Morgunblaðið - 23.01.1977, Blaðsíða 20

20 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. JANUAR 1977
MINNINGIN um fyrsta lestur Þorpsins eftir Jón úr
Vör er glögg. Ég fékk bókina lánaða í Bæjarbóka-
safninu, að minnsta kosti þrisvar, ef ekki oftar. Atvik-
in höguðu því svo að önnur útgáfa, aukin, af Þorpinu,
„endanleg gerð“ þess að sögn skáldsins, kom út 1956,
sama haust og fyrsta bók mín Aungull í tímann. Nafni
þeirrar bókar réð Jón úr Vör og hann hvatti mig til að
gefa hana út áður en ég yxi frá henni. Ég hafði áður
komið með handrit í fornbókaverslun hans í
Traðarkotssundi og fengið leiðbeiningar hjá honum.
Fyrstu bók Jóns úr Vör, Ég ber að dyrum (1937),
átti faðir minn. Hann hafði gerst áskrifandi að henni
eins og þá tíðkaðist. Sósialistar töldu það skyldu sína
að kaupa bækur ungra róttækra skálda. Jón úr Vör
hafði vakið á sér athygli með Ijóðinu Sumardagur i
þorpinu við sjóinn sem birtist í Rauðum pennum
(1935). Ég ber að dyrum er lítil bók, ekki nema 48
blaðsíður, en hefur visst aðdráttarafl. Eg hafði gaman
af ljóðinu um rukkarann, eina órimaða ljóði bókar-
innar, og önnur ljóð höfðuðu líka til mín, ekki síst
Sumardagur í þorpinu. Heim þessa ljóðs þekkti ég vel
úr bernsku minni á Hellissandi.
Fyrri útgáfa Þorpsins kom út 1946 og í bókmennta-
sögu sinni íslenzkar nútfmabókmenntir 1918—1948
(1949) skipaði Kristinn É. Andrésson Jóni úr Vör til
sætis við hlið forystuskálda sósíalista, þeirra
Jóhannesar úr Kötlum, Steins Steinarrs og Guðmund-
ar Böðvarssonar. Kaflinn um þá nefnist Heims-
kreppan og rauðir pennar. Um Þorpið segir Kristinn
m.a.. „Raunsæið er áþreifanlegt, myndirnar svo
einfaldar úr hversdagslífi fólksins, að einstakt má
telja. Stundum eru yrkisefnin nærri hégómlega smá,
en kvæðin messa þó sjaldan áhrifa, og stundum lýsir
einföld mynd upp heil örlög, eða hún vekur sársauka
eða hljóðláta íhugun". Ég las bókmenntasögu Kristins
og tilvitnanir í ljóð Jóns úr Vör vöktu áhuga minn.
Steinn Steinarr og Jón úr Vör urðu mín skáld. Eftir
lestur Þorpsins las ég Með örvalausum boga (1952),
en i annarri útgáfu Þorpsins eru einnig ljóð úr þeirri
bók.
„Jón úr Vör Iftur á sig sem leiðbeinanda og uppal-
anda ungra skálda." Kitthvað á -þessa leið komst
Steinn Steinarr að orði við okkur Jón Öskar. Steinn
hafði tekið að sér að gera úrval úr Ijóðum Jóns úr Vör.
Hann mun hafa sagt við Matthías Johannessen að það
yrði „ekki stór bók“ og gefið Jóni þá einkunn að hann
væri „nokkuð góður". Viðhorf Steins, ef orð hans um
Jón hafa ekki aðeins verið mælt í hálfkæringi, er
skiljanlegt. Þótt Jón yrði fyrir áhrifum frá Steini urðu
þau ekki varanleg. Þeir eru ólík skáld. Steinn laðaðist
að hinu upphafna í skáldskapnum eins og Tíminn og
vatnið vitnar um, Jón fann leið hinnar einföldu
tjáningar. Báðir sigruðu, en hvor með sínum hætti.
Matthíasi Johannessen þótti Jón úr Vör „óskáld-
legur maður“, „einhver borgaralegasti maður“ sem
hann hafði kynnst. Um þetta og margt fleira má lesa í
Hugleiðingum og viðtölum (1963). En Matthías var
snemma sannfærður um að Jón væri gott skáld eins og
m.a. kemur fram í bók hans Njálu í islenzkum skáld-
skap (1958), en þar er fjallað ítarlega um Fögur er
hlíðin úr Þorpinu. Umhverfi Jóns i fornbókaverslun-
inni var að vísu ekki af skáldlcgu tagi. Tímarit eins og
Heimilisritið, Hjartaásinn, Bergmál og Stjörnur lágu
þar á borðum. Basil fursti var ókrýndur konungur. En
eftir að Jón hætti að vera kaupmaður slitnuðu mikil-
væg tengsl í bókmcnntalífi borgarinnar. í fornbóka-
verslun hans var of rætt um skáldskap og menningar-
mál og þangað komu margir.
