Morgunblaðið - 28.11.1976, Qupperneq 7

■■I"
gegn 16, en auk þeirra tveggja greiddu
þingmenn sósíalista, Hermann Jónasson,
Páll Þorsteinsson, Páll Zóphóníasson og
Skúli Guðmundsson tillögunni atkvæði.
En hvað réði afstöðu þeirra Gylfa og
Hannibals?
Stefán Jóhann Stefánsson segir i
endurminningum sínum, að hann hafi
snemma orðið þess áskynja, að Hannibal
og Gylfi myndu verða andstæðir aðild
Islands að Atlantshafsbandlaginu. Hafi
þeir um þetta leyti átt ýmis mök við
Þjóðvarnarfélagið og einstaka menn í
Framsóknarflokknum. Og varðandi af-
stöðu þeirra tvímenninga á mið-
stjórnarfundi Alþýðublokksins 23. marz
1949, sem endanlega ákvað stefnu
flokksins í málinu, segir Stefán Jóhann, ‘
að þeir hafi viljað láta setja að sinni
hyggju hvorttveggja i senn óþörf og
illframkvæmanleg skilyrði fyrir aðild ts-
lands, til þess eins fallin að torvelda
hana eða hindra með öllu. Hannibal hafi
beinlínis tekið það fram á þessum fundi,
„að hann teldi mjög varhugavert fyrir
tslendinga, vegna smæðar og vonleysis,
að gerast aðilar að nokkrum samningi
við aðrar hernaðarþjóðir". I samtali við
höfunda þessarar bókar sagðist Stefán
Jóhann hafa talið, að þeir væru í raun og
veru á móti aöild, þótt þeir hefðu sagzt
reiðubúnir að samþykkja aðild að upp-
fylltum ákveðnum skilyrðum. Hann
hefði talið það yfirvarp. Ástæðuna
kvaðst Stefán Jóhann hafa talið vera þá,
að þeir væru veikir fyrir línu, sem væri
vinstra megin við Alþýðuflokkinn og
andvígir stefnu, sem mörkuð væri af
honum og öðrum mönnum, sem taldir
hefðu verið „hægri kratar".
Þessu vísar Gylfi Þ. Gíslason algerlega
á bug og segir, að engin tengsl hafi verið
á milli efasemda þeirra Hannibals og
andstöðu við þá stefnu, sem Stefán
Jóhann og stjórn hans fylgdi í innan-
landsmálum og afstöðu þeirra í utan-
ríkismálum. Gylfi segir, að það hafi ver-
ið svo að segja sömu mennirnir og sömu
rökin sem fram hafi komið í Alþýðu-
flokknum gegn fyrirvaralausri aðild að
Atlantshafsbandalaginu og fram höfðu
komið gegn Keflavíkursamningnum
1946, en þá hafi Stefán Jóhann ekki
verið ráðherra, heldur þeir Emil Jóns-
son og Finnur Jónsson og þeir þá í raun
verið aðalforingjar flokksins, svo ekki
hafi andstaðan þá getað verið gegn
Stefáni Jóhanni. Gylfi segist hafa gætt
þess vel í umræðunum um Atlantshafs-
bandalagið að láta það koma fram, að
hann væri í grundvallaratriðum hlynnt-
ur fyrirhuguðu varnarsamstarfi.
En hvernig stóð þá á því að svo fór sem
fór?
Gylfi telur, að stærstu mistökin, sem
ríkisstjórn Stefáns Jóhanns og forustu-
menn stjórnarflokkanna hafi gert, hafi
verið að hefja ekki nógu snemma
umræðUr um málið. Á þessum árum hafi
verið lenzka að steinþegja opinberlega
um slík mál þangað til menn neyddust til
að segja eitthvað um þau. Á Alþingi hafi
loft allt verið lævi blandið og mikil
tortryggni milli manna, miklu meiri en
síðar varð — fyrst og fremst milli
stjórnar og stjórnarandstöðu en jafnvel
líka innan einstakra flokka, milli þing-
manna sama flokks, ef um verulegan
ágreining var að ræða eða eitthvað mikil-
vægt mál.
„Sérstaklega átti þetta við um varnar-
málin og utanríkisstefnuna, sem var að
vísu skiljanlegt, þar sem slik mál voru
ný fyrir þingi og þjóð, og menn meira og
minna hræddir við þau. Menn byggðu
þar ekki á gömlum, traustum fótum eða
á neinni hefð. Þetta voru ný vandamál,
sem menn voru raunverulega feimnir
við að tala um við aðra, jafnvel flokks-
bræður, sem þeir héldu að væru á öðrum
meið, hvað þá andstæðinga. Svo verður
líka að hafa hugfast, að á þessum árum
var „kommúnistagrýlan" í algleymingi í
stóru flokkunum tveimur. Þá voru allir,
sem voru á annarri skoðun en flokkslin-
an bauð, taldir vera í tengslum við
kommúnista — og málið þar með af-
greitt.“
Gylfi leggur áherzlu á, að málið hafi
lítið sem ekkert verið rætt í þingflokki
Alþýðuflokksins fram eftir vetri og hafi
það enn aukið á tortryggni þeirra Hanni-
bals.
„Okkur fannst vera einhver pukurs-
blær á þessu öllu saman og það gerði
okkur hræddari um að eitthvað væri i
bígerð, sem við vissum ekki hvað væri.
Þetta var auðvitað ein af ástæðunum
fyrir þvi, að við Hannibal mörkuðum
okkar afstöðu þannig, að við heimtuðum
skrifleg skilyrði — skriflega fyrirvara.
Það var búið að gera okkur hrædda, svo
að við tókum ekki lengur við neinum
yfirlýsingum, vildum fá allt skýrt niður
á blað.“
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. NÓVEMBER 1976
47
Gylfi
Þ. Gfslaaon.
Hannibal
Valdimarsson.
Stef&n
Jóhann.
Lúðvík Leifur
Gissurarson. Sveinsson.
Sigurður M. Eystelnn
Þorsteinsson. Jónsson.
Gylfi segir, að mikið hafi skort á að
þeim væri sagt, hvað raunverulega hefði
verið rætt á fundunum i Washington.
Hann segir, að skýrslur og fundargerðir
sem siðar hafi birzt sýni glöggt, að
íslenzku ráðherrarnir hafi í viðræðunum
og spurningum þeim sem þeir beindu til
Bandaríkjamanna tekið miklu meira mið
af viðhorfum efasemdarmanna í Alþýðu-
flokki og Framsóknarflokki en þá hafi
verið vitað eða þeim frá sagt. Nefnir
hann í því sambandi bæði umræðurnar
um endurskoðun Keflavíkursamnings-
ins og möguleika á skriflegum fyrirvara
um sérstöðu islands.
„En það var aldrei talað við okkur eitt
einasta orð um neins konar málamiðlun.
Það var eiginlega eins og það væru tveir
þingflokkar í Alþýðuflokknum, sem
gætu ekki talazt við um neina hugsan-
lega málamiðlun, heldur var málið ein-
faldlega knúið í gegn. Ég er sannfærður
um, að það hefði verið hægt að fá fylgi
okkar Hannibals við samninginn, ef öðru
(Ljósmynd Tæknideild rannsóknarlögreglunnar).
Hluti af þvf grjóti, sem varpað
var að þinghúsinu 30. marz 1949.
vísi hefði verið að staðið — ef ekki hefði
verið staðið að þessu af óbilgirni gagn-
vart okkur og stuðningsmönnum okkar
utan þings."
Hér skal enginn dómur lagður á þessi
siðustu orð Gylfa, en hitt liggur fyrir, að
þótt samflokksmenn gætu ekki ræðzt við
um hugsanlega málamiðlun, þá gerði
rikisstjórnin ráðstafanir til þess á bak
við tjöldin að finna leiðir til að koma til
móts við sjónarmið Gylfa og Hannibals
og þeirra Framsóknarþingmanna, sem
áþekka afstöðu höfðu tekið. 1 dulskeyti
sem utanrikisráðuneytið sendi sendiráð-
inu í Washington hinn 26. marz sagði, að
utanríkisráðherra hefði þá fyrr um dag-
inn beðið sendiherra Bandaríkjanna að
afla upplýsinga um það, hvort mögulegt
mundi vera, ef það reyndist nauðsynlegt
eða hyggilegt, að fella inn í samþykkt
tslands um þátttöku í Atlantshafssamn-
ingnum þann sama fyrirvara varðandi
sérstöðu tslands sem vopnlausrar þjóð-
ar, sem ekki gæti sagt öðrum þjóðum
stríð á hendur, eins og stungið hefði
verið upp á, að fram kæmi í ræðu við
undirritun samningsins (Legurbr. höf ).
