Morgunblaðið - 23.12.1975, Blaðsíða 8

8
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 1975
Dulheimar
Arni Óla: DULHEIMAR IS-
LANDS. 185 bls. Setberg. Rvfk
1975.
ÞJÓÐTRÚ — hjátrú — hvað er
það? Hugarburður? Raunveru-
leiki? Eða eitthvað þar á milli?
I Dulheimum Islands ræðir
Árni Óla fræðilega um þessa
hluti og einmitt á þann hátt
sem hér var spurt. Fyrst skil-
greinir hann hugtakið hjátrú
og segir meðal annars um það:
„Hjá þýðir: fast við, í námunda
við, nálægt, við hliðina á ein-
hverju. Hjátrúin er því aðeins
til hliðar við trúna, er hliðstæð
henni... I þessari bók verður
nafnið hjátrú notað i sinni upp-
haflegu merkingu, en ekki sem
hégilja eða hindurvitni."
Fáir núlifandi Islendingar
munu vera færari að fjalla um
þetta efni sakir þess hve Árni
þekkir náið landið og sögu þess,
bæði hið stóra og smáa í
íslenskri náttúru. Áratugum
saman var hann ritstjóri Les-
bókar Morgunblaðsins og
fór þá um hendur hans margs
konar þjóðlegur fróðleikur auk
þess sem hann lagði sjálfur til
ærið þess konar efni.
Þegar tekið er fyrir viðfangs-
efni af þessu tagi verður að
sjálfsögðu fyrst að bera hjá-
trúna hér saman við sams
konar trú annars staðar. Þegar
borið hefur verið saman og
fundin eru ýmis undirstöðu-
tákn sem víða eru kunn og sam-
eiginleg í hjátrú margra þjóða
verður næst fyrir að spyrja
hvaðan og hvernig þau séu
komin inn í hugarheim þjóð-
anna. Til að mynda drekarnir
— hver er uppruni þeirra?
Og með hvaða hætti hafa þeir
orðið til í hugmyndaheimi kyn-
slóðanna? Slíkar kynjaverur
eru ekki til á jörðinni nú en
voru til fyrir milljónum ára, t.d.
sá frægi dínósárus, risaeðlan,
sem vera mun útdauð fyrir hér
um bil sextíu milljónum ára.
Arni Óla hefur sínar hugmynd-
ir um hlutdeild hennar í upp-
runa hjátrúarinnar og spyr:
„Getur ekki verið að þær furðu-
skepnur, sem talist hafa vættir,
og þá aðallega landvættir, sé
minningar frá þeim tíma, er
alls konar furðudýr voru á jörð-
unni; jafnvel að mannkynið
rámi enn í eðlurnar gömlu, sem
engum öðrum skepnum voru
líkar, og gátu bæði gengið og
flogið?“ Og Arni Óla styður til-
gátuna persónulegum endur-
minningum:
„Á kveldvökunum heima var
alltaf lesið upphátt fyrir fólkið,
ekki sfst fornsögur. En eins og
menn vita, mora þær allar af
frásögnum um kynjaverur og
furðuskepnur. Við krakkarnir
þurftum einskis að spyrja um
þessar verur. Þær stóðu okkur
lifandi fyrir hugarsjónum, hvar
sem þeim skaut upp: Miðgarðs-
ormur, Fáfnir, dvergur í oturs-
ham, Möndull dvergur, Loft-
hæna f skessuham, Gusi
konungur, eiturspúandi flug-
drekar og finngálkn, Elgfróði,
Óðinn á Sleipni áttfættum, Val-
kyrjur þeysandi í loftinu, Brúsi
jötunn og kettan móðir hans,
blótrisi Skota, Járngrfmur í
Njálu, tröllskessan, sem hamp-
aði kempunni Örvar-Oddi eins
og hann væri barn o.s.frv. —
Þess má geta, að við höfðum
aldrei séð myndir af þessum
ímynduðu verum, né myndir af
fornaldardýrum. En þegar við
bárum saman, okkar á milli,
hvernig hver af þessum verum
hafði verið í hátt, þá bar sára-
lítið á milli.“
Og höfundur spyr:
„Var þetta árþúsunda gömul
minning um furðulegar verur,
eða höfðum við öll sameiginlegt
ímyndunarafl?"