Þegar ég kynntist Jóni úr Vör var hann óánægju-
sósíalisti Flokksforsjátn var honum ekki að skapi. Ég
held að stjórnmálaskoðunum Jóns úr Vör megi helst
líkja við jafnaðarstefnu í Skandínavíu. Hann var
orðinn vantrúaður á Sovétrfkin fyrir Ungverjalands-
uppreisnina.
Ég ræddi einu sinni við Jón úr Vör um heimspeki.
Mig minnir að talið hafi borist að ritum Helga
Pjeturss. Hann benti mér á að lesa austurlensk rit,
líklega bókina um veginn. 1 Með örvalausum boga er
hið eftirminnilega Ijóð Heimsmynd, lofgerð um hvers-
dagsmanninn einfalda og góða sem ræktar sinn litla
skika kringum sitt litla hús. Það er Ijóst af þessari bók
að Jón úr Vör hefur kynnt sér kínverska Ijóðlist (þar
er þýðing á ljóði eftir Lí Pó) og í siðari bókum hans
eru þessi tengsl víða Ijós. 1 Mjallhvítarkistunni (1968)
eru mörg „kínversk" ljóð og á ég þá við hnit sem eru á
mörkum þess að vera spakmæli. Aftur á móti eru
heimspekileg ljóð ekki mest einkennandi fyrir skáld-
skap Jóns þótt hann hafi sjaldan náð jafn góðum
árangri eins og í Gömlu sverði og Örvalausum bogum í
Með örvalausum boga.
Þessi tvö ljóð sverja sig reyndar í ætt við frásagnar-
ljóð Þorpsins. Kristinn E. Andrésson talaði um
áþreifanlegt raunsæi og einfaldar hversdagsmyndir
úr lífi fólks. Þessar myndir eru stundum eins og
sögur. En órimað form ljóða Jóns og viðhafnariaust
málfar er samofið efni og boðskap þeirra. Það er skáld
hljóðlátrar visku sem talar til lesandans. Það getur
tekið undir með Lao-Tse: „Sönn orð eru ekki fögur;
fögur orð eru ekki sönn.“ Jón úr Vör veit að „ei með
orðaflaumi/ mun eyðast heimsins nauð“ eins og stend-
ur í ljóðinu Stillt og hljótt í Með hljóðstaf (1951).
Sjóbúð hefst á þessum orðum:
Húsjð okkar heit'r Sjóbúð
og við höfum aldrei eignazt það.
Þessi setning segir mikið. Það er fegurð einfald-
ieikans, hinna iátlausu orða, sem við finnum. t Við
iandsteina er upphafið aftur á móti vfgt fegurðinni:
Hve undur hægt vaggast bátur þinn
við landsteina eigin bernsku.
Óplægður viður og tjörupappi, bárujárn með nagla-
götum handa rigningunni í Sjóbúð jafnast ekki að
fegurð á við mjúkan silkispegil, gullna vængi og
laufgrænan skóg Við landsteina. „Geta börn verið
fátæk?" spyr skáldið i Vorljóði minnugt þess að hafa
Jóhann Hjálmarsson:
Tími
tengist
skáldi
JÓN ÚR VÖR
AfmælisspjaU um
Jón úr Vör
beðið vorsins „fyrir innan lítinn glugga/ og uppgötvað
einn morgun/ ofurlitla grænku í gluggatóft". En í
Uppboði er lýst fátækt sem bæði bitnar á börnum og
fullorðnum: „Fóstra grét, þegar húsið okkar var selt, /
og víst munum við rökkur kvöldsins áður, / þegar við
gengum á fund sýslumannsins, /eins og við tryðum
ekki lengur auglýsingum símastauranna." Minnis-
stæðustu ljóð Þorpsins eru eins konar ljóðsögur:
Vetrardagur, Utmánuðir, Litill drengur, Ólafur blíð-
an, Fögur er hlíðin og Ég er svona stór. í síðastnefnda
Ijóðinu eru sögð sannindi sem Jón úr Vör hefur fengið
að reyna sem skáld og maður:
Enginn slítur þau bönd
sem hann er bundinn
heimahögum sínum. Móðir þín
fylgir þér á götu, er þú
leggur af stað út í heiminn,
en þorpið fer með þér alla leið.
Jón Óskar lagði eftirfarandi spurningu fyrir Jón úr
Vör í Birtingsviðtali: „Ertu viss um að Þorpið sé Ijóð
en ekki óbundið mál?“ I svari sínu segir Jón úr Vör
m.a.: „Kveikur Ijóðsins er söngur hjartans, en það er
hin kaida skynsemi, sem gerir kvæðið að því
sköpunarverki, sem við köllum listaverk.“ tsama við-
tali stendur þetta: „Fryrirrennari mitHi í þorpsyrking-
um var Örn Arnarson. Hann beitti ýkjum og háði. Ég
dró upp raunsannar myndir. Hjá mér átti ekkert
málskrúð við, og ríminu var lfka ofaukið." Énginn
efast um að Þorpið er söngur hjartans og um leið
vitsmunanna. Það er þessi söngur um þorp bernsk-
unnar sem ómar í flestum, ef ekki öllum bókum Jóns
úr Vör, til dæmis Vetrarmávum (1960) og Maurilda-
skógi (1965).
