Morgunblaðið - 09.12.1973, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 9. DESEMBER 1973
17
Vordagur 1920. — Halldór Laxness, 18 ára, með Óskari Hall-
dórssyni á Ráðhústorginu í Kaupmannahöfn.
Á Ráðhús-
torgi
III grein
Svo skemmtilega vill til, að komið
hefur í leitirnar ljósmynd, sem tekin
var af Halldóri Laxness og Óskari Hall-
dórssyni útgerðarmanni á Ráðhúspláss-
inu f Kaupmannahöfn þennan vor-
morgun í júní 1920. Hún er finnanleg í
vinnustofu Halldórs í Gljúfrasteini og
ber kynningu þeirra vitni.
Halldór Laxness hafði myndina
reyndar ekki fyrir framan sig, þegar
hann skrifaði fyrsta kafla sögunnar, en
mundi eftir þvi að hún hafði verið
tekin. Dóttir Óskars Halldórssonar,
Guðrún Óskarsdóttir, og maður hennar,
Kojic, júgóslavneski ræðismaðurinn í
Reykjavík, gáfu honum þessa mynd,
þegar Guðsgjafaþula var komin út;
Erna, dóttir Öskars, hafði fundið mynd-
ina í gömlu dóti. „Ég hef sjaldan haft
ástæðu til að verða jafnhrifinn af skiln-
ingi fólks á bókmenntum hér á landi
eins og í þessu tilfelli," sagði skáldið i
samtali okkar.
Á myndinni er Halldór nýorðinn 18
ára, en Óskar kominn undir þrítugt,
nánar tiltekið 27 ára. Fróðlegt er að
bera saman myndina og lýsingu skálds-
ins á þessum fundi þeirra á Ráðhústorg-
inu. Óskar er með harðkúluhatt, í
sjakket. Þó ekki í kakískyrtu, heldur
með harðan flibba — en stafurinn, sem
Halldór segir, að Óskar Halldórsson
hafi helzt aldrei skilið við sig, sést ekki
á myndinni.
Skáldið unga er aftur á móti greini-
lega með staf og listamannahatt, „og ég
sé ekki betur en ég sé í sjakket líka, og
með listamannaslaufu." Halldór Lax-
ness „hafði verið í kynnisför í Norður-
skandinavíu og m. a. dvalizt um hríð
með Lars Larson óðalsbónda og skáldi í
Trusta í Jamtalandi, það var um hvíta-
sunnuna,“ segir hann. Rétt er lika, að
eftir að Halldór kom aftur til Kaup-
mannahafnar gisti hann hjá Óskari
Halldórssyni, sem þá hafði litla íbúð i
námunda við járnbrautarstöðina, „ég
bjó þar hjá honum í vikutíma; og það
voru einmitt dagarnir meðan krakkið
mikla stóð yfir. Ég var einhvers staðar
úti í bæ á daginn við álika þarfleg störf
og maðurinn sem er að selja kanarí-
fugia i bókinni; átti margt vina og kunn-
ingja í Kaupmannahöfn og allir voru
góðir við svona dreng. Á Ráðhústorginu
voru sérstakir ljósmyndarar, sem voru
kallaðir kanónufótógraffar af því hvað
þeir voru röskir að smella af þessum
fallbyssum sínum, fóru siðan inn í belg
og sóttu út úr honum blauta myndina.
Til svona ljósmyndara fórum við Óskar
til að láta gera okkur eilífa."
Málþing
um
Guðs-
gjafa
þulu
III Krakkið.
Krakkið mikla 1920 er söguleg stað-
reynd, ,,en lítið hefur verið um það
skrifað, mér tókst a. m. k. ekki að finna
neitt um það i dagblöðum. En áratugum
síðar fara menn að drepa á það eins og
alkunna staðreynd. Þegar Ásgeir Ás-
geirsson skrifaði um móður Selmu Jóns-
dóttur, Helgu Björnsdóttur, segir hann,
að Jón Björnsson í Borgarnesi, faðir
Selmu, hafi verið einn þeirra fáu stór-
eignamanna á íslandi, sem voru svo
sterkir á svellinu, að þetta krakk reið
þeim ekki að fullu.“
Skáldið virðist fylgjast með flestu,
sem skrifað er, því að i Morgunblaðinu
5. sept. 1972, segir Ásgeir Ásgeirsson,
orðrétt, að Jón frá Bæ hafi verið svo
góður fésýsiumaður, að ekki hafi séð á
„þó að hann yrði fyrir skakkaföllum
svo sem á sildartapsárinu mikla 1920“.