Ekki telur sá, er þetta ritar,
sig færan um að svara þessari
spurning. En meira legg ég upp
úr kvöldvökum I Kelduhverfi
um aldamót en hugarórum
Eriks v. Dánikens sem Arni Ola
vitnar í tilgátum sínum til
stuðnings — „að minnið
geymist í minnismólekúlum og
að RNA og DNA mólekúl skipa
niður minnisinnihaldinu og
flytja það.“
Hvort sem nú þjóðtrúin á stoð
I draumi eða duldum raunveru-
leika er eðli hennar að ýkja og
stækka, eða að hinu leytinu að
smækka og þá einnig til að
auka áhrifagildi, samanber
tröll og dverga sem hafa útlit
manna og eiginleika, en hvort
tveggja I öðrum hlutföllum,
Bðkmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
Árni Óla.
sumt meira og annað minna
eftir atvikum. Eðlur eru til um
vfða veröld. En rétt er það, ekki
eru þær að stærð sambærilegar
við dínósárus eða Fáfni og ekki
bar þær fyrir augu íslenskra
barna norður i Þingeyjar-
sýslum um aldamót — nema
hugskotsaugun.
Árna Óla verður tíðrætt um
táknin í skjaldarmerki tslands
en þau byggjast sem kunnugt
er á sögunni um landvættirnar
fjórar. Vitnar hann til tveggja
manna, Matthíasar Þórðarsonar
þjóðminjavarðar og Jónasar
Guðmundssonar ritstjóra Dag-
renningar, sem báðir rekja upp-
runa sögunnar til Biblíunnar,
Matthías til Esekíels spámanns
„þar sem hann segir frá hinum
fjórum Kerúbum, er hann sá í
vitran,“ og Jónas til þess staðar
í Opinberunarbókinni þar sem
segir: „Hásæti var reist á himni
og einhver sat í hásætinu. — Og
umhverfis hásætið voru fjórar
lifandi verur alsettar augum í
bak og fyrir. Og fyrsta veran
var lík ljóni, og önnur veran
var Ifk uxa, og þriðja veran
hafði ásjónu sem maður, og
fjórða veran var lík fljúgandi
erni.
Frá þessu greinir í þeim
kafla bókar Árna Óla er Land-
vættir nefnist. Annar kafli ber
svo heitið Skjaldarmerki Is-
lands en þar segir Arni Óla
sögu þess og ber það saman við
skjaldarmerki nokkurra rfkja
annarra.
Þó hér hafi verið staldrað við
eitt til tvö atriði í Dulheimum
Islands ber ekki svo að skilja að
þau skipi þar neitt meginrúm
heldur er drepið hér á þau sem
sýnishorn þess hvernig höfund-
ur ræðir mál hvert út frá
ýmsum sjónarhornum og
styður hvaðeina bæði sjálfs
reynslu og annarra áliti.
I Dulheimum Islands er lýst
öllum megineinkennum ís-
lenskrar hjátrúar og mikið efni
saman dregið. Og öllu er þarna
fyrir komið skipulega og fræði-
lega eins og höfundarins var
von og vísa.
□ Guðný Sigurðardóttir:
Það er bara svona.
□ Bókaforlag
Odds Björnssonar 1975.
Þetta er þriðja bók Guðnýjar
Sigurðardóttur, og hún er gerð
af talsverðri leikni, og þó að
skynbær lesandi haldi fyrst að
sagan ætli að verða hálfgildings
leiðindaþvæla þó í skemmti-
sagnastfl, verður til söguþráður
sem á sér raunverulega rætur í
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
mannlegu eðli og samfélagsað-
stæðum.
Hjón með tvö börn flytjast til
ársdvalar í Reykjavík úr smá-
þorpi úti á landsbyggðinni, þar
eð húsföðurnum gefst af sér-
stökum ástæðum kostur á góðri
atvinnu og rúmgóðri fbúð.
Ibúðin er í allstóru fjölbýlis-
húsi, þar sem býr mislitur
hópur. Við sögu kemur einkum
kvenfólkið og samskipti þess
við „nýju fjölskylduna“. Tvær
kellur lifa mjög á ávirðingum
sambýlisfólks síns, og nú hefur
þeim borizt allgóður fengur þar
sem er sveitakonan og börn
hennar. Sú þriðja er haldin
þeirri alkunnu áráttu að koma
karlmönnum til við sig, þ' t
gift sé — og ekki síður kvæi.
um en lausum og liðugum. S
fjórða hefur löngu bitið K,-
uðið af skömminni, er fyrir-
sæta, sem striplast gjarnan
nakin eða svo gott sem um fbúð
sína. Loks er það Esther, dóttir
daðurdrósarinnar Evu, mennta-
skólastúlka, sem er í bókinni
fulltrúi heilbrigðrar æsku í
andstöðu við sýndarmennsku,
tildur og margvísleg óheilindi,
einkum í samskiptum kynj-
anna.
Sú „innflutta", Elín að
nafni, er uppalin við siðlæti á
ömmuvísu í hugsunarhætti og
breytni. Að henni hænist
Esther, finnur, að þótt ótrúlegt
sé, muni hún vera að minnsta
kosti hreinskiptin í tilfinninga-
málum. Og Esther fræðir þessa
konu á þvf að I Reykjavík þyki
framhjáhald karls og konu
ekkert tiltökumál þó að hjón
skilji ekki. Og Esther varar
Elínu alveg sérstaklega við
móður sinni, sem hjónabandi
Elínar og Karls bónda hennar,
stafi af bráð hætta. Þetta
virðist svo vera að koma á
daginn, meira að segja kunni
frú Elínu að geta hent að laðast
um of að gömlum vini þeirra
hjóna enda játar hann henni
ást sfna.
Þarna hefði sem sé mátt
búast við harmleik, en sann-
leikurinn er sá að nú hef ég
látið lesanda, minn bragða á
sýrunni í sögunni. Svo er eftir
sætsaftin til bragðbætis. Allt
ræðst sem sé á bezta veg, og
raunar er ekki óhönduglega á
blöndunni haldið. Þá ber þess
að geta, að við könnumst yfir-
leitt við kvenpersónur sögu-
konunnar úr daglegu lífi, en
öðru máli er að gegna um karl-
mennina tvo sem nokkuð geta
heitið koma við sögu. Annar má
heita tuskukarl hinn tálgaður
haglega úr mjúkum viði. Jú
slfkir menn eru til, en ekki
gerast þeir aðilar að neinu því
sem valdi straumhvörfum í lífi
eins eða annars.
Sýra o g
sætsaft
Þörfhandbók
HEIMSKRINGLA hefur sent
frá sér pappfrskilju, sem ber
nafnið „Handbók í félagsstörf-
um“ og er höfundur hennar
Jón Sigurðsson. Bókinni er
skipt í fimm meginkafla. Hinn
fyrsti fjallar um félög almennt,
hvernig ber að stofna þau,
hvernig eigi að setja félagslög,
kjósa stjórn og annast rekstur
félags. Annar kaflinn fjallar
um fundi og fundarstjórn. Þar
er rakið hver fundarskipan eigi
að vera, hvernig undirbúa skuli
fund, hvernig skuli setja hann
og slíta honum, hvernig fundur
sé lögmætur, hvernig fundir
skiptist eftir tegundum í aðal-
fundi, félagsfundi, ráðstefnur
o.sv.frv. Einnig er rætt nokkuð
um hvernig stýra skuli fundi,
halda uppi aga og góðum
fundaranda. Þriðji kaflinn ber
heitið ,,Um kosningar og með-
ferð tillagna“. Eins og nafnið
bendir til er þar fjallað um það,
hvernig skuli haga kosningum
á fundum, hvaða reglur gildi
almennt um atkvæðisrétt og
kjörgengi, hvað sé meirihluti,
Bðkmenntlr
eftir JÓN Þ. ÞÓR
hver séu áhrif forkosninga og
margt fleira.
Fjórði kafli fjallar um ræðu-
mennsku. Þar segir frá því,
hvernig mönnum beri að haga
sér I ræðustól, greint er frá
ýmsum tegundum ræðu og loks
er skýrt hvernig mönnum beri
að undirbúa ræður og byggja
þær upp. Smákafli fylgir einnig
um áróður og nokkuð er greint
frá rökfræði. Fimmti og síðasti
kaflinn fjallar um félagsmála-
námskeið og í bókarlok er bent
á nokkur rit á íslenzku, sem
þjónað gætu sem viðbótarles-
efni.
