Morgunblaðið - 18.12.1976, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 18. DESEMBER 1976
Kristján Pétursson:
Framkvæmd dómsmála
legri en þau sem fullnustu fá?
Það er reynsla margra þeirra, sem
að löggæzlu- og dómsmálum
vinna, að ríkar ástæður séu til, að
fram fari ýtarleg rannsókn á
hvaða ástæður liggja til grund-
vallar þeirri breytilegu málsmeð-
ferð, sem viðhöfð er og hefur ver-
ið gagnvart þegnunum og sé þá
sérstaklega kannað, hvort póli-
tlsk, félagsleg eða persónuleg
sambönd hafi áhrif á niðurstöður
mála. 1 þessu sambandi ætti
hverju sinni að rannsaka hvaða
orsakir liggja til grundvallar þeg-
ar mál fyrnast, refsingu er ekki
fullnægt, mál stöðvuð á frum-
rannsóknarstigi, svo og um ýmsa
brotaflokka einkanlega fjármála-
legs eðlis, sem alls enga rannsókn
eða athugun fá. Ef við ætlum I
raun og veru að halda uppi lögum
og rétti í þessu landi og viðhalda
lýðræðisskipulagi okkar, þá verða
lögin að gilda jafnt fyrir alla og
dómsvaldið verður að vera virt,
þannig að þjóðin geta ávallt treyst
málsmeðferð og valdbeitingu
þess. Það almenna vantraust, sem
dómsvaldið hefur skapað sér, hef-
ur mjög alvarlegar afleiðingar i
för með sér varðandi störf lög-
gæzlumanna. Það trúnaðarsam-
band og traust sem rfkti milli
almennings og lögreglu hefur far-
ið verulega minnkandi á undan-
förnum árum og tel ég dómsvald-
ið eiga höfuðsök á þvi. Þegar rætt
er um að skapa gagnkvæma virð-
ingu og nauðsynlegt trúnaðarsam-
band milli almennings og löggæzl-
unnar, þá verður dómsvaldið að
eiga frumkvæðið og slíku mark-
miði sem verður ekki náð nema til
komi mjög veigamiklar skipulags-
og skoðanabreytingar í fram-
kvæmd löggæzlu- og dómsmála,
sérstaklega með tilliti til siðgæðis-
og velsæmissjónarmiða.
Til að ná slíku markmiði þarf
m.a. að koma til vel skipulögð
fræðsla varðandi lög og reglu-
gerðir, framkvæmd málsmeðferð-
ar, svo og almenn samskipti við
almenning, hvernig hann geti orð-
ið löggæzlunni að sem bestu liði.
Það er því miður allof algeng
staðreynd, að ýmsir þora ekki að
láta löggæzlunni eða dómsvaldinu
I té veigamiklar upplýsingar eða
gögn um meint lagabrot, vegna
þeirrar áhættu og óþæginda, sem
þvl oft fylgir. Það hefur t.d. verið
megin regla margra dómara að
spyrja upplýsingagefanda, hvern-
ig hann hafi aflað sér viðkomandi
upplýsinga og hvaðan. Dómsvald-
ið verður að gera þær ráðstafanir,
að almenningur geti áhættulaust
veitt löggæzlunni alla hugsanlega
aðstoð til að halda uppi lögum og
rétti í landinu, og njóti hann fullr-
ar réttarverndar í þeim efnum.
Það má aldrei koma fyrir, að
hjálpsamir og löghlýðnir borgarar
verði fyrir óþægindum, sársauka
eða tjóni fyrir veitta aðstoð við
löggæzluna. Þá verða dómarar al-
mennt að skilja, að trúnaðarsam-
band milli löggæzlunnar og al-
mennings getur oft verið þess eðl-
is, að um drengskaparheit sé að
ræða, þannig að löggæzlumenn
mega ekki brjóta það. Það er ein-
dregið álit mitt af margra ára
reynslu, að það almenna van-
traust, sem ríkir í þessum efnum,
eigi rót sína að rekja til framan-
greindra ástæðna.