M.
viða — um þessar
mundir og Magnús Kjartans-
son hefur einna mest hald-
ið á loft með leyfir húsbænda
sinna í Kreml. Það er á þessa leið:
Austrið og vestrið er hvort
tveggja jafn slæmt. Atlantshafs-
bandalagið og Varsjárbandalagið
eru hliðstæður. Stórveldin,
Bandarikin og Rússland, ógna
bæði smáríkjunum. Ástandið í
Tékkóslóvakíu og á Islandi er
alveg sambærilegt. Við eigum að
berjast jafnt gegn hinum illu öfl-
um í vestri og austri.
Þótt ótrúlegt sé hefur þetta
áóðursbragð borið talsverðan
árangur, bæði hér á Iandi og ann-
ars staðar, enda hefðu Rússar
ekki heimilað þjónum sínum að
beita því, nema svo væri. En er
ekki timabært fyrir þá, sem hafa
látið jafn gegnsæjar falsanir
blekkja sig að taka málið til
nánari endurskoðunar. Hvernig
væri að taka hverja og eina af
„hliðstæðunum" hans Magnúsar
til yfirvegunar í ró og næði?
Viðræðum
frestað
Viðræðunum við Bandaríkja-
stjórn um endurskoðun varnar-
samningsins hefur nú verið frest-
að fram yfir áramót. Ljóst er þvi,
að málið kemur ekki til kasta Al-
þingis fyrr en siðari hluta vetrar.
Og útlit er fyrir, að allt verði enn i
óvissu um alllangt skeið.
Ekki veit bréfritari, hvað fyrir
forsætisráðherra og utanríkisráð-
herra vakir í varnarálunum. Til-
svör þeirra eru oftast nánast vé-
frétt. Áreiðanlegt er þó, að þeir
hafa þungar áhyggjur af málinu,
enda er mikil ábyrgð á þeirra
herðar lögð.
Nú í vikunni samþykktu banda-
lagsþjóðir íslands og Bandaríkj-
anna í Atlantshafsbandalaginu
áskorun til ríkjanna tveggja um,
að þau tryggðu Atlantshafsbanda-
laginu áframhaldandi afnot af
Keflavíkurflugvelli. Ekkert fer á
milli mála, að bandalagsþjóðir
okkar hafa þungar áhyggjur af
þvf, ef alvara yrði úr þvi gerð að
reka varnarliðið úr landi, ekki
sizt Norðntenn, sem lenda rnundu
í úlfakreppu, þegar Rússar færðu
áhrifasvæði sitt Iengst út á
Atlantshaf.
Ekkert fer á milli mála, að þess-
ar staðreyndir eru ljósar bæði for-
sætisráðherra ög utanríkisráð-
herra. Enginn efast um, að þeir
séu einlægir stuðningsmenn
Atlantshafsbandalagsins, enda
margyfirlýst af þeim báðum, að
þeir telji, að Island eigi að vera
áfram í bandalaginu, og að þeim
sé það ljóst, að það er Atlantshafs-
bandalagið, sem verndað hefur
frið og frelsi í okkar heimshluta.
Þegar eindregin tilmæli berast
Islendingum frá bandalagsþjóð-
um okkar, taka slikir menn þau
að sjálfsögðu alvarlega, og
áreiðanlega yrði þeim meira en
lítið órótt, ef þeir ættu að bera
ábyrgð á þvi, að Island yrði gert
varnarlaust og ofurselt ásælni
hins rússneska hervalds, jafn-
framt þvi sem varnarmáttur
Atlantshafsbandalagsins í heild
yrði veiktur stórlega. Og ekki má
gleyma hinu „móralska" áfalli,
sem það væri, ef ein þjóðin skær-
ist úr leik, einmitt þegar tilraunir
eru gerðar til að knýja fram gagn-
kvæma fækkun í herafla og sam-
komulag um að draga úr spenn-
unni.
Þrýstingur
kommúnista
Á hinn bóginn auka svo komm-
únistar jafnt og þétt þrýstinginn á
samráðherra sína. Þeir veilja fyr-
ir hvern mun sitja áfram í ríkis-
stjórn, eins og svo glöggt hefur
komið i ljós, einkum í tveimur
tilvikum, annars vegar þegar þeir
kyngdu því, að Bandaríkjamenn
kostuðu flugbrautarlenginguna á
Keflavíkurflugvelli og hins vegar,
þegar þeir átu ofan i sig allt það,
sem þeir höfðu sagt um samning-,
ana við Breta.
Þeir réttlæta áframhaldandi
dvöl sína í ríkisstjórninni með
því, að þeir ætli að koma varnar-
liðinu úr landi og allt annað séu
aukaatriði. Þess vegna verði
flokksmenn þeirra að sætta sig
við ýmislegt grábölvað.
Ritstjórnargrein Tímans sl.
laugardagvaktimiklaathygli. Þar
er undirstrikað annars vegar,
að forsætisráðherra og utanríkis-
ráðherra hafi gefið yfirlýsingar
um það, að engin ákvörðun hafi
verið tekin um brottför varnar-
liðsins og hins vegar, að Fram-
sóknarflokkurinn leggi áherzlu á,
„að markmiðum málefnasamn-
ings rfkisstjórnarinnar verði náð
með endurskoðun varnarsamn-
ingsins, þ.e. að samningnum verði
ekki sagt upp. heldur að sam-
komulag takist um að herliðið
hverfi á brott í áföngum á ákveðn-
um tima og þannig að Atlants-
hafsbandalaginu geti orðið sem
mest not af þeirri eftirlits- og
aðvörunarstarfsemi. sem hér yrði
áfram, án þess að í landinu væri
erlent herlið."
Þessa ritstjórnargrein skildi
Magnús Kjartansson (vafalaust
réttilega) svo, að það væri stefna
leiðarahöfundar, að ekkert yrði
úr brottför varnarliðsins. Hann
rauk upp á nef sér og réðst með
heift að ritstjóra Tímans, en þá
kom babb í bátinn. Upplýst var,
að bæði forsætisráðherra og utan-
rikisráðherra hefðu lagt blessun
sina yfir þessa ritstjórnargrein,
sem iðnaðarráðherrann hafði
kallað árás á þá. Samkvæmt kenn-
ingu hans höfðu þeir því gert
heiftarlega árás á sjálfa sig!
En þegar þessa aðför Magnúsar
Kjartanssonar rann út i sandinn,
gerði hann sér lítið fyrir og sagði
við Morgunblaðið:
„Ég hef enga trú á því, að þeir
(forsætisráðherra og utanrikis-
ráðherra) hafi veitt þessum leið-
, ara athygli, þegar Tómas las hann
upp fyrir þá i símann, enda tel ég
hann í algjörri andstöðu við það.
sem þeir hafa lýst yfir á Alþingi
ísléndinga seinustu vikurnar."
Og þegar biaðamaður Morgun-
blaðsins spyr:
„Hafa þeir verið eitthvað ann-
ars hugar?"
svarar Magnús:
„Já það mætti segja mér það."
Ekkert hefur bólað á þvi, að
ráðherrarnir vildu viðurkenna, að
þeir væru með hugann við eitt-
hvað allt annað, þegar flokkur
þeirra er að marka stefnu i
örlagaríkasta máli þjóðarinnar.
enda væru þeir þá báðir óhæfir
til stjórnmálaafskipta. Leiðari
Timans stendur því
óhaggaður, og vonandi
haggast hann aldrei né held-
ur sá skilnangur Magnúsar
Kjartanssonar, að helztu ráða-
menn Framsóknarflokksins hafi
meðþessari ritstjórnargrein gefið
ótvirætt til kynna, að þeir væru
staðákveðnir í því að gera landið
ekki varnarlaust. En þá fer líka
að vandast málið fyrir þeirn
Magnúsi og Lúðvik Jósepssyni.
því að Magnús tekur mikið upp í
sig, er hann ræðir um stefnu þá,
sem ritstjórnargreinin túlkar.
Hann segir orðrétt:
„Hitt vil ég endurtaka. sem ég
hef margsinnis sagt áður: Akvæð-
in um algjöra brottför hersins eru
sameiginleg heitstrenging
stjórnarflokkanna allra. Þeir
bundust einnig samtökum um, að
stjórnarflokkarnir allir stæðu að
framkvæmd þessa fyrirheits á
jafnréttisgrundvelli. Ég hef verið
og er sannfærður um, að ailir
þingmenn stjórnarflokkanna
telja það drengskaparskyldu sína
að standa við þessi fyrirheit —
Tónias Karlsson er sem betur fer
aðeins varaþingmaður. Fari svo
óliklega að einhver skerist úr
leik, er hann um leið að rjúfa
þessa stjórnarsamvinnu."
Nú er upplýst. samkvæmt skiln-
ingi Magnúsar Kjartanssonar
sjálfs, að hvorki meira né minna
en bæði forsætisráðherra og utan-
rikisráðherra hafa „skorizt úr
leik". Er málið þá ekki farið að
vandast?