Morgunblaðið - 28.11.1976, Qupperneq 2

42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. NOVEMBER 1976
hefur ekki sofið lengi þegar
Sigurður Pétursson er kominn
inn á gólf hjá honum, stendur við
kojuna, horfir á loftskeytamann
sinn, eitt krosstréð um borð, þeim
augum að hann heldur hann sýni-
lega drukkinn
Hvað var það skipstjóri?
Sigurði er mikið niðri fyrir,
spyr:
Hvað meinið þér eiginlega Jón?
Það er nú mest lítið skipstjóri.
Ég svaf.
Eruð þér vissir um að miðunar-
stöðin sé í lagi?
Vitaskuld. Hversvegna skyldi
hún ekki vera það?
Getur verið að minimiumið hafi
verið það sem þér gáfuð upp?
Jájá, þetta er ekki einn af þeim
segulblettum á jörðinni þar sem
minimiumið flöktir.
Jæja, andvarpar Sigurður, en
er þá ekki eitthvað i veginum með
yður, Jón minn, þvi að þér voruð
að miða fyrir mig Portland áðan
og ég fæ það á kortinu yfir land?
Það var skítt skipstjóri. En það
sem ég hef miðað það hef ég mið-
að.
í því kemur stýrimaðurinn i
dyrnar og segir: Ég held bara að
við séum mjög nálægt landi skip-
stjóri, því að sjólagið befur breytt
sér svo mikið siðan áðan.
Sigurður brá snöggt við, tók
strikið fram i brúna, tautandi:
Kannski við séum þá að stranda
inni í Meðallandsbugt því að það
segir miðiínin.hans Jóns.
Sigurður breytir stefnunni og
segir: Við siglum þá út aftur.
Eftir hálftíma eigum við þá að sjá
vitann.
Og að hálftíma liðnum sást
fyrsti glampinn. Miðunin var rétt.
Þarna gætti sjaldgæfs viks frá
reglunni, vegna mjög langvarandi
samstefnuáhrifa stórstrauma og
fárviðra, mjög sjaldgæft fyrir-
bæri. Ég man eftir svipuðu dæmi
á útleið. Færeyjar voru framund-
an, skekkjan i það sinn nam
hvorki meira né minna en 38
milum. Af þessu má sjá hve mikil-
væg miðunin var fyrir öryggi
skipa á fyrstu tugum aldarinnar.
Um borð i Gullfossi hitti ég
aftur gamla kunningja, Stóna
gamla, Sigga Tömmer, Sigurgeir
Guðnason, öðru nafni Geiri dunk-
ur. Sum störf voru þannig að
menn drógu viðurnefni af þeim.
Dunkumaðurinn gegndi svipuðu
hlutverki gagnvart kyndurunum
og bátsmaðurinn gagnvart
hásetum, leiðbeinandi og hjálpar-
hella þegar i harðbakka sló, og
Sigurgeir var svo sannarlega rétt-
ur maður á réttum stað. Þar voru
líka Sigurður Maríasson, Jón
Sigurðson, sem löngu seinna varð
skipstjóri á riýja Gullfossi, Bertel
Andrésson, siðar skipstjóri hjá
Éimskip, Ingibergur Jónasson,
dugnaðarsjómaður, enn hjá
Eimskip, og Hreinn Pálsson sem
stofnaði kór frammi I lúkarnum í
Kaupmannahöfn með Ólafiu
Böjer sem einsöngvara.
Það var alveg sérstakt andrúms-
loft um borð í Gullfossi, fyrsta
millilandaskipi islendinga, í raun-
inni skýrasta tákni fullveldisins
og sjálfstæðisbaráttunnar, og af
sjálfu leiddi að valinn maður var I
hverju rúmi; samheldnin aiveg
einstök og metnaðurinn í sam-
ræmi við vonirnar sem bundnar
voru við þetta skip sem öll þjóðin
skaut saman fé til að kaupa. Þar
sem Gullfoss fór var á ferð sjálft
fjöregg Islands og blómi
sjómannastéttarinnar. Þegar
Gullfoss fór á ströndina komu all-
ir sem vettlingi gátu valdið niður
á bryggju að blessa með augum
sinum þetta langþráða sigurtákn,
skipið sitt. Hluthafar skiptu þús-
undum, var að finna í hverri ein-
ustu krummavik. Margir felldu
tár þegar þeir litu í fyrsta sinn
þennan friða farkost með klofinn
þjóðfánann við hún, póstfánann.