Það er staðreynd og reyndar
viðurkennt, að mjög seinvirkar og
úreltar aðferðir séu viðhafðar hér
á landi á sviði löggæzlu- og dóms-
mála. Svo virðist sem mjög tak-
markaður áhugi hafi verið og sé
til staðar að breyta þar til batnað-
ar. Ýmsar lagabreytingar hafa þó
verið gerðar og eru f bfgerð, en
við þurfum ekki að vænta neinna
bóta með letar eða nafnabreyting-
um einum saman, heldur verður
framkvæmd og skipulag dómstól-
anna í verki að sýna þann bata, að
þjóðin geti treyst þeim. Aðskiln-
aður hins pólitfska valda, þ.e. hið
samantvinnaða framkvæmdar- -og
lögg.jafarvald við dómsvaldið er
okkur ljár f þúfu. Það er sannköll-
uð raunasaga fsl. þjóðarinnar
hvernig misvirtir stjórn-
málamenn hafa vanvirt fslenzkt
réttarfar með afskiptum sínum af
hvers konar sakamálum og ekki
sfður hvernig embættismenn í
dómskerfinu hafa látið nota sig f
þágu pólitfskra afla. Sumir ræða
um samtryggingu stjórnmálaafla
og embættismanna til að vernda
hvor aðra fyrir réttvísinni, jafn-
vel „mannúðarfélög" séu notuð í
sama tilgangi.
Það hefur verið bent á, að ýms-
ar tegundir fjármálamisferla fáist
ekki rannsakaðar, sérstaklega
þegar pólitfskir aðilar eiga hlut
að, það hefur verið bent á mikið
ósamræmi f fullnustu refsinga,
það hefur verið bent á ákveðna
veigamikla brotaflokka, sem
sjaldan eða alls ekki fást rannsak-
aðir, það hefur verið bent á
fjöldamörg sakamála, sem hafa
fyrnast f dómsmeðferð, enda þótt
embætti rfkissaksóknara eigi að
koma f veg fyrir það, það hefur
verið bent á mál, sem hafa bein-
lfnis týnst f dómkerfinu, það hef-
ur verið bent á hvernig þegnun-
um er mismunað gagnvart lögun-
um f sömu málaflokkum.
Sjálfsagt eru margar ólikar or-
sakir fyrir framangreindri óreiðu
málsmeðferða, sem engum einu
verður umkennt, heldur virðist
hin almenna spilling koma bein-
ustu leið frá stjórnvöldum, og nú
er svo komið að pólitísk öfl
tengjast ákveðnum tegundum af-
brota. Hversu oft lesum við t.d. í
hinum pólutfsku dagblöðum, þar
sem stjórnmálamenn deila jafn-
vel um ólögmæta verknaði hvors
annars, en réttlætinguna finna
þeir oftast með því að kenna and-
stæðingnum um hliðstæð laga-
eða siðferðisbrot í stað þess að
gera hreint fyrir sfnum dyrum.
Þegar ég les slíkar greinar verður
mér oft hugsað til minniháttar
þjófnaðarmáls, sem ég hafði af-
skipti af fyrir mörgum árum, þeg-
ar ungur piltur viðurkenndi að
hafa brotist inn i verzlun nokkra
og stolið þaðan smávægilegu
magni af matvælum og tóbaki.
Hann sagði m.a.: „Ég hélt mér
væri óhætt að gera þetta, þvf að
þegar ég var sendill í þessari
verzlun, þá stal verzlunarstjórinn
miklu meira en ég hef nú gert,
hann var sko agalegur þjófur, en
rak mig samt úr vinnunni. Þessi
saga piltsins reyndist vera sönn.
Mér hefur oft verið hugsað til
þessa atburðar þegar ég les um
deilur sumra stjórnmálamanna og
hvernig málgögn þeirra eru notuð
til að vernda eða hylma yfir skjól-
stæðinga sfna. Slíkir stjórnmála-
menn eða samtök eru sannkallað-
ir skaðvaldar, sérstaklega æsku-
fólki þessa lands.
Ymsir kunna að spyrja, hvað er
helst til úrbóta i þessum efnum? I
svo stuttri grein verður ekki hægt
að gera svo margslungnum mála-
flokki nægjanleg skil, en hægt er
þó að benda á nokkur veigamikil
atriði til úrbótar.
1. Framkvæmdar- og löggjafar-
valdið sé nægjanlega aðskilið frá
dómsvaldinu.
2. Við ráðningu í embætti dóm-
ara, sýslumanna, lögreglustj. eða
bæjarfógeta sé þess jafnan gætt,
að viðkomandi aðilar stundi ekki
jafnframt störf f þágu stjórnmála-
flokka.
3. Sérstök námsdelld verði sett á
stofn við lagadeild Háskóla fs-
lands, þar sem kennd sé almenn
lögreglufræði og lögreglustjórn
eða menn séu sendir erlendis f
slfka skóla. 1 framtíðinni skulu
þeir einir, sem hafa slfka mennt-
un, fara með yfirstjórn alm.lög-
reglu eða rannsóknarlögr.
4. Sérstakur skóli sé settur á stofn
fyrir rannsóknarlögreglumenn.
Þar sé kennt m.a umfram hefð-
bundna kennslu f lögum, reglu-
gerðum og lögreglusamþykktum,
sálfræði, yfirheyrsluaðferðir,
skýrslugerðir, skipulagsfræði,
uppbygging upplýsingakerfa,
Framhald á bls. 34
Eins og kunnugt er byggist lýð-
ræði hverrar þjóðar á þeirri
grundvallarreglu, að stjórnar-
skrár séu í heirði hafðar. Eitt af
megin markmiðum lýðræðisrfkis
er framkvæmd laga og réttar
varðandi meðferð dómsvaldsins. í
því mikla umróti og breytingum,
sem orðið hafa á lífsvenjum og
háttum islendinga, sérstaklega
frá síðari heimsstyrjöld, hefur
stöðugt orðið meira áberandi
hvers konar siðspilling og aukin
tfðni afbrota. Á sfðari árum hafa
afbrot á sviði fjármála stóraukist,
jafnframt hafa nýir afbrotaflokk-
ar komið til. Aðgerðir stjórnvalda
til að hamla á móti þessari óheilla-
þróun hafa oftast verið máttvana
og of seinvirkar. Tiltrú almenn-
ings á framkvæmdar- og dóms-
valdinu hefur stöðugt farið dvin-
andi vegna aðgerða- og siðgæðis-
leysis stjórnmála- og embættis-
manna. Slfk þróun hefur smám
saman slævt réttlætishugmyndir
fólks og misbeiting fram-
kvæmdar- og dómsvaldsins bein-
línis veldur þvf, að við erum ekki
jöfn gagnvart löngunum og að-
stöðumunur almennings sérstak-
lega á fjármálasviðinu er augljós.
Sú upplausn sem skapast hefur í
kjölfar þessarar þróunar, þ.e.
virðingarleysi fyrir lögum og
rétti, er mjög hættulegt sjálfstæði
þjóðarinnar, enda þótt lýðræðis-
skipulagið eigi að tryggja, að völd-
in séu hjá fólkinu f landinu.
í þessari grein mun ég ræða
nokkuð um framkvæmd dóms-
valdsins og hugsanlegar leiðir til
úrbóta.
Margur kann að spyrja: Hefur
dómsvaldið í framkvæmd stuðlað
að gagnkvæmu trausti almenn-
ings, er lýtur að meðferð dóms-
mála? Hefur borgurunum verið
mismunað gagnvart lögunum?
Nær dómskerfið ekki til ákveð-
inna brotaflokka eða mjög tak-
markað sbr. skattamál, brot á
gjaldeyrislöggjöfinni, áfengislög-
um, gjaldþrotamálum o.fl. Hefur
almenningi verið mismunað við
framkvæmd refsilaga? Af hverju
sleppa sumir vað fullnustu fang-
elsisrefsinga? Af hverju greiða
bara sumir sektir eða fá áralang-
an greiðslufrest? Af hverju fyrn-
ast ýmis stórmál fyrir dómstólum,
sem oft eru veigameiri og alvar-