Morgunblaðið - 28.11.1976, Síða 1

Sunnudagur 28.
nóvember 1976
Jóhannes Helgi.
Á GULLFOSS
SEM STÝRIMAÐUR.
Nú hafði ég endurheimt sjálfs-
traust mitt og heilsu i þeim mæli
að ég hermdi upp á Eimskip gam-
alt fyrirheit Nielsen gamla um
pláss hjá félaginu þegar ég hefði
lokið skólanum. Og mér var ekki í
kot vísað. Ég var sendur yfir á
Gullfoss til mins gamla góða skip-
stjóra, Sigurðar Péturssonar. Var
ýmist háseti eða 3. stýrimaður
fyrsta kastið, svo sem þá tíðkaðist
vegna skipafæðar — en fast-
ráðinn stýrimaður þegar frá leið.
Mér samdi einstaklega vel við Sig-
urð, maður gat tæpast kosið sér
betri og ljúfari leiðbeinanda. I
rauninni þurfti maður að ganga
undir nýtt stýrimannspróf hjá
Sigurði, eins konar meira próf,
hann byrjaði á að hlýða nýjum
stýrimönnum yfir, lagði hönd yfir
lausnir á tilteknum slðum
siglingafræðinnar, spurði svo út
úr. Allur var varinn góður eins og
jafnan hjá Sigurði. Hann vildi
ganga úr skugga um uppá eigin
spýtur að stýrimennirnir skildu
til hlítar það sem þeir áttu að
skilja og nauðsynlegt var öryggis
skipsins vegna og stagaði I göt ef
voru. Hann sá enga ástæðu til að
trúa fyrr en hann tók á. Sumir
kunnu þessu framhaldsprófi illa.
Ég kunni því vel. Ég skildi
hann fyllilega. Þetta var hans
skip og ekkert á móti þvl að ganga
undir annað próf, það var ágæt
upprif jun og jók manni traust á
sjálfan sig, hreinsaði andrúms-
loftið, eyddi tortryggni og af
spratt gagnkvæmt traust, ef
grundvöllur var fyrir þvl á annað
borð. Sá er vinur er til vamms
segir. Mönnum gengur illa að
skilja það i dag.
Enn eitt var merkilegt I fari
Sigurðar. Þegar siglt var á erfið-
um slóðum, eins og til dæmis um
Breiðafjörðinn þar sem ótal hætt-
ur leynast, ræddi Sigurður vand-
ann við stýrimenn slna — til
dæmis á þessa lund: Éf þú leggst
Bjarni Jónsson (t.v.) og Garðar
Jónsson (t.h.).
Mj | •
Bls. 41-64
Farmaður
í friði
og stríði
Sjó-
ferðaminn-
ingar
Ólafs
Tómas-
sonar
stýrimanns
Kafli úr nýrri bók
eftir Jóhannes Helga
FARMAÐUR t FRIÐI OG STRtÐI er tíunda verk
Jóhannesar. Hann hefur áður farið höndum um ævi-
minningar tveggja manna, Jóns Engilberts og Andrésar
Matthíassonar, Hús Málarans og Hin hvitu segl, og mun
ýmsa reka minni til útkomu þeirra bóka. FARMMAÐUR
t FRIÐI OG STRÍÐI er rúmar tvö hundruð blaðsiður.
Nafnaskrá er í bókinni og eru hundrað og fimmtíu
manns nefndir til sögu, langflestir sjómenn. Höfundur
ritar formála og kemst þar meðal annars svo að orði:
Það er skemmst frá að segja að síðan ég skrifaði
minningar Andrésar Matthíassonar, Hin hvítu segl, sem
út kom 1961, hefur sú hugsun ásótt mig að mér hæri að
taka saman samsvarandi bók um farmennina sem sigldu
fyrstu kaupskipum þjóðarinnar, þótt ekki væri nema til
að þakka fyrir mig. Það heitir víst að manni renni blóðið
til skyldunnar. Ég er sonur farmanns sem sigldi á gamla
Gullfossi árin sem ég var að vaxa úr grasi. Ég ólst upp í
andrúmsloftinu kringum það skip. Gullfoss var kontra-
punktur bernsku minnar, fánum skreytt ævintýraveröld
í förum. Enn þann dag í dag get ég heyrt í innri eyrum
hljóminn frá eimpfpum skipsins þegar það kvaddi landið
og heilsaði, færandi mér brennda brjóstsykurinn í stóru
gylltu dunkunum og járnbrautir og bíla með ljósum og
angaði af suðrænum ávöxtum og göfugum veigum I
grænum hálsmjóum flöskum ... Það varð mér til happs
að Ólafur Tómason lét tilleiðast að segja fram sjóferða-
minningar sínar. Ég þekki hann frá fornu fari sem
öðling og mannakostamann, og skal sú umsögn standa,
hvort heldur sögumanni mínum líkar betur eða verr.
Hann er í tvfgang með Sigurði Péturssyni á Gullfossi,
fyrst sem ungþjónn og síðar sem stýrimaður, og hann er
ásamt föður mfnum á sfðasta fslenska skipinu sem siglir
á Þýskaland eftir að sfðara heimsstríð er hafið og hann
er á fyrsta íslenska skipinu sem tekur höfn f Þýskalandi
eftir ósigurinn 1945. Hann siglir allt stríðið á Amerfku
samflota föður mfnum. Ferill hans liggur því um þau
skip og það tímabil sem mér lék hugur á að bókfesta —
og til bragðbætis siglir hann á yngri árum með öðrum
þjóðum suður f höf.“
Kaflinn sem hér birtist er nfundi kafli bókarinnar:
Gamli Gullfoss.
hjá Elliðaey þegar svona viðrar og
bið verður á komu lóðsins er það i
lagi I bráð, en ef vindátt breytist
snögglega, lægðin fer yfir, þá er
of þröngt um skipið og tormerki á
að létta akkerum og finna annað
lægi við slæmar aðstæður. Þá er
betra að fara strax lengri leiðina á
hitt lægið þar sem skjól er fyrir
öllum áttum.
Sigurður reit athuganir og
minnisatriði á lausablöð sem
hann felldi á viðeigandi staði I
leiðsögubókina „Den islandske
lods“. Ég man eftir bókinni þre-
faldri að þykkt miðað við upphaf-
legt umfang. Ekki veit ég hvað
varð af þeirri bók, en mér segir
svo hugur að hann hafi skotið
henni undan þegar þjóðverjar
hertóku Gullfoss í Kaupmanna-
höfn, sem siðar verður sagt frá.
En mér er til efs að nýtilegri bók
íslenskum skipstjórnarmönnum
hafi verið að finna um borð I
nokkru skipi og er mikill skaði, ef
hún hefur glatast. Eflaust hefði
sú bók getað forðað mörgu akker-
inu frá eilifum legstað undir
Eiðinu I Vestmannaeyjum, svo
eitt dæmi sé nefnt. Sigurður
missti aldrei akkeri svo ég vissi
til. Og aldrei fór hann svo úr
brúnni þegar siglt var með
ströndum fram heima og erlendis
að hann ekki segði: Og hafið nú
góða gát á litlu bátunum.
Einu sinni vorum við að sigla i
þræsing inn flóann, vorum djúpt
út af Akranesi. Og þá sjáum við
úr brúnni hvar trillu flatrekur
með einn mann undan veðrinu.
Við gerum lykkju á leið okkar,
siglum að trillunni og stöðvum
skipið. Við bárum strax kennsl á
manninn, þar var á ferð
Guðmundur Helgastaða, faðir
Kristmanns skálds. Guðmundur
var skytta góð og sjósóknari, sótti
oft djúpt á trillu sinni. Sigurður
spurði hvort nokkuð væri að,
bauð aðstoð.
Guðmundur þakkaði gott boð,
bað skipstjóra þá að rétta sér
enda og taka skipið i tog.
Sigurður kvað nú viðurhluta-
minna að segja út bómu og kippa
bát og manni upp á lúgu. Gullfoss
gæti þá haldið för sinni áfram á
fullri ferð, ekki færri en hundrað
farþegar væru um borð og orðnir
nokkuð óþreyjufullir sumir.
Guðmundi Helgastaða lá hátt
rómur þegar hann afþakkaði,
kvaðst þá mundu bjarga sér sjálf-
ur, ef ekki væri hægt að draga
skip sitt að landi.
Nú hefði margur skipstjórinn
— og ekki þurft skipstjóra á
flaggskipi þjóðar til — sagt far
vel og haldið sinu striki, talið sig
lausan mála. Að minnsta kosti
karpað, reynt að lempa kollega
sinn. En ekki Sigurður Pétursson.
Hann gerð sér litið fyrir —
fremur en að skilja bátinn eftir i
tvisýnu — og tók skip Guðmundar
Helgastaða í tog og sigldi það sem
eftir var leiðarinnar á lúshægri
ferð. Guðmundur sat allan timann
keikur undir stýri á sinu skipi.
Kristmanni kippir I kynið.
Jón Matthíasson hafði fyrir
löngu staðist öll próf Sigurðar
þegar ég kom um borð i GuIIfoss
sem stýrimaður. Sigurður bar þvi-
likt traust til hans að engu var
líkara en hann héldi að Jón væri
eini umtalsverði loftskeytamaður-
inn i veröldinni. Enginn gat
miðað svo mark væri á takandi
nema Jón. Væru siglingaskilyrði
slæm að nóttu til var viðkvæðið
hjá Sigurði: Vekið hann Jón. Það
verður að vekja hann Jón.
Jón sagði mér , að hann tæki
aldrei svokallaða meðaltalsmiðun,
þ.e. miðaði nokkrum sinnum og
reiknaði siðan út meðaltalið. Jön
beið eftir að skipið væri nákvæm-
lega á réttum kili, miðaði þá fyrst
og flautaði fram í brúna til stýra-
mannsins við kompásinn — og
stóð við þá miðun. Einu sinni sem
oftar miðaði Jón Portland við
landtöku og fékk vitann yfir land.
Þá var Sigurði Péturssyni brugð-
ið. Jón er ræstur um miðja nótt,
bíður uns Gullfoss er réttur i
sjónum , miðar og flautar og læt-
ur bóka þá miðun, fer svo aftur i
koju og sofnar á stundinni, hann
gat sofið þegar honum sýndist
jafnt í stríði sem friði. En hann
Áhöfn GuIIfoss í herkvinni 1940. Fremsta röð: Jósep þjónn, Kristján
Aðalsteinsson, Sigurður Pétursson, Davíð Gislason, Bjarni Jónsson,
Haraldur Sigurðsson, Jón Bjarnason, Tómas Guðjónsson, Lárus Schev-
ing. 2. röð: Baldvin Kristinsson, Ingólfur Jónsson, Ragnar Guðlaugs-
son, Ingibergur Jónasson, Jón Steingrímsson, Sigurður Einarsson
(Siggi Tömmer), Jón E. Jónsson, Sigurgeir Guðnason, Ólafur
Tómasson. 3. röð: Baldvin Guðmundsson, Kamillus Bjarnason, Þor-
leifur Sigurbjörnsson, Gísli Bjarnason, Þorbjörg Sturludóttir. Eramus
Eramusson, Stefðn Guðmundsson, Magnús Blöndal Jóhannesson, Jón
Guðmundsson, Höskuldur Austmar, Axei Sigurðsson. (A myndina
vantar Jón Matthíasson.)