Morgunblaðið - 27.11.1976, Side 9

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. NÓVEMBER 1976
Dr. Sigurður Pétursson;
Gerlagróður í veiði-
ám á Suðvesturlandi
EFTIRFARANDI grein
er meginuppistaöa erind-
is, sem dr. Sigurður Pét-
ursson gerlafræðingur
flutti nýverið á ráðstefnu
Landssambands stanga-
veiðimanna:
Það eru aðeins fá ár sfðan, að
hér á landi vaknaði áhugi fyrir
gerlarannsóknum á veiðiám, og
þá með könnun á hugsanlegri
mengun þeirra fyrir augum.
Orsökin hefur vafalaust verið
sú, að farnar voru að berast
fréttir erlendis frá, af fiska-
dauða í ám. Þessi fiskadauði
mun þó einkum hafa átt sér
stað í iðnaðarhéruðum, og hann
orðið af efnafræðilegum en
ekki gerlafræðilegum ástæðum.
Fyrsta skipulagða gerlarann-
sóknin, sem gerð var á veiðiá
hérlendis, var gerð á vatni Ell-
iðaánna árið 1969 á vegum Raf-
magnsveitu Reykjavíkur og tók
sú rannsókn 2 ár. Sumarið 1972
lét Veiðifélag Árnesinga gera
gerlarannsókn á vatni Ölfusár
við Selfoss og árið 1973 var svo
fyrir atbeina Orkustofnunar,
framkvæmdar yfirgripsmiklar
gerlarannsóknir á vatni Ölfusár
og Hvítár i Arnessýslu og Hvit-
ár í Borgarfirði. Teknar voru
með helstu aðrennslisárnar á
þessum vatnasvæðum og nokkr-
ar fleiri ár.
Ég hef i nær 40 ár haft all
náin gerlafræðileg kynni af því
ferska vatni, sem farið hefur
hér til neyslu og til meðferðar á
matvælum. Sérstaklega hef ég
haft mikil kynni af ám, sem
kauptún víðs vegar um land
hafa virkjað fyrir vatnsveitur
sínar. Þar eru víða mikil vanda-
mál óleyst með tilliti til fólksins
og matvælaiðnaðarins, en engin
vandamál hef ég rekist þar á
varðandi fisk í þessum ám,
enda þær víst tæpast taldar
fiskgengar að mati veiðimanna.
Þessar tiltölulega vatnslitlu
ár í nágrenni kauptúna, eru
eins og annað yfirborðsvatn oft
mjög mengaðar gerlum frá um-
hverfinu, m.a. þessum marg-
nefndu coligerlum, sem ein-
kennandi eru fyrir saurindi
spendýra og fugla, viltra sem
taminna. Það er sameiginlegt
með þessum ám og öllum öðr-
um, að mengun þeirra fer eftir
því, hvernig hagar til á að-
rennslissvæðinu, eða vatna-
svæði árinnar eins og það er
nefnt. Á vatnasvæðum ánna
hérlendis eru oftast bithagar
búfjár, sumstaðar einnig varp-
stöðvar fugla, t.d. máva. Þar við
bætist svo búskapur ýmis konar
og sumarbústaðir með tilheyr-
andi frárennslum. Frá öllu
þessu berast coligerlar, og ef
illa tekst til þá gætu iðrasýklar
líka borist þessa leið. Því færri
coligerlar, sem finnast f vatn-
inu, þvi minni líkur til, að með
því geti borist iðrasýklar. Og
svo er sett sú regla, að finnist 1
eða fleiri gerlar af tegundinni
E. coli í vatninu, þá er það ekki
talið hæft til neyslu.
En svo kemur önnur spurn-
ing. Hvernig á að meta vatn
gerlafræðilega með tilliti til
þeirra fiska, sem í því lifa?
Ekki stafar fiskinum nein
hætta af iðrasýklum. Hann
mundi ekki saka, þó að hann
gleypti heilan hóp af tauga-
veikisýklum. Eftir að hann
kæmi í hreint vatn, mundi
hann hreinsast af öllu slíku,
coligerlunum meðtöldum, og
vera alveg jafn góður.
Leit að coligerlum í veiðiám,
virðist þá orðin heldur tilgangs-
lítil. En að hverju á þá að leita?
Mér er ekki kunnugt um neina
geriltegund, sem einkennandi
getur talist fyrir hættu ástand í
veiðiá.
Þegar að þvi kom að meta
skyldi hér veiðiár gerlafræði-
lega með tilliti til fiskgöngu og
fiskræktar hafði ég engan sér-
stakan mælikvarða i höndun-
um, sem ætlaður væri til þeirra
hluta. Eina ráðið var því að
mæla hina almennu gerlafræði-
legu mengun vatnsins, þ.e.
framkvæma á þvi almennar
gerlatalningar ásamt greiningu
og talningu coligerla. Með þeim
augum verður litið á þær veiði-
ár, sem hér á eftir koma til
sögunnar.
Elliðaárnar hafa þá sérstöðu,
að þær renna í gegnum þétt-
býli, nánar tiltekið sjálfa höfuð-
borgina allt frá upptökum til
ósa. Þær eru víst ein stysta á
landsins, 6—7 km frá stíflunni
við Elliðavatn og til sjávar. Að-
rennslisár eru Hólmsá og Suð-
urá, sem báðar renna í Elliða-
vatn að lokum. Á aðrennslis-
svæði þeirra er auk beitilands
talsvert af sumarbústöðum,
nokkur búskapur og dvalar-
heimili. Veldur þetta allt nokk-
urri mengun, en hún minnkar
verulega i Elliðavatni. Á efstu
sýnatökustöðinni í Elliðaánum,
sem var upp undir stiflunni við
vatnið, reyndist mengunin lítil,
en óx þegar neðar dró. Skolpið
frá þeim hlutum borgarinnar,
sem að Elliðaánum liggur, hef-
ur verið leitt í burtu, svo að
mengun stafar eingöngu frá yf-
irborðsrennsli úr nágrenninu
og frá safnþróm við mannvirk-
in neðan Árbæjarstíflu. Þessi
mengun er orðin talsvert mikil,
þegar kemur að ósunum.
Vatnasvæði Hvitár og ölfusár
í Árnessýslu er eitt það stærsta
á landinu. Ár þessar ásamt
þverám þeirra falla allt frá
óbyggðum um blómlegar sveitir
og gegnum kauptún þegar nálg-
ast ströndina. Fyrir neðan Gull-
foss eru það allt bergvatnsár,
sem í Hvitá falla, nema Tungu-
fljót. Varmá i Ölfusi hefur al-
gera sérstöðu sakir mikils
gerlafjölda og mikils magns
coligerla, enda var meðalhiti ár-
vatnsins nær 13 °C við brúna á
þjóðveginum samanborið við
4—8°C í öðrum ám. Er rétt að
lita á Varmá sem frárennsli frá
Hveragerði en ekki sem veiðiá.
Minnst mengun á vatnasvæð-
inu var í Brúará við Efstadal,
en heldur meiri þegar komið
var niður að Dynjanda. Álíka
mikil mengun og þarna reynd-
ist vera í Soginu við Ljósafoss
og í Stóru-Laxá við brúna neð-
an við Hrepphóla. Miklu meiri
mengun en í hinum bergvatns-
ánum var í Fossá, en hún fellur
i Hvítá, skammt ofan við Brúar-
hlöð. Var mengun þessi rakin
til sveitabýlis á svæðinu. Að
frádreginni menguninni úr
Fossá reyndist Hvitá ekki mik-
ið menguð við Brúarhlöð, og
svipað reyndist Tungufljót við
Faxá og Þjórsá við Urriðafoss,
sem tekin hafði verjð þar til
samanburðar. Þegar kemur nið-
33
Sigurður Pétursson
ur I Ölfusá fer mengunin að
vaxa. Litið virðist muna um frá-
rennslið frá Mjólkurbúi Flóa-
manna, en aðalskolpræsið frá
Selfossi mengaði ána mikið og
gætti þeirrar mengunar enn
niður við Kaldaðarnes.
Vatnasvæði Hvitár i Borgar-
firði nær einnig allt frá jöklum
og fram til sjávar, þó að fjar-
lægðirnar séu minni en austan-
fjalls. Hvitá reyndist mjög lítið
menguð bæði við Kljáfoss og
við Hvitárbrú, sömuleiðis
Ándakilsá við þjóðveginn og
Grímsá við Fossatún. Litið eitt
meiri mengun var í Flókadalsá,
Þverá og Norðurá við Stekk, en
talsverð mengun var i Reykja-
dalsá vió Klett. Mun mikil
byggð i Reykholtsdal ásamt
jarðhita orsaka þann tiltölulega
mikla gerlafjölda, sem þarna
fannst. Laxá i Leirársveit og
Þverá við Geitaberg reyndust
svipaðar og bergvatnsárnar á
Hvitársvæðinu.
Hvernig verður nú heildar-
matið á framangreindum veiði-
ám, eða öllu heldur á þeim 33
stöðvum, þar sem sýni voru tek-
in af vatninu? Metið sem
neysluvatn mundi ekkert af
þessu vatni vera talið neyslu-
hæft, þvi að E. coli var alls
staðar finnanlegur í 100 ccm.