Ekki þarf að draga I efa, að
þessi litla bók verður mörgum
kærkomin. öllum er kunnugt
að hér á landi eru stofnuð fjöl-
mörg félög á ár^ hverju I ýms-
um tilgangi. Oft er það þó svo,
að þeir, sem félögin stofna,
hafa harla litla hugmynd um
félagsstörf, hvernig bezt sé að
haga þeim og hvaða reglur gildi
um þau. Allir slíkir áhugamenn
geta sótt nokkurn fróðleik i
þessa bók þótt hún sé auðvitað
fjarri því að vera tæmandi á
nokkurn hátt. I sumum félög-
um er jafnvel bezt að hafa
engar reglur.
Þeir eru lfka margir, sem
hafa verið í fjölmörgum félög-
um, en hafa þó aldrei getað nýtt
aðild sína til fulls vegna þess að
þeir áttu erfitt með að halda
ræður og skýra skoðanir sínar.
Þessir menn geta líka numið
margt af kveri þessu. Og sama
gildir um þá sem þurfa, eða
telja sig þurfa að flytja skála-
ræður. Þeir geta lært af þessari
bók og hafi þeir auk hennar við
höndina, sýnisbók um ljóðagerð
og islenzka fyndni ættu þeir að
vera færir í flestan sjó. Af öllu
þessu ætti að vera Ijóst, að bók
Jóns Sigurðssonar getur orðið
mörgum að gagni og verður
vafalaust mörgum, kærkomin.
Hún hefur líka þann stóra kost,
að framsetning er öll mjög skýr
og ákveðin; engar vífillengjur.
Þörf bók
Bðkmenntlr
eftir JÓN Þ. ÞÓR
BÓKAÚTGÁFA Menningar-
sjóðs og Þjóðvinafélagsins hef-
ur sent frá sér nýtt bindi af
alfræði Menningarsjóðs. Það
fjallar um hagfræði og er eftir
Ólaf Björnsson prófessor.
I inngangskafla segir höfund-
ur að fyrir svo sem tíu árum
hafi verið ákveðið að hann
skrifaði skýringar á þeim upp-
sláttarorðum um hagfræði, sem
fyrirhuguð voru í alfræðiorða-
bók, sem Menningarsjóður átti
að gefa út. Af þeirri útgáfu
varð ekkert en þessi bók, sem
nú birtist, er að nokkru leyti
árangur vinnu höfundar að
alfræðiritinu.
Þetta er ekki stór bók, 68 bls.,
en f henni er mikill fjöldi hag-
fræðilegra hugtaka skýrður á
skýran og skilmerkilegan hátt
svo hver maður má skilja um
hvað er fjallað. Höfundur getur
þess I formála, að oft hafi verið
erfitt um vik, þar sem ekki eru
til íslenzk orð yfir öll þau hug-
tök, sem notuð eru i hagfræði
almennt. Verður þvf að notast
við erlend orð á stöku stað, en
víða eru notuð skemmtileg ný-
yrði.
Auk þeirra hugtaka, sem
beinlínis geta kallast hagfræði
leg, er gerð grein fyrir ýmsum
stofnunum og samtökum, sem
oft ber á góma í umræðum um
efnahags- og atvinnumál. Má
þar nefna sem dæmi Alþýðu-
samband Islands, almanna-
tryggingar, Fríverzlunarbanda-
lag Evrópu, Efnahagsbandalag
Evrópu, o.sv. frv. Einnig er
gerð grein fyrir ýmsum fræg-
ustu hagfræðingum sögunnar,
skýrt frá kenningum þeirra og
þýðingu þeirra.
Þessi bók á vafalaust eftir að
reynast mörgum nytsamleg.
Þarna er margt skilgreint, sem
við erum sífellt að tala um, en
vitum þó varla hvað er I raun
og veru. Ég vil nefna nokkur
dæmi, sem válin eru af handa-
hófi: arður, ágóði, dánartala,
Ólafur Björnsson
dýrtíð, framleiðsluþættir,
greiðslugeta, gullfótur, hag-
vöxtur, viðskiptakjör, virðis-
auki, þjóðarauki. Þannig mætti
lengi telja.
Skilgreiningar Ólafs Björns-
sonar eru sem fyrr segir mjög
skýrar og ættu að koma öllum
að nokkru gagni. Sérstaklega
skal fólki bent á að hafa þetta
rit við höndina þegar það
hlustar á stjórnmálamenn ræða
fjármál í fjölmiðlum. Þetta er
þörf bók og þakkarverð.