiga á Alþiragi þess efn-
is, að dómuir umisagraaraðila
sikyldi bindandi, ef irainan hans
næðóst fullt samkomiulag um
tiinefniragu. Þessi tiliaga var
felld, enda rik tilhmeigimig til að
vei'ta al'lair stöður pólitískt. Að
dómi uindirritaðs væri fuil
ástæða til að eradurvekja þessa
tillögu, því isienzka embættis-
mannakerfið hefur beðið
óniældara skaða af fárárileguim
stöðuveit'niguim ýmissa ráð-
herra að uindaniförrau. Pólitisk-
ar stöðuveitiragar má þó telja
eðlilegar þegar um er að ræða
nánustu samverkameran ráð-
herra og helztu sérfræðiraga rik
isstjóiraia. Suma þessara mararaa
má með nokkrum rétti kal'la
stefrauim.ótaradi embættismeran,
og þar sem þe'r yfirtaka að
nokkru hefðbundin verksvið
ráðherra er óeð'lilegt að sikipa
þeim á bás með öðrum embætt-
ismönra'um. Sem dæmi um þetta
má nefraa, að eðlilegra væri fyr-
ir hægni sinraaða rikisstjórn að
hafa sér til ráðuraeytis hag-
fræð'iiniga mie’nmtaða á Vestur-
lömdum en aiustantj'áldshag-
fræðiniga, þótt eragin dragi í efa
meinntura þeirra og kuraináttu.
Eiraniig má benda á hversu fá-
ráralagt það væni, ef næsta rik-
isstjóm sæti uppi með blaða-
'fullitrúa og aðstoðarráðherra
þeirrar ríkisistjórnar, sem senra
fer að kveðja.
VÖLD EMBÆTTISMANNA
Svo sem áður er raefnt hefur
íslanzka ríkisbáknið þanizt
mjög ú't hin síðari ár. Þetta er
ekki iraeitt sér-íslerazkt fyrir
bæri, heldur alþjóðletg þróura
síðustu áratuga. Sem dænrai um
þessa þróun má raefraa, að í
laiiidi hiins hömlulausa eiraka-
Jón Ormur Halldórsson.
framtaks, USA, hefur starfs-
mönrau.m ríkisiras, að hernum
uradarasikildum, fjöigað úr
50.000 fyrir rúmri ökl í
3.000.000 á siðasta áratuigi.
ÚBþeraisla ísleinzka rikisJcerf-
isiras .á sér miaaigar ástseður.
Breyttir aitvinraiuhaettir og auk
ira þjónmsta ríkis við þegna
ráða þar mestu. Samfara þess-
um breytimgum heflur valde-
staða emibættismanna breytat.
Islenzkir embættismenri róða
nú rraeiru um gamig mála en
nokkru sinirai fyrr og hafa áhrlf
þelrra á Al'þiraigd og ákvörðunar
töku þar vaxið að sama skapi.
Þessi völd og áhrif eiru eánloum
tviþætt, þ.e. áhrif þeima á
framkvæmd ýmissa mála og
srtjómaratihafna araraars vegar
og hiras veigar áhrif ráðgefandi
emibættismarana, Með aukn-
um umsvifum ríkisins hafa
hvorki ráðherrair raé aðrir
stjómmálamenm tækifæri til
að kyraraa sér til hiifcar öH þau
fjölmörgu mál, sem til úriausn-
air koma, og kemur þá til kasita
embættismann'araraa. Þetita hef-
ur í för með sér það stjórraieySi,
sem mörgum þykir einkerarta
viss svið i ríkisrekstriraum. Á
þessu ætti að vera hægt að ráða
bót með skýrari verkaskiptiragu
miiBi embættismamna, og rraeð
því að færa embættismaran ör-
ar milli starfa. Áhrif ráðgef-
aradi embættismarana á fram-
kvæmdavalidið og rauraar efam-
íg á löggja'farvald’ið er utan
hiras heflðþuindína varkahrirags
ambættiismianraa og er tiltölu-
lega nýtt fyrirbæri i rikiskerf-
iirau.
Sérfræðiraigavaldið svokaHaða
kemur með velmagun og um-
svi'fum viðreisraarárarana og er
eitt af eiraikenraum þessa blóm-
laga timabils. Þá voi'u reynd
ný úrræði á sviði ef'tia.hagsmál'a
í stað heimatilbúinina haigstjóm
arráða framsókraairbærada.
Þessu fyltgdu áður óþekkt um-
svif ríkisvaldsirts, sem kröfð-
ust sérmenn'taðra mararaa.
Svo rammit kvað og kveður
að þessum áhrifum sérfrasð-
iraga að ísilsrazb'r stjórramála-
fllokkar k raoka sér raú við að
koma fram með heildarstefnu
á sviði eflnahaigsmála, en leita
þass í stað á náðir sérfræðiiniga
hverju siran'i.
Aldrei hefuir þetta ósjáXf-
stæði þó korri'ið skýrar fram en
hjá núveraradi rí'bisstjórn, sem
að ráði sérfræðiraga hefdr grip-
ið til úrræða, sem brjóta altger-
legta i bága við nýgefnar yfir-
iýsiingar ráðberra. Það alvarleg
astia var þó, að ráðum sérflræð-
iraganinia var alis ekbi fyligit
vairðaradi aðgerðir við fram-
kvæmd þessara úrræða, sem
voru forsemda þess, að úrræðin
næðu tilætl'uðum áraraigri.
Þetta má kalla misskilrt'rag á
hiutverki sérfræðiraga. Hvec
stjórnmálaflokkur verður að
fylgja ákveðimrai grundvallar-
stefnu í iraikiivægustu mála-
flokkum, sem hamra getur síðara
útflært á hverjum tíma og flraim
kvæmit i samráði við sérfróða
mettn.