I Vinarhúsi (1972) er gamalt ljóð eftir Jón úr Vör
frá árunum 1940—42. Þetta er ástarljóðið Hinn hljóði
akur. En það má vel láta lokaorð þess gilda um
sambúð skálds og lesanda: „Ef þú eiskar mig er ég
skáld/ og get sungið." Hljómurinn, fyrsta ljóð Mjall-
hvítarkistunnar, er einnig til marks um hlutdeild
lesanda í Ijóði: „Skáldið/ og hinn góði lesandi/ mætast
andartak/ á undarlegri strönd/ í annarlegum/
hljómi,/ sem hvorugur veit/ hver hefur/ slegið.“ ÖIl
skáld þurfa á goðum lesendum að halda. Slíkir les-
endur velta ekki fyrir sér formi skáldskapar. Þeim
nægir söngur hjartans, hin dýrmæta tilfinning fyrir
skáldskap, það að geta fundið til með skáldinu.
Á Jón úr vör er fyrst og fremst litið sem skáld
Þorpsins. Þar á ég við síðari útgáfu þess (fyrstu
útgáfu Þoprsins og ljóðin úr Með örvalausum boga
sem eru beint framhald þess) og ljóð í öðrum bókum
hans ortum í sama anda. Það breytir ekki þeirri
staðreynd að Jón hefur margt ort jafn vel og Þorpið og
sumt ef til vill betur. Ég hef áður nefnt Gamalt sverð
og Örvalausa boga úr Með örvalausum boga. Ég gæti
líka nefnt Draum Þyrnirósu og Á föstudaginn langa
1954 úr Vetrarmávum, Gjöfina og Eilífð og andartak
úr Maurildaskógi og Mjallhvítarkistuna og Draum-
kvæðið úr Mjallhvitarkistunni.
Jón úr Vör hefur aidrei þrætt fyrir það að sænskur
skáldskapur hefur haft mikið gildi fyrir hann. Þorpið
varð til í Svíþjóð og einnig flest Ijóðin i Með örva-
lausum boga. í síðarnefndu bókinni eru þýðingar á
Ijóðum eftir Carl Émil Englund og Einar Malm. 1
Maurildaskógi eru allmargar þýðingar á ljóðum eftir
Harry Martinson og Olof Lagercrantz og í Vinarhúsi
eru þýdd ljóð eftir Carl Emil Englund, Einar Malm,
Harry Martinson, Moa Martinson, Erik Blomberg,
Wilhelm prins, Arne Nyman og D:g Hammarskjöld.
Þessi skáld eru öll sænsk, en I Vinarhúsi eru líka ljóð
eftir Frakkann Franz Toussaint í þýðingu Jóns. Þáð
eru einkum skáld fjórða áratugar í Svíþjóð, öreiga-
skáldin, sem valdið hafa nokkru um þróun skáld-
skapar Jóns úr Vör. Á fimmta áratug varð ný tegund
ljóðlistar ofan á í Svíþjóð, óræður skáldskapur og
innhverfur. Þau skáld voru frekar að skapi Steins
Steinarrs en Jóns, Báðir kynntu þeir sér vel sænska
ljóðlist og erlend ljóð í sænskum þýðingum.
Öreigaskáld eins og Harry Martinsson voru á sínum
tíma byltingarmenn í sænskum skáldskap. Jón úr Vör
gerði sína byltingu í íslenskri Ijóðlist, en mikill ný-
ungamaður, módernisti, hefur Jón ekki verið. Hann
hefur ræktað sinn garð. Sænsk skáld hjálpuðu honum
að finna tón sem hæfði honum. í ljóðinu Vitur er ég
ekki í Vetrarmávum lýsir hann erindi sínu við lesend-
ur betur en er á valdi skýranda skáldskapar hans:
Það er borð æsku minnar
sem gegnum mig talar,
ómálað einfalt borð
i húsi fátæks manns,
æðabert, eins og hendurnar gömlu,
sem þvoðu það hreint
á hverjum morgni
með fjörusandi
— og vatni
úr kaldri uppsprettulind.
Spekiorð
þessara hreinu fjala
er talað
á öllum tungum heims,
sáð í jörðina og vindinn.
Jón úr Vör fæddst að Vatneyri við Patreksfjörð 21.
janúar 1917. Jón var sjöunda barn hjónanna Jónínu
Guðrúnar Jónsdóