Morgunblaðið - 29.04.1976, Qupperneq 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 29. APRlL 1976
MORGUNBLAÐIÐ. FIMMTUDAGUR 29. APRIL 1976
17
fHwgtmliIiifetfe
Utgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
Ritstjórn og afgreiðsla
Auglýsingar
hf. Arvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johahnessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn GuSmundsson.
Bjöm Jóhannsson.
Árni Garðar Kristinsson.
Aðalstræti 6, *í*ri 10100
Aðarlstræti 6, sími 22480.
Áskriftargjald 1000,00 kr. á mánuði innanlands.
í lausasölu 50,00 kr. eintakið.
Islenzk húsgögn
Nú stendur yfir sýn-
ing á íslenzkum hús-
gögnum og innréttingum i
Reykjavík. Það eru 32 ís-
lenzk fyrirtæki sem kynna
vöru sína og vilja framleið-
endur meö sýningu þessari
leyfa húsgagnakaupmönn-
um og almenningi að sjá
það nýjasta, sem þeir hafa
upp á að bjóða í fram-
leiðslu sinni, að því er segir
í fréttum. Þannig geta hús-
gagnakaupmenn kynnt sér
það nýjasta, sem framleitt
er á íslandi í þessari iðn og
það, sem ekki er síður mik-
ilvægt: Almenningur getur
séð, svart á hvítu, að ís-
lenzkir iðnaðarmenn fylgj-
ast vel með og íslenzkur
iðnaður er fyllilega sam-
keppnisfær við útlendan
iðnað, ekki sízt húsgagna-
framleiðslu.
Að sjálfsögðu eigum við
að leggja höfuðáherzlu á
það, ekki sízt nú þegar við
eigum undir högg að sækja
hvað gjaldeyrisforða snert-
ir, að kaupa íslenzka fram-
leiðslu og auka með því
vinnu innanlands á sama
tima og við spörum dýr-
mætan gjaldeyri. Það er
ekki sízt nauðsynlegt nú,
þegar íslendingar eiga í
hatrammri baráttu við
Breta út á við og þurfa við
aó etja mikla erfiðleika á
efnahagssviðinu inn á við,
sem nauðsynlegt er að
staldra við, líta í eigin
barm og efla það sem ís-
lenzkt er. Sumir hafa viljað
halda því fram að aðildin
að EFTA hafi haft þaó í för
með sér, að íslenzkri fram-
leiðslu hafi hrakað og hún
standi illa að vígi í sam-
keppni við innfluttar iðn-
aðarvörur. En gleðilegt er,
að þeir, sem helzt þekkja
til, hafa lýst því með rök-
um, hvernig t.a.m. hús-
gagnaiðnaðurinn hefur
blómgast á íslandi undan-
farin ár. í því sambandi er
ekki úr vegi að vitna í ræðu
iðnaðarmálaráðherra,
Gunnars Thoroddsens á
ársþingi iðnrekenda ný-
lega, en þar sagði hann
m.a. um samkeppni við inn-
flutning: „Húsgagna- og
innréttingasmíði er stærst
hinna vernduðu greina,
bæði að því er tekur til
mannafla og veltu. í þess-
ari grein hefur orðið stöð-
ug framleiðsluaukning frá
árinu 1969 og er talið, að
fram til ársins 1975 hafi
framleiðslumagnið í þess-
ari grein aukizt um nálægt
80%, og jafnvel á síðasta
ári var um framleiðslu-
aukningu í þessari grein að
ræða, þrátt fyrir samdrátt
þjóðarframleiðslu og
tekna. Starfsmönnum hef-
ur einnig fjölgað í þessari
grein, en þó mun minna en
nemur aukningu fram-
leiðslu og því hefur orðið
talsverð framleiðniaukn-
ing í greininni. Sama er
einnig að segja um greinar
eins og fatagerð, sælgætis-
gerð og veiðarfæraiðnað,
þótt framleiðsluaukning í
þessum greinum hafi ekki
verið eins ör og í húsgagna-
smíði, og framleiðsla sæl-
gætis hefur lítillega dreg-
ist saman síðustu tvö árin,
og í fatagerð var fram-
leiðsla 1975 sennilega
óbreytt frá fyrra ári.“
Á það ber að leggja höf-
uðáherzlu að íslenzkur iðn-
aóur standist þá sam-
keppni, sem hann fær er-
lendis frá. íslenzki iðnaður-
inn hefur sýnt, að hann er
fyllilega fær um það hlut-
verk, sem honum er ætlað
og raunar er okkur nauð-
synlegt að auka starfsem-
ina í öllum greinum iónað-
ar. Iðnaður veitir fjölda
fólks atvinnu, hann sparar
gjaldeyri og sióast, en ekki
sízt, er góóur iðnaður tákn
um menningarlegt hlut-
verk þjóða, arfleifð þeirra
og þá kröfu, sem við hljót-
um að gera á hendur okkar
sjálfra — að styðjast sem
mest viö eigin framleiðslu.
Ashkenazy
Asumardaginn fyrsta
var birt i Morgunblað-
inu l'rétt og forystugrein
um mál Davíðs Ashke-
nazys, föður Vladimirs, og
verður það ekki tíundað
hér, en einungis á það
bent, að blaðið skoraði á
Þjóóviljann aó taka í for-
ystugrein af alefli undir
óskina um, að Sovétstjórn-
in leyfi David Ashkenazy
að koma í heimsókn til
sonar síns hér á íslandi,
tengdadóttur sinnar og
barnabarna.
Þessi ósk er hér með ít-
rekuð, því að hún virðist,
a.m.k. enn sem komið er,
hafa farið fram hjá mann-
réttindariddurum Þjóðvilj-
ans.
/ Lesbók Morgunblaðsins dags. 24. mars 1976 birtust í fyrsta sinn á
íslensku skjöl bandaríska utanríkisráðuneytisins frá 1949, þar sem m.a.
er fjallað um aði/d íslands að Atlantshafsbandalaginu. Síðan hafa orðið
töluverðar umræður um skjölin. Þjóðviljinn hefur lagt sig fram um að
nota þau til að ófrægja þá, sem stóðu að viðræðunum við Bandaríkja-
menn á þessum tíma.
Grein sú, sem hér birtist er sú fyrsta af þremur er Björn Bjarnason hefur
ritað um bandarísku „leyniskýrslurnar" í samanburði við opinber íslensk
gögn frá þessum tíma og með hliðsjón af skrifum Þjóðviljans síðustu
vikur. Önnur greinin birtist hér í b/aðinu á morgun, föstudag 30. apríl, og
sú þriðja laugardaginn 1. maí.
Undanfarið hefur athygli manna enn einu
sinni beinst að því, sem gerðist á árinu 1949,
þegar ísland gerðist stofnaðili Atlantshafs-
bandalagsins. Ahugann á þessu máli nú er að
rekja til þess, að á síðasta ári gaf utanríkis-
ráðuneyti Bandaríkjanna út nýtt bindi í ritröð
sinni: Foreign Relations of the United States
IV bindi 1949. 1 þessu bindi er fjallað um
samskipti Bandaríkjanna við Vestur-Evrópu á
árinu 1949, og þar með einkum þátttöku
Bandarikjanna í Norður-Atlantshafsbanda-
langinu, sem stofnað var 4. apríl 1949.
Þann 24. mars s.l. birti Lesbók Morgunblaðs-
ins í fyrsta sinn á íslensku hluta af þeim
köflum þessarar bókar, sem snerta ísland.
Þjóðviljinn birti 2. og 3. apríl skýrslu úr bók-
inni um samskipti Bandaríkjanna og islands,
og birtist hún að hluta í Lesbókinni 4. apríl.
Loks birti Þjóðviljinn 15. apríl þann hluta
frásagnarinnar af viðræðunum í Washington,
sem Lesbókin hafði ekki birt.
Frá því að fyrstu kaflarnir úr bókinni birt-
ust í Lesbókinni, hefur Þjóðviljinn reynt að
gera þessi gömlu skjöl sem tortryggilegust, og
lagt í þau þá merkingu, sem blaðið telur best
henta söguskoðun sinni nú á tímum. Til dæmis
um skrif Þjóðviljans um þessi bandarísku
skjöl má nefna eftirfarandi kafla í forystu-
grein blaðsins 10. apríl:
„1 ritskoðunarlöndum tíðkast það að
stjórnarvöld komast hjá því að óþægilegar
staðreyndir komist í hámæli. Það hugarfar
sem þar ríkir ríkir einnig á ritstjórnarskrif-
stofum fhaldsblaðanna hér á landi. En sem
betur fer tekst þeim ekki að loka sig inni:
Krafa fólksins um afdráttarlaus svör brýtur
um síðir niður þagnarmúrinn.“
í þessari stuttu klausu úr Þjóðviljanum er
raunar ekki heil brú, þegar grannt er skoðað. I
ritskoðunarlöndum hefðu skýrslur sem þessar
aldrei verið birtar. Ef Morgunblaðið hefði
viljað þegja um þessi merkilegú gögn, hefði
það ekki orðið fyrst íslenskra blaðatil að birta
úr þeim kafla. Telji Þjóðviljinn einhverjum
spurningum ósvarað eftir lestur bandarísku
gagnanna, á blaðið auðvitað að snúa sér til
bandarískra stjórnvalda með spurningar sínar.
Skýrslurnar eru ritsmíðar bandarískra emb-
ættismanna og hafa að geyma viðhorf þeirra
og það, sem þeir töldu á árinu 1949 nauðsyn-
legt að leggja áherslu á við mótun utanríkis-
stefnu Bandaríkjanna gagnvart íslandi.
Þjóðviljinn og áhangendur hans eru greini-
lega mjög vonsviknir yfir því, að Morgunblaðið
skuli hafa orðið fyrst til að vekja athygli á
þessum gögnum hér á landi. í blaðagrein segir
Svava Jakobsdóttir: „Morgunblaðið birti hluta
af skýrslum þessum í Lesbók sinni og skipar
þeim þar með á bekk með venjulegum fróð-
leiks- og afþreyingargreinum...“ Af þessum
orðum og öðrum skrifum Þjóðviljamanna um
bandarisku gögnin, má sjá, að þeir hafa vafa-
litiú orðið fyrir ámæli eigin stuðningsmanna
fyrir að standa svo illa á verðinum i „sjálf-
stæðisbaráttunni“, að láta þessi gögn, sem rit-
stjóri Þjóðviljans kallar „einhver merkustu
plögg um islenska utanríkisstefnu og sam-
skipti Bandaríkjamanna og is'lenskra stjórn-
valda, sem nokkru sinni hafa birst, hvorki
meira né rninna" og Svava Jakobsdóttir lýsir á
þennan veg „þessar skýrslur og upplýs-
ingarnar, sem þar koma fram, má hiklaust
telja til helstu stórfrétta í íslenskri stjórnmála-
sögu frá stofnun lýðveldisins", fram hjá sér
fara, þegar þau voru gefin út i Bandaríkjunum
á síðasta ári.
Auðvitað var sá kostur fyrir hendi hjá rit-
stjórum Morgunblaðsins, þegar þeir tóku
ákvörðun um að birta kafla úr riti bandaríska
utanrikisráðuneytisins, að láta fylgja köflun-
um skýringar og útlistanir. Skjölin voru hins
vegar birt athugasemdalaust, og þar með gat
hver, sem las þau, dregið eigin ályktanir af
Þær eru margar leyriiskýrslurnar í veröld-
inni að mati Þjóðviljans ef öll erlend rit, sem
ekki finnast á Landsbókasafninu, á að setja í
þann flokk. En fyrir þá, sem vilja eignast þá
bók, sem hér um ræðir, skal þess getið, að
samkvæmt því, sem i henni sjálfri segir, þá
kostar hún 11,15 dollara, og er seld í bóksölu
Bandaríkjastjórnar i utanríkisráðuneytinu í
Washington.
XXX
í formála bókarinnar er því lýst hvaða
starfsaðferðum er beitt við að safna efni í
ritröð bandarfska utanríkisráðuneytisins, For-
eign Relations of the United States, utanríkis-
samskipti Bandarikjanna, sem hefur að geyma
opinbera greinargerð um utanríkisstefnu
Bandaríkjanna. í ritröðinni er að finna öll þau
skjöl, sem heimil eru til birtingar af öryggis-
ástæðum, og nauðsynleg eru til að gefa yfirlit
yfir meiriháttar ákvarðanir utanríkisráðu-
neytisins um utanríkismál. Auk þess hafa ritin
að geyma skjöl, er varða þær staðreyndir, sem
stuðluðu að stefnumótuninni. Sé talin ástæða
til þess að afla frekari gagna frá öðrum
stjórnarstofnunum til þess að öðlast fullan
skilning á þeim málefnum, sem um er rætt, er
leitað eftir þeim.
Sagnfræðiskrifstofa bandaríska utanríkis-
ráðuneytisins annast ritstjórn ritraðarinnar.
Um val á efni skal fylgt sagnfræðilegri óhlut-
drægni. Engum textum má breyta, engu má
sleppa nema það kom skýrt fram hvar stytting
er gerð. og hvergi má láta þær staðreyndir
falla niður, sem skipta miklu við töku
ákvarðana. Engu má sleppa í þeim tilgangi að
því, að íslendingar muni hafa fyrirvara á aðild
sinni að Atlantshafsbandalaginu.
í fjórða lagi eru birtar skýrslur bandarískra
embættismanna, annars vegar um öryggishags-
muni Bandaríkjanna, og hins vegar um sam-
skipti þeirra almennt við ísland. Fyrri skýrsl-
an er skrifuð 29. júlí 1949, eða tæpum fjórum
mánuðum eftir að Íslendingar voru orðnir
aðilar að Atlantshafsbandalaginu, og sú síðari
23. ágúst 1949, eða tæpum 5 mánuðum eftir að
aðildin var samþykkt á Alþingi, þannig að
hvorug skýrslanna gat legið til grundvallar
ákvörðuninni um að bjóða Íslendingum aðild
að bandalaginu, heldur sýna þær afstöðu við-
komandi embættismanna Bandaríkjastjórnar
eftir að Atlantshafsbandalagið var stofnað.
Þessar dagsetningar er nauðsynlegt að hafa í
huga.
XXX
Fyrsta skeytið frá bandaríska sendiherr-
anum í Reykjavík Richard Butrick, til banda-
ríska utanríkisráðuneytisins, sem birt er í
skýrslum utanríkisráðuneytisins 1949 er dag-
sett 12. jan. 1949. Í þessu sambandi er rétt að
rifja það upp, að í nóvember 1948 birtust um
það fréttir, t.d. bæði í London Times og Daily
Express, að stjórnir Bandaríkjanna, Breta og
Kanada, og e.t.v. fleiri, mundu snúa sér til
íslensku stjórnarinnar um þátttöku islands i
varnarbandalagi rikjanna við Norður-
Atlantshaf.
I ræðu, sem Bjarni Benediktsson, þáv. utan-
ríkisráðherra, flutti við vantraustsumræður á
ríkisstjórn Stefáns Jóh. Stefánssonar 28. mars
1949 rakti hann aðdraganda þess, að islandi
Aðdragandinn
þeim. Slik skjöl verða ekki skýrð svo viðhlít-
andi sé, nema í löngu máli og með samanburði
við fjölmörg önnur gögn, og er hæpið að fræði-
legar útlistanir af því tagi eigi heima í dag-
blöðum. Með því að láta skjölin sjálf tala, var
athyglinni á engan hátt beint frá þeim sjálfum.
Skrif Þjóðviljans um þetta mál hafa hins vegar
einkennst af þvi, að slíta efni skýrslanna úr
samhengi og leggja út af þeim samkvæmt
hefðbundinni söguskoðun sinni. Eftir á gefur
það skýrslunum á sinn hátt aukið gildi, að
skoða hver viðbrögð Þjóðviljans við birtingu
þeirra hafa verið.
Hér verður ekki ráðist í það að rekja efni
allra þessara gagna lið fyrir lið, heldur verður
einkum fjallað um þau með hliðsjón af þeim
atriðum, sem helst hafa komið við kaun sagna-
meistara Þjóðviljans, og þeir hafa lagt megin
áherslu á, frá því að Lesbók Morgunblaðsins
birti bandarísku gögnin. Dregin verða fram
opinber íslensk gögn um aðildina að Atlants-
hafsbandalaginu og atburðina 1949.
XXX
Nafngift Lesbókarinnar á greinaflokki
sínum, „Ur bandarískum leyniskýrslum",
gefur ranga hugmynd um það efni, sem hér er
á ferðinni. Ritstjóri Þjóðviljans er meira að
segja sannfærður um, að þetta séu ekki leyni-
skýrslur, hann segir í blaði sinu 11. april:
„Eins og af rælni, hringdum við á Landsbóka-
safnið —og viti menn: Þar var bókin til með
skýrslum um samskipti íslands og Bandaríkj-
anna á árinu 1949. Þar með er varla hægt að
tala um leyniskýrslur."
Um aðildina að
Atlantshafs-
bandalaginu og
leyniskýrslumar"
Fyrsta grein eftir Björn Bjarnason
fela það, sem einhverjir kynnu að telja mistök
við stefnumótunina. Hins vegar er heimilt að
sleppa gögnum í eftirfarandi tilvikum: í þvi
skyni að koma í veg fyrir birtingu á efni, sem
kynni að spilla fyrir yfirstandandi samninga-
viðræðum við önnur riki eða öðrum við-
skiptum; til þess að draga efni skýrslunnar
saman og koma í veg fyrir endurtekningu
óþarfa smáatriða; til þess að tryggja traust
einstaklinga og erlendra ríkisstjórna á utan-
ríkisráðuneytinu; til þess að koma i veg fyrir
að aðrar þjóðir eða einstaklingar séu móðgaðir
að þarflausu; til þess að þurrka út persónu-
legar skoðanir, sem fram koma i sendiskýrsl-
um, og ekki er tekið tillit til af ráðuneytinu. í
þessu sambandi skal taka tillit til þess, að
varðandi meiriháttar ákvarðanir er æskilegt,
þar sem það er unnt, að draga fram þá
kosti sem kynntir voru ráðuneytinu áður en
ákvörðun var tekin.
Til þess að fá heimild til að birta það efni,
sem sagnfræðiskrifstofan telur eiga heima í
ritröðinni, á hún að snúa sér til viðkomandi
deilda innan utanríkisráðuneytisins og
annarra rikisstofnana með þau gögn, sem talið
er að þurfi heimild til birtingar á. Sé um gögn
erlendis frá að ræða, þarf að leita heimildar
hjá erlendum rikisstjórnum, til þess að birta
sem hluta af ritröðinni skjöl, sem ekki hafa
áður verið birt og eiga rætur að rekja til
erlendra ríkisstjórna.
Þetta eru þær meginreglur, sem fram eru
dregnar í formála ritsins og þær giltu um val á
því efni, sem snertir ísland, og í því birtist. Við
þetta er einnig að bæta, að skjöl mega ekki
birtast fyrr en eftir ákveðinn tíma, og gilda um
það mismunandi reglur eftir því hvers eðlis
þessi skjöl eru. Það rit, sem hér um ræðir,
fjallar um árið 1949, og var útgefið 1975, eða
26 árum eftir að atburðirnir gerðust, sem lýst
er.
XXX
Sé litið yfir efni þeirra skjala, sem Banda-
rikjamenn birta um samskipti sín við Island á
árinu 1949, má flokka þau niður í fjóra þætti.
í fyrsta lagi eru birtar frásagnir af við-
ræðum bandaríska sendiherrans í Reykjavík
við utanríkisráðherra íslands, um það hvernig
íslensk stjórnvöld bregðast við, þegar þeim er
ljóst, að islandi verður formlega boðið að
gerast stofnaðili Atlantshafsbandalagsins. Og
skeyti frá Washington um aðildina.
í öðru lagi eru birtar frásagnir af viðræðum
íslensku sendinefndarinnar í Washington, þar
sem hún leitar eftir skýringum Bandarikja-
stjórnar á því hvað í raun felist í ýmsum
ákvæðum fyrirhugaðs Atlantshafssáttmála.
I þriðja lagi er birt símskeyti frá utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna til sendiráðs þeirra á
Íslandi, um viðbrögð Bandaríkjastjórnar við
var boðin aðild að bandalaginu og sagði:
„Eftir að umræður höfðu hafist um, að is-
land kynni að eiga kost á því að ganga i
Atlantshafsbandalagið, bar það tvisvar á góma
i viðræðum milli mín og sendiherra Bandaríkj-
anna hér, en þá lá enn ekkert efnislega fyrir
tim málið, svo að ekkert var um það að segja.
Það var ekki fyrr en 5. janúar s.l., sem
sendiherra Bandaríkjanna ræddi málið efnis-
lega við mig. Þann sama dag sagði ég fyrir um
minnisseðil um það, sem fram fór. Þar segir:
„Miðvikudaginn 5. janúar 1949, kom sendi-
herra Bandaríkjanna, Mr Butriek. á skrifstofu
niína, samkvæmt beiðni sinni.
Erindi hans var að afhenda mér minnisblað
með frásögn um Norður-Atlantshafs-
bandalagið. Er ég hafði lesið frásögnina,
sagði ég, að afstaða Islendinga til máls
þessa mundi vera komin undir nánari
vitneskju varðandi nokkur atriði, og dytti mér
þá fyrst i hug, án þess að vilja segja nokkuð
um málið á þessu stigi, hvort ætlunin væri, að
Islendingar hervæddust sjálfir og skuldbyndu
sig til þess, og einnig hvort hér ætti að dvelja
her á friðartímum.““
XXX
Hér er rétt að staldra við tvö atriði. Það fyrra
er, að Bjarni Benediktsson nefnir, að frá því í
nóvember 1948, þegar minnst var á það i
erlendum blöðum, að Islandi kynni að verða
boðin þátttaka i nýja varnarbandalaginu, hafi
bandariski sendiherran tvisvar sinnum minnst
á málið við sig.
I því bindi bandaríska utanríkisráðuneytis-
ins i þeirri ritröð, sem hér um ræðir, er nær
yfir árið 1948, er birt skeyti bandaríska sendi-
herrans í Reykjavík frá 11. desember 1948. Af
því skeyti má ráða, að sendiherrann hafi hitt
islenska ráðherrann að máli 7. des. 1948, en
síðan hafi ráðherrann kallað sendiherrann á
sinn fund 11. desember. Frásögn af þeim fundi
er birt. Þar segir sendiherrann, að islenska
ríkisstjórnin hafi rætt hugsanlega þátttöku
islands. Viðhorf stjórnarinnar sé það, að ef til
þess komi, að tslandi verði formlega boðin
þátttaka eða skýrt verði frá áformum um það
opinberlega, óski stjórnin eftir því, að samráð
verði haft við hana áður. Auk þess telji stjórn-
in mjög æskilegt, að bæði Noregur og Dan-
mörk verði þátttakendur í bandalaginu, ef
búist sé við aðild Islands. I skeyti sendiherrans
frá 11. desember 1948 kemur einnig fram, að
Bjarni Benediktsson hafi lýst því yfir, að ekki
komi til álita, að Bandaríkjamenn fái aðstöðu
fyrir herafla á íslandi, ef svo kynni að fara, að
Island gerðist aðili að bandalaginu.
Hitt atriðið, sem athygli er vakin á, er, að
hvergi er i bandarísku gögnunum frá 1949 birt
frásögn af viðræðum islenska utanríkisráð-
herrans og sendiherranS 5. janúar 1949. Stafar
Ráðunevti Stefáns Joh. Stefánssonar 1947—49.
Frá vinstri: Jóhann Þ. Jósefsson, fjármála- og atvinnuniálaráðherra. Bjarni Benediktsson.
utanríkis- og dómsmálaráðherra, Stefán Joh. Stefánsson. forsætis- og félagsmálaráðherra, Emil
Jónsson, samgöngu- og viðskiptamálaráðherra, Eysteinn Jónsson. menntamála- og kirkjuniála-
ráðherra, Bjarni Ásgeirsson, landbúnaðarráðherra.
það vafalítið af þvi, að sendiherrann lýsti því í
skeyti sínu 11. desember 1948, að ekki kæmi til
greina að Islendingar leyfðu Bandaríkjamönn-
um að hafa herstöð í landi sínu.