Námsmenn við Kaupmanna-
hafnarháskóla fóru utan með
Gullfossi á hausti og komu aftur
að vori. Gullfoss flutti þeim póst-
inn að heiman og póst þeirra
heim. Gullfoss flutti llka æði
marga listamenn, sumir áttu
styrktarmenn heima á Islandi,
menn sem borguðu hver sinn
tikail á mánuði listamanni sínum
til framfæris og tengiliður þess-
ara styrktarmanna og listamann-
anna úti var Jón Matthiasson. Því
var alltaf glatt á hjalla í Kaup-
mannahöfn afturá í klefa loft-
skeytamannsins. Jón Engilberts
var þar tíður gestur, mikill vinur
nafna sins, Kristmann kom oft,
Þorvaldur Skúlason, Sverrir
Kristjansson og ýmsir fleiri lista-
menn og námsmenn. Jón var veit-
ull og hrókur alls fagnaðar.það
gilti Jón engu hvort vínskammt-
urinn entist lengur eða skemur,
hvert tár þessara hófa var hvort
eð er tæmt að kvöldi. Ég sat þessi
frumlegu samkvæmi oft, hafði
mikið gaman af tali þessara
manna sem hópuðust um Jón.
Einu sinni man ég að Sverrir
Kristjánsson sagði: Einkennileg-
ur maður hann Jón Matt. Hann er
óspar á viskíið, en nískur á sóda-
vatnið. Jón hló en svaraði engu.
Ég vissi skýringuna. Vínskammt-
urinn var allur á borðinu og eng-
inn mannlegur máttur gat forðað
flöskunum frá því að verða tæmd-
ar, en til að ná I sódavatn við
þorsta daginn eftir þurfti Jón að
eltast við þjónana. En fslendingar
í Höfn sóttu ekki I Jón vegna þess
eins hve veitull hann var, sumir
voru ekki vínmenn. Ástæðan var
oftar sú að Jóni var mjög sýnt um
að brýna menn, stappa stálinu I
þá, ef námið gekk illa ellegar eitt-
hvað bjátaði á í einkalífinu. Ég
varð oft vitni að þvi er Jón var að
skamma kjark í menn, hann gat
orðið ærið þunghentur, en menn
virtu þetta við hann, fóru hressari
frá borði og áttu þarna hauk i
horni þegar að þvi kom að þeir
fluttu heim að námi loknu,
kannski með konur, börn og
búslóð. Jón lagði þá inn góð orð
málum þessa fólks til framdráttar
við háseta, þernur og þjóna, var
réttur maður til þess vegna vin-
sælda sinna meðal áhafnarinnar.
Það var bara við Bjarna Jóns-
son 1. stýrimann sem Jóni samdi
ekki — að minnsta kosti ekki á
yfirborðinu. Andstæðum
skautum semur ekki, þótt þau
geti ekki hvort án annars verið.
Deilur þeirra yfir matnum í mess-
anum voru ein konar leikfimi,
einhvers konar grús sem þessir
menn fylltu með tómarúm ára-
langra fjarvista frá heimilum
sínum. Þetta er algengt á sjó.
Stundum, þegar Bjarni var I
hjarta sínu sammála loftskeyta-
manninum — andmælti hann
honum engu að síður, studdi
rökum andstæða skoðun orðræð-
unnar vegna. Jón hefndi sín einu
sinni eftirminnilega. Dag einn
gerði hann að sínu sjónarmið
Bjarna frá þvi daginn áður.
Bjarni var full fljótur á sér, beit á
agnið, og hélt nú fram fyrrver-
andi sjónarmiði Jóns með oddi og
egg. Jón sló i borðið og sagði:
Virðið nú stýrimanninn vel fyrir
ykkur. Þarna heldur hann alveg
blygðunarlaust fram skoðun
minni sem hann reis af alefli
gegn i gær. Jón var i splunku-
nýjum einkennisbúningi, og
Bjarni reiddist nú svo mjög að
hann greip súpufat og tæmdi úr
því yfir andmælanda sinn. Jón
reis á fætur og benti á súpulapið á
öxlum sínum og sagði: Og hérna
sjáið það rökin hans . — Yfirgaf
svo messann.
Að nokkrum dögum liðnum
voru þeir byrjaðir að leiða saman
hesta sína á ný.
Ekki fór hjá þvi að Islendinga-
nylendan í Kaupmannahöfn nyti
veitinga í matsölum skipsins, mið-
skips og frammi í lúkar. Enginn
amaðist við því. öll þjóðin átti
þetta skip með vissum hætti, land
ar á erlendri grund voru meira og
minnaölvaðir af sjálfstæðishug-
sjóninni sem tengd var þessu
dæmalausa skipi. Landar erlendis
voru bræður áhafnarinnar I and-
anum og þar var étið og rabbað
um allt skipið í erlendum
höfnum. Ég man eftir einum
islendingi sem var á bísanum I
Höfn, hann var svo stundvis I
matinn að ekki skeikaði mínútu.
Þegar hann gekk upp landgang-
inn vissi maður að klukkan var á
slaginu tólf, hann var þrællesinn í
íslendingasögum, en þar hitti
fjandinn einu sinni ömmu sína.
Pétur Hoffmann var þá háseti.
Þeir háðu kappát I lúkarnum, dag
eftir dag, og að átinu loknu, ef
kjöt var á borðum, fóru þeir I
hnútukast að fornmannasið. Ég
hef aldrei séð betur tekið til
matar en þegar þessir kappar
háðu kappát. Atgangurinn varð
ógleymanlegur þegar fiskur var á
borðöm. Fiskurinn gekk eins og á
færibandi inn um annað munn-
vikið og beinin jafnharðan út um
hitt. Ég skil ekki enn þann dag í
dag hvernig beinin gátu skilað sér
svo skipulega. Allmargir sem um
borð komu voru á bísanum, gaml-
ir islenskir hásetar sem siglt
höfðu á dönskum skipum, voru
svo fyrst á atvinnuleysisbótum,
komust þar næst á örorkubætur,
þeir sem lánið lék við eða ólánið
henti, eftir því hvernig á það er
litið, og lifðu góðu lífi með því að
éta um borð i skipunum sem i
höfn voru hverju sinni, fóru svo i
sendiferðir fyrir áhöfnina, vissu
allt um vöru og höfðu nægan
tíma.
Pétur og keppinauturinn voru
jafnokar þegar kjöt var á borðum,
en Pétur hafði vinninginn gagn-
vart fiskinum. Að átinu Ioknu var
beinabruðlingurinn á diskinum
hans Péturs með ólíkindum.
Gaman Péturs var stundum grátt
— eins og þegar hann löngu síðar
bauð sig fram til forseta, kvað
íslendingum hæfa best á fá sinn
forseta af öskuhaugunum. Það
var oft gaman að Pétri. En þótt
matur væri frjáls listamönnum,
fátækum námsmönnum og
löndum á bisanum var ítrustu
sparsemi gætt á öðrum sviðum.
Gullfoss fór jafnan i þurrkvi i
Kaupmannahöfn I janúar. Skipið
var þar með ljós- og hitalaust.
Áhöfnin varð samt kyrr um borð,
Sigurður Pétursons ekki undan-
skilinn. Hann svaf á sinum stað I
brúnni og var ekki öfundsverður
af því, ekki einu sinni þegar
dampur var á skipinu. Það var
kaldast í brúnni. Hún var úr
járni, panelklædd, en engin
einangrun á milli. Hitans frá vél-
inni gætti aldrei þar. Oft hlýtur
Sigurður að hafa átt I erfiðleikum
með að halda á sér hita þarna
uppi — og hann stóð og stóð ef
illa viðraði, enda biluðu hand-
leggirnir og fæturnir. Skip-
stjórnarmaður sem skotið hefði
undir sig fjöl í brúnni hefði ekki
verið álitinn með öllum mjalla.
Nú sitja þeir í stoppuðum stólum í
lokuðum brúm. Svona breytast
timarnir. Brúin á Gullfossi var
opin, þannig að skipstjórnarmenn
reyndu á sjálfum sér veðrið sem
mæddi á skipinu, gleymdu þvi
ekki eitt andartak, og ekki er að
efa að það hefur haft sina kosti,
auk þess sem kalda loftið hélt
mönnum betur vakandi en það
upphitaða gerir.
Eg hef aldrei vitað skipstjóra
samgrónari skipi en Sigurð
Pétursson. Hann og skipið voru
eitt. Tvisvar eða þvisvar sinnum
var siglt utan i Gullfoss i þrengsl-
um I höfnum og einu sinni aftan á
hann í ísalögum í Kattegat, svo ég
vissi til. Sigurður stóð á brúar-
vængnum þegar skip stefndi á
hann í höfninni og kvað hneyksl-
aður við: Ætlar hann — ætlar
hann að brjóta á mér lunning-
una?
Og á þvi andartaki sem ásigling-
in varð kveinkaði Sigurður sér
eins og sársaukinn væri likam-
legur: Þar braut hann á mér lunn-
inguna.
Eitt Isaárið braut Stóri Björn
fyrir Gullfossi í Kattegat og hala-
rófa skipa mjakaðist áfram I
kjölfar ísbrjótsins, við vorum
þriðja skip í röðinni og næst fyrir
aftan okkur þýskt skip sem
Siegfried hét. Isinn var svo þykk-
ur á einum stað að isbrjóturinn
þurfti að taka aftur á bak, gera
fleiri en eina atlögu til að brjóta
niður og gaf það til kynna með
flautunni og siðan hvert skipið af
öðru. En Siegfried flautar ekki,
það tók af tvímæli um að þeir
höfðu ekki heyrt okkar eimpipu,
stefnir bara á skutinn á okkur
eins og blindir og heyrnarlausir
menn séu þar í brúnni. Ætlar
hann aftan á mig? æjaði Sigurður
blessaður. Og þegar Siegfried
kom á okkur leið sársaukastuna
frá brjósti Sigurðar og hann tók
andköf: Já — hann — fer i skut-
inn á mér.
Til marks um hver munur gat
verið á skipstjórum kemur mér I
hug flutningaskip sem ástæðu-
laust er að nafngreina. Það lá
einu sinni utan á Gullfossi á tsa-
firði. Dallurinn bindur sig utan á
Gullfoss skemmri erinda. Að
stundu liðinni fer kafteinninn
bara beint í vélslmann , setur
hann á fulla ferð, fyrst áfram og
síðan afturábak án þess að kasta
fyrst lausu, það var fljótlegra,
rífur okkur frá bryggjunni, fer
siðan norður til Krossaness, þar
sem var tvöföld bryggja, tvö
bryggjuhólf, siglir það efra niður
og slasar eina ellefu menn, fer
siðan til Akureyrar og á leiðinni
út aftur strandar hann skipinu á
Laufásgrunninu, uppi I kartöflu-
görðunum svo að segja. Þetta er
svakaiegasta sigling sem ég hef
heyrt getið um.
Ég gleymi ekki upplitinu á skip-
stjóra mínum.
Sigurður varð svo undrandi
þegar honum bárust tiðindin af
lyktum siglingarinnar að hann
mátti ekki mæla, hristi bara
höfuðið, og tjáði sig ekki einu orði
um málið, hleypti þessum
ósköpum bara ekki að sér, rétt
eins og þau hefðu aldrei gerst.
En það var hann Pétur minn
Hoffmann. Margar sögur hafa
verið af honum sagðar, sumar vel
ýktar, en hreystisögurnar var
hreinn óþarfi að ýkja. Hann var
afrendur að afli. Einu sinni sátum
við yfir öli og snaps I Vinstuen I
Strandgötu, ég, Siggi Tömmer,
Pétur Hoffmann ogGuðmundur
Bjarnason þjónn, smávaxinn lag-
legur maður sem gekk I augun á
kvenfólkinu. Danir eru þarna
fyrir og sumir með kvenfólk.
Stúlka eins danans, hversu mikið
sem hann átti nú í henni, gefur
Guðmundi hýrt auga og þau taka
nokkur spor saman. Ég veiti þvi
athygli að daninn gefur
Guðmundi illt auga og hreytir
einu sinni skætingi í hann, tekur
hann svo fangbrögðum, fer að
þjarma að honum.
Pétur segi ég. Það er farið að
þjarma að honum Guðmundi
þarna.
Það verður ekkert af því, segir
Pétur og ris seinlega á fætur og
þeir fætur voru sverir eins og
stoðir, búkurinn við hæfi og hand-
leggirnir, og áður en varir er dan-
inn kominn i greiparnar á Pétri,
getur sig hvergi hrært. Þá fljúga
þrir danir á Pétur sem er þá
ekkert að tvinóna við það, rotar
mannræfilinn sem hann heldur
um og notar hann síðan sem bar-
efli á hina. Þá spretta upp fimm
danir til viðbótar og sækja að
Pétri og þar með voru fjendurnir
orðnir átta, allt auðvitað i upp-
námi á Vinstuen og ég sá að Siggi
Tömmer heljarmennið það, var
farinn að ókyrrast, tilbúinn að
leggja Pétri lið, ef á þyrfti að
halda, og stúlkan, bitbeinið, kom
grátandi til min og spurði: Getið
þér ekki hjálpað piltinum
mínum? Ég segi við þessa stúlku:
Þér hljótið að sjá að það þýðir
ekki fyrir mig að fara i hendurnar
á þessu islenska trölli. Farið sjálf
og biðjið ástmanni yðar griða.
Pétur er þá kominn með bareflið
sitt út á götu, hafði þar betra
svigrúm gegn áttmenningunum.
Stúlkan grátbiður þar unnusta
sinum griða, það var auðsótt,
Pétur var riddaralegur gagnvart
kvenfólki, þurfti heldur ekkert
barefli. Nú var Siggi Tömmer
staðinn upp, nam við loft, svo
þykkur undir hönd að ógnvekj-
andi var, orðfár og kímileitur,
stefndi út á götu þar sem fimm af
átta dönum sóttu að Pétri, þrjá
var hann búinn að rota — og þurti
engrar hjálpar við. Greip Péturs
sleppti engu sem hún náði taki á
alveg sama hvar hún kom á mót-
stöðumanninn, hann hafði þann
hátt á að þrífa einn I einu, lemja
hina einu sinni með honum og
fleygja honum siðan tugi metra
— og þá gerðist annað tveggja,
maðurinn steinrotaðist ellegar
varð svo um að hann lagði á flótta.
Tveimur sló hann saman, kastaði
þeim siðan samtimis aftur fyrir
sig hátt I loft upp. Og svo var það
búið. Átta voru þeir — og þetta
tók engan tíma. Pétur blés ekki
einu sinni úr nös, það var rétt að
nasavængirnír bærðust.
Þetta var engu likt sem maður
hafði áður séð.
Siggi Tömmer gerði nú meira
en að kíma, hann brosti. Ég hefði
viljað sjá þá snúa bökum saman.
Tuttugu danir hefðu ekki lagt þá.
íslendingar báru af annarra
þjóða sjómönnum á þessum árum,
hvernig sem á þá var litið, fram-
gangan og klæðaburðurinn ekki
undanskilin. Færeyingarnir
gengu með hendur I vösum undir
forkostulegum skotthúfum, eng-
lendingarnir ailtaf i peysu og með
krossbandið sitt um hálsinn, tref-
ilinn sinn, aldrei í skyrtu — eða
dönsku esbjergarnir sem fiskuðu
á Doggér Bank, að ekki sé talað
um grisku sjómennina sem voru
ótindur óþjóðalýður. Bretar voru
með landgöngufötin sín undir
höfðalaginu. Við lágum að visu
stundum á buxunum okkar, en
það var ekki til að krumpa þær,
heldur til að pressa þær. Við voru
siglandi þjóð að sanna fyrir
heiminum að við færum fullfærir
að ráða málum okkar sjálfir. Við
gleymdumþvi aldrei.
Það var oft gaman að Pétri.
Hann ákvað að leita sér kvon-
fangs ytra að fornum sið og tók af
þvi tilefni með sér tvö refaskinn
að selja i kóngsins Kaupmanna-
höfn. Vandinn var bara sá að
koma þeim i land framhjá toll-
urunum. Og við vorum að leggjast
að bryggju.
Pétur, sagði ég, skinnin eru
tengd svo merkilegu erindi að ég
er að hugsa um að hjálpa þér. Ég
gef þér fri núna. Sæktu nú skinn-
in.
Pétur var fljótur að þvi og ég
fór afsíðis með hann. Þar lét ég
hann fara úr peysunni og vafði
skinnunum utan um hann, lét
hann svo fara aftur i peysuna.
Ég er orðinn svo skrambi háls-
stuttur, sagði Pétur. Og bústinn.
Það er allt í Iagi, sagði ég, þú ert
ólikur öðrum mönnum hvort eð
er, átta manna maki.
Það likaði Pétri vel að heyra.
Siðan fyllti ég fangið á honum
með tómum bjórflöskum og sagði
honum að stilla sér upp við land-
ganginn og vera fyrsti maður í
land, þvi það væri eitt sem danir
skildu öllu öðru betur : bjór-
þyrstan sjómann. Þegar svo land-
gangurinn var kominn beið Pétur
ekki boðanna, heldur marséraði
með flöskurnar niður landgang-
inn — á móti tollurunum sem
brostu og hrukku undan ofur-
menninu. En einhverra hluta
vegna runnu kvonbænirnar út í
sandinn. Pétur lét það ekki á sig
fá. Á heimleiðinni fór hann í bíó i
Leith og það var söguleg bíóferð
eins og flest sem kappinn tók sér
fyrir hendur. Hann sagði mér
söguna sjálfur.
Óli Tomm, það kom dálitið ein-
kennilegt fyrir mig í landi.
Nú?
Ég settist inn I bió, miðja sýn-
ingu, sat við hliðina á laglegri
stúlku, og horfði á ansi skemmti-
lega mynd, naut min vel, Ég veit
að ég er álitlegur maður og ekki
hef ég setið lengi hjá þessu friða
fljóði þegar það lýkur upp rós-
rauðum munni og biður mig að
kyssa sig. Kiss me, segir hún. Hún
segir það aftur og aftur: Kiss me,
kiss me, kiss me. Ég skildi hana
vel — en samt, þarna var óhægt
um vik til náinna kynna, fjári
þröngt og fólk allt I kring, þótti
samt slæmt að geta ekki friðað
kvenmanninn, islenskur maður,
fullur af f jöri. Hún heldur áfram
að nauða i mér: best að drifa I
þessu, láta slag standa, og ég lyfti
rassi, ætla að láta hendur standa
fram úr ermum og lyfta henni á
kné mér — en þá segir hún :
Thank you — og dregur kápuna
sina undan rassinum á mér. Ég
skildi þetta ekki alveg strax — en
svo kom mannsvitið upp I mér.
Hún hafði þá alltaf verið að segja
skjús mi. (Excuse me: fyrir-
gefið).
Það var gaman að heyra Pétur
segja þessa sögu.
Sigurður Mariasson, bróðir
Jóns Mariassonar bankastjóra,
kemur upp I huga mér. Skemmti-
legur maður, æringi ef þvi var að
skipta. Söng vísur manna best og
var oft fenginn inn á fyrsta pláss
að skemmta farþegunum, þegar
hann ekki átti vakt eða var að
skemmta okkur. Farþegarnir
spókuðu sig á háþiljunum eða
lágu þar undir teppum I sól-
stólum, þeir sem ekki dunduðu
sér við að kasta hringjum á tölu-
setta pinna sem festir voru á há-
þiljurnar framanverðar. Við
höfðum engin slík leiktæki. I þess
stað lásum við og spiluðum.
Stundum — þegar heitt var —
Framhald á bls. 5