Stöðvar með coligerlafjölda að
meðaltali 1—10/100 ccm voru
sjö: Upptök Hólmsár, efsta
stöðin i Elliðaánum, Brúará við
Efstadal, Andakílsá við þjóð-
veginn, Grimsá við Fossatún og
Hvítá við Kljáfoss og við Hvit-
árbrú. Þetta er álíka mikil
mengun og mörg kauptún úti á
landi sætta sig við i sinu neyslu-
vatni. Ef nú eru frátaldar 4 ár:
Suðurá, neðsti luti Elliðaánna,
Fossá og ölfusá, sem höfðu coli-
gerlafjölda 100—700/100 ccm,
þá höfðu þær ár, sem ótaldar
eru, coligerlafjöldann
10—100/100 ccm. Hvort að
mengun af þessu tagi og af
þessum stærðargráðum á að
teljast mikil fyrir veiðiá, ætla
ég ekki að dæma um hér. Hitt
er óhætt að fullyrða að hún er
alveg hættulaus fyrir göngu-
fisk.
„Allir
með
strætó”
Fátt af þvi sem kallað er
hversdagslegt er skemmtilegra
en ferð með strætisvagni. Þótt
ekið sé sömu leið er tilbreyting
og fjölbreytni mikil fyrir alla,
sem hafa opin augu og eyru og
eru gæddir eftirtekt og vakandi
hugsun. Utan vagns og innan
iðandi líf. Sumt af samferða-
bólkinu er hið sama á sömu
tímum dagsins, en breytilegt
eftir eyktum.
En alltaf eru nægilega mörg
ný andlit og búningar, sem
vekja athygli og spurn, jafnvel
gleði og góðar minningar.
1 öllum vögnum og flestum
ferðum er hægt að virða f.vrir
sér þverskurð þjóðlífsins allt
frá sambörnum til háaldraðra,
þótt færra sé af miðaldra fólki
og líklega færra af auðmönn-
um.
Menningarstig og siðrænn
þroski leynir sér heldur ekki
allt frá villimennsku til hins
fágaða lífsstíls, sem tekur
fyllsta tillit til samferðafólks og
öllu vill breyta til betra, bæta,
gleðja.
En villimennskunni verður
bezt lýst með orðunum: Allt hið
bezta handa mér. Enginn annar
skiptir mig nokkru. Allt að öllu
fundið og jafnvel þægileg sæti
og falleg farartæki stórskemmd
ef tóm gefst til.
Sem betur fer eru slíkir sam-
ferðamenn sjaldgæfir i strætó
og umburðarlyndi annarra
gagnvart þeim, er ávallt frá-
bært, og oft um of. Hins vegar
geta góð kynni og skemmtileg
samtöl orðið í strætisvagni.
Sumir eignast þar vildarvini
og trúnaðarfólk.
Vart munu nokkrar ferðir
eða nokkur farartæki öruggari
en strætisvagnar og ferðir með
þeim. Af þeim fara yfirleitt
engar slysafréttir. Og þá er
mikið sagt í háborg árekstra og
slysa, sem okkar fagra borg má
nefnast einkum þegar bjartast
er og blíðast.
Vagnstjórinn er vinur, sem
alltaf má treysta, það er ótrú-
legt, hve vel þeir umbera alla
og reyna að gera til hæfis. Samt
eru þeir ekki allir eins. Manni
finnast þó flestir ógleymanleg-
ir, þótt aldrei hafi þeir talað
orð, hvað þá heldur að nafn
þeirra hafi nokkru sinni að eyr-
um borið, kannski árum saman.
Þó er enn ótalið hið bezta við
strætisvagna. En það er sú ham-
ingja að þurfa ekki að eiga
einkabíl.
Það er kostur sem fólk ætti
að meta meira i öllum þeim
hraða og þrengslum sem nú eru
daglegar plágur og slysavaldar
á vegum flestra landa og allra
borga.
Svo ekki sé nú minnzt á allan
kostnaðinn, sem fyrirgefst víst
furðulega þegar heimilisbillin
á I hlut, og heitir viðgerð, skatt-
ur og bensfn, árekstrar og slys.
Sannarlega ættum við hér í
okkar höfuðborg að virða og
meta strætisvagninn sem okkar
sameiginlegu hlunnindi, þar eð
ferðir með honum, eru mjög
ódýrar í samanburói við allt
annað i umferðinni og er þó
gott sæti I leigubíl býsna freist-
andi og bifreiðastjórar þeirra
yfirleitt öruggir.
Það væri líka þörf lexía við
og við hjá kennaraliði landsins
að ganga um með hóp af börn-
um og þrífa biðstöðvarnar og
umhverfi þeirra. og þó ekki síð-
ur að afmá þær vafasömu bók-
menntir og breimaljóð sem rit-
uð eru þar á loft og veggi.
Eitt af þeim hugtökum
tungunnar sem ekki má gleym-
ast er orðið þegnskapur.
Það birtist i mörgum m.vnd-
um, en ekki sízt því að kenna
hinum ungu að umgangast
strætisvagna og biðstöðvar með
virðingu og háttvísi.
Heill þeim sem hér að vinna.
Allir með strætó!
20.10. 1976,
Árelíus Nfelsson.