Nauðsynlegt er að vekja athygli á þessum
atriðum hér í upphafi, m.a. til að gera lesend-
um betur ljóst, hve slík skjöl frá einu ári gefa
ófullkomna mynd. Heildarmyndin fæst ekki.
fyrr en sagan er skoðuð í heild. I þvi sambandi
er gott að vita til þess, að Þór Whitehead.
sagnfræðingur, vinnur nú að ritun doktorsrit-
gerðar, sem fjallar um ísland í síðari heims-
styrjöldinni og þá atburði, sem mestu hafa
ráðið um mótun ísienskrar utanríkisstefnu.
XXX
Verður þá þræðinum haldið áfram og enn
stuðst við ræðu Bjarna Benediktssonar í van-
traustsumræðunum 28. mars 1949. Hann lýsir
atburðarásinni þannig:
„Eftir að málið hafði verið íhugað innan
ríkisstjórnarinnar, þá tilkynnti ég hinn 12.
janúar 1949 sendiherra Bandaríkjanna form-
lega fyrir hönd ríkisstjórnarinnar, að stjórnin
mundi ekki geta ákveðið afstöðu sína til þátt-
töku íslands í samningsgerð Norður-
Atlantshafssáttmála fyrr en ákveðnari upplýs-
ingar væru fyrir hendi um það aukna öryggi,
sem fyrir Island væri fólgið í slíkum samningi,
svo og þær skyldur, sem þessu væri samfara,
og þess vegna væri nauðsynlegt að þessi
atriði — ásamt hinni sérstöku aðstöðu íslands
— væru skýrð með frekari viðræðum.
Um leið og ég las þessa orðsendingu fyrir
sendiherranum, átti ég samtal við hann, og tók
ég þá meðal annars fram: „að sú skoðun væri
ákaflega rík, bæði hjá fyigjendum rikis-
stjórnarinnar og stjórninni sjálfri, að það væri
of dýru verði keypt að láta hermenn dvelja hér
á friðartimum fyrir það öryggi, sem við slikt
fengist.““
Fyrsta skeytið i skýrslum Bandarikjanna
1949 er einmitt um fundinn 12. janúar 1949, og
efnislega er skeytið samhljóða lýsingu Bjarna
Benediktssonar. I frásögn sinni leggur sendi-
herrann áherslu á óskina um frekari viðræður,
og segir: „Hann (utanríkisráðherrann) taldi,
að það kynni að vera heppilegt að fá banda-
rískan og breskan viðmælanda, með tilliti til
landa, sem fram til þessa hafa tekið þátt í
undirbúningsviðræðum um sáttmálann. til að
koma til íslands til að ræða málið við stjórn-
málaforingja eða valinn hópur Islendinga færi
til Washington eins hljóðlega og kostur væri, i
sama tilgangi." (Hér vil ég gera þá athuga-
semd, að þýðing mín á skýrslunum kann að
vera önnur en í Lesbók Morgunblaðsins eða
Þjóðviljanum, siðar verður sýnt fram á, hve
erfitt er að þýða skjölin.)
Þjóðviljinn hefur vakið sérstaka athygli á
óskinni um, að þessar frumviðræður um aðild
að bandalaginu færu fram „hljóðlega". Ekkert
er grunsamlegt við slíka málsmeðferð, þegar
haft er í huga, að íslenska rikisstjórnin hafði
alls ekki á þessum tíma tekið afstöðu til
aðildar og vildi því ekki efna til umræðna á
þessu stigi, sem gætu gefið það til kynna að
ákvörðun hefði verið tekin. Viðræður við
breska og bandariska embættismenn. sem
mikið væri látið af út á við, hefðu vafalitið
verið túlkaðar á þann veg, að Islendingar
hefðu tekið ákvörðun um aðild að bandalag-
inu.
I skeyti bandaríska sendiherrans til utan-
rikisráðherra síns 8. febrúar 1949 kemur óviss-
an um afstöðu tslendinga fram, þegar sendi-
herrann lýsir áhyggjum sínum yfir fundi, sem
hann átti við utanríkisráðherra Islands þann
sama dag, en þar hafi ráðherrann sagt: „Að
Island óskaði eftir því að fá að vita fyrirfram
um sérhvert boð um aðild að Norður-
Atlantshafssáttmálanum, svo að það gæti tíma-
sett formlega afstöðu sina. Hann sagði einnig.
að hann væri ekki viss um, að Island óskaði
eftir aðild. Eg lét i ljós mikla undrun og kvað
þetta virtust snögg umskipti frá því. sem mér
hefði áður verið talin trú um, og minnti sér-
staklega á opinberar yfirlýsing.ar forsætisráð-
herrans (Stefáns Jóhanns Stefánssonar). og
Ólafs Thors. Hann sagði að engu að síður
hefðu aðstæður á Islandi breyst verulega og að
hlutleysisstefnunni hefði aukist mjög fvlgi og
stjórnin sé nú ekki viss um slöðu sina. Eg hef
ekki ráðfært mig við forsætisráðherra."
Siðan rekur sendiherrann hvernig kommún-
istar hafi æst menn til andstöðu á þeini grund-
velli að dvöl erlends herliðs á Islandi mundi
eyðileggja islenska menningu. Og i lok skevtis-
ins badir hann við:
„Þótt taka verði mjög mikið tillit til orða
utanríkisráðherrans, er aðeins hugsanlegt, að
hann sé að reyna að bæta samningsaðstöðu
Islands."
XXX
Undrun sendiherrans stafar e.t.v. ekki sist
af því. að þann 27. janúar 1949 barst honum
skeyti frá Dean Acheson. sem |)á var nýorðinn
utanríkisráðherra Bandaríkjanna. Acheson
tók við af Marshall. hershöfðingja, 21. janúar
1949, eftir að annað kjörtímabil Trumans, for-
seta. hófst. 1 þessu skeyti visar Acheson til
frásagnar sendiherrans frá 25. janúar. þar sem
því er lýst að vandi íslensku ríkisstjórnarinnar
felist i því að tryggja örvggi landsins án her-
setu. Segir Acheson:
„We most emphatically do not wish to
station forces in lceland and would be
prepared to send them there only in acute
emergency.” (Við leggjum á það höfuðáherslu
að við óskum ekki eftir þvi að hafa herlið á
islandi, og munum aðeins vera reiðubúnir að
senda það þangað í brýnustu neyð).
Og Acheson bætir við:
„Norður-Atlantshafssáttmálinn er saininn
með það fvrir augum að tr.vggja samræmdar
varnaráætlanir. Sérstök vandamál allra aðila
verða tekin til athugunar. Varðandi Island er
ráðgert, að eftir að sáttmálinn hefnr tekið
gildi, verði samdar áætlánir til þess að tryggja
öryggi Islands, ef hættuás*an'1 «k:m:ist, þ.á m.
um það t.d. hvaða mannvirki þvrfli að reisa
þar fyrirfram, hvaða landhersveitir, flota-
sveitir eða flugsveitir mundu verða nauðsyn
legar til varnar landinu i neyð, hver myndi
láta slíkan liðsafla í té. o.s.frv. Vinsamlegast
skýrið þetta f.vrir íslensku rikisst jórninni."
Gera verður ráð fvrir þvi. að bandariski
sendiherrann hafi hlý't þessiim fyritmæluin
utanríkisráðherra síns og greint islenskti rikis-
stjórninni frá þesstim viðhorfum hans Gefur
sendiherrann það og til kynna í skeyti sínu frá
8. febrúar.
Fróðlegt er að sjá hvernig Þjóðviljiiin leggur
út af þessu skeyti Achesons. 1 blaðinu 30 mars
s.l. er rætt um simskeytið frá 27. jainiar 1949
og sagt;
„Þar segir ennfremur (þ.e. í skeytimii að
eftir að NATO-samningurinn er genginn i gildi
verði athugað hvaða aðstöðu þurfi að skapa á
Islandi og hvaða her. flota og flugvélar þyrfti
að hafa til taks til varnar."
Siðan segir Þjóðviljinn. að vegna ótta Bjarna
Franihald á hls. 23