1 simskeyti bandaríska utanríkisráð-
herrans til bandaríska sendiráðsins á
íslandi þennan sama dag, segir hann, að
betra væri, að Ísland tæki tilboðinu án
fyrirvara, því væru einhver skilyrði frá
Íslandi tekin til greina, yrðu ríkisstjórn-
ir allra aðildarríkja að samþykkja þau.
„Ef utanríkisráðherranum finnst
nauðsynlegt að segja eitthvað samkvæmt
því sem stungið hefur verið upp á, ætti
að gæta þess að hann véki aðeins að
núverandi aðstæðum og að ekki væri
hægt að skilja það svo, að ísland setti
skilyrði fyrir því að taka tilboðinu.
Okkur likar ekki orðalagið „ófært um að
lýsa yfir stríði", og vildum heldur að
allar yfirlýsingar, sem utanríkisráðherr-
ann kynni að gefa, vísuðu fremur til
núverandi ástands en að í þeim fælist
takmörkun til frambúðar á aðild
tslands."
í skjölum utanríkisráðuneytisins er
einnig minnisblað frá danska
utanríkisráðherranum, Gustav Rasmus-
sen, dags. 28. marz, þar sem hann segir,
að óskilyrt samþykki sé æskilegt. Ef
nauðsynlegt þætti að taka eitthvað fram,
ætti það eingöngu að vísa til núverandi
ástands, en ekki að fela í sér neina
varanlega takmörkun.
Af þessu mátti Ijóst vera, að ekki yrði
unnt að ganga að skilyrðum Gylfa,
Hannibals og nokkurra Framsóknar-
manna, en af ummælum Gylfa virðist
sýnt, að a.m.k. honum og Hannibal hefur
ekki verið kunnugt um þessar
umleitanir, sem fram fóru að tjaldabaki.
Hitt er svo önnur saga, að í ræðu sinni
við undirskrift samningsins 4. apríl fór
Bjarni Benediktsson ekki að þeim ósk-
um sem fram komu í símskeyti Dean
Acheson 26. marz og minnisblaði
Gustavs Rasmussen 28. marz. Hann tók
þar beinlínis fram, að tsland mundi ekki
segja nokkurri þjóð stríð á hendur og
einskoraðaði sig þar með ekki við
„núverandi ástand". Enda sagði Bjarni i
viðtali við Morgunblaðið 20 árum síðar,
að ekki hefði veitt af þeim dögum, sem
hann hafði til ráðstöfunar i Washington
fram til 4. april 1949 eftir að hann kom
út 31. marz, til að koma málum íslands
fram, þar sem nokkurt þóf hafi orðið um
það i hvaða formi hann skyldi lýsa hin-
um islenzka fyrirvara.
Eftir stendur að fella dóm um það,
hvort meiru hafi ráðið um afstöðu þeirra
Gylfa og Hannibals: „vinstri villa" eða
vafi um að allt færi eftir sem stjórnvöld
fullyrtu viðvíkjandi aðld íslands að
Atlantshafsbandalaginu. Sennilega
blandast þarna hvað öðru. Þeir Gylfi og
Hannibal höfðu um þetta leyti mjög náið
samband við formann Framsóknar-
flokksins, Hermann Jónasson, og voru
eins og hann litlir stuðningsmenn
ríkisstjórnarinnar, þar sem báðir töldu
samvinnu við Sjálfstæðisflokkinn óæski-
lega og voru talsmenn einhvers konar
vinstri hreyfingar. Þeir Gylfi og Her-
mann höfðu samráð og samstöðu um
ýmis innanlands- og utanríkismál og
stóðu til að mynda saman i afstöðunni til
aðildar að Atlantshafsbandalaginu, þótt
Hermann sæti hjá í lokaatkvæðagreiðsl-
unni um málið. Gylfi og Hannibal voru
andvígir forystu Stefáns Jóhanns í
flokknum eins og bezt sannaðist þrem
árum siðar, töldu hann vera of hægri
sinnaðan og snerust gegn stefnu hans í
ýmsúm málum. Það djúp sem þegar var
staðfest milli hinna tveggja arma þing-
flokksins og rekja mátti allt aftur til
umfjöllunar Keflavíkursamningsins
1946 hefur sennilegá orðið þess vald-
andi, að menn hafa ekki getað talað
hreint út um aðildina atAtlantshafs-
bandalaginu. Það hefur orðið til að auka
á áhyggjur þeirra Gylfa og Hannibals
um að ekki væri allt sem sýndist; a.m.k.
væri ekki nægilega tryggilega um hnút-
ana búið. Þau skilyrði, sem þeir vildu
setja, hafa svo aftur aukið torryggni í
þeirra garð, og gert forustumenn Al-
þýðuslokksins enn ófúsari að leita sam-
eiginlegar niðurstöðu.
Vistin hjá
Framsókn
í kaflanum „Hver maður á sinn stað“
var sagt, að meginhluti hópsins, sem
útnefndur hafði verið í varalið
lögreglunnar 30. mars, hafi verið kom-
inn inn í flokksherbergi Framsóknar-
manna milli kl. 9 og 10, en aukið var i
liðið fram eftir morgni og raunar alveg
fram á síðustu stundu.
í umræðunum um atburðina 30. mars
vakt val fundarherbergis Framsóknar-
manna, sem dvalarstaðar liðsins, tals-
verða athygli og voru ýmsar getgátur
uppi um það, hvað hefði ráðið staðarval-
inu. Verður ekki farið út í þá sálma hér,
en ljóst er að þar komu einkum þrjú
atriði til greina: 1 fyrsta lagi staðsetning
herbergisins á 1. hæð þinghússins og að
fljótlegt var að koma liðinu út á ganginn
er liggur frá anddyrinu að stiganum,
sem liggur upp á efri hæðir hússins,
enda átti hlutverk liðsins fyrst og fremst
að vera það að verja væntanlegum inn-
rásarmönnum uppgöngu til þingsalarins
á efri hæð. 1 öðru lagi réð gluggaskipun
miklu, en járnhlerar eru fyrir gluggum
og unnt að loka þeim að vild og hylja
þannig liðssafnaðinn sjónum manna úti
fyrir. i þriðja lagi stærð herbergisins, en
það var talið stærra en fundarherbergi
sjálfstæðismanna, sem er handan gang-
vegarins á fystu hæð. í því hafði svo-
nefnd „gassveit" lögreglunnar, sem i
voru 20 menn, aðsetur og kemur hún við
sögu síðar.
Lögreglustjóri mun hafa komið þeirri
beiðni á framfæri við rétta aðila, annað-
hvort forseta Sameinaðs þings eða skrif-
stofustjóra Alþingis, að fá afnot af þessu
húsnæði. Var henni komið til formanns
þingflokks Framsóknarmanna, Eysteins
Jónssonar, sem samþykkti hana umsvifa-
laust:
„Það kom auðvitað ekki annað til mála
en að lögreglan fengi að nota húsið eins
og hún taldi nauðsynlegt. Þegar þingið
fer fram á það við lögregluna að hún
hafi hönd í bagga við svona skilyrði, þá
verður lögreglan að fá að nota þau húsa-
Táragasinu varpað.
kynni, sem hún telur nauðsynleg —,“
sagði Eysteinn i samtali. Eitthvað munu
flokksbræður hans hafa að því fundið
síðar, að herbergið var lánað í þessu
skyni og án þess að það væri boðið undir
þingflokkinn.
Ætla má að sveitir Sveinbjarnar
Hannessonar og annars manns, sem ekki
er vitað nafn á, hafi verið fyrstar á
vettvang um morguninn og menn þá
tekið til við að skrýðast þeim embættis-
táknum sem löggiltum varalögreglu-
mönnum tilheyrðu. Voru það gamlir,
enskir loftvarnahjálmar — æði rykfalln-
ir að sögn — stuttar kylfur og armbindi
með íslensku fánalitunum. Var búnaður-
inn i trékössum, sem komið hafði verið
fyrir í herberginu kvöldið áður.
Samkvæmt lögum, sem þá voru i gildi,
bar lögreglustjóra að afla heimildar
dómsmálaráðherra til þess að kalla upp
varaliðið, en algengt var að viðkomandi
lögregluyfirvald mat það, hvort þörf
Framhald á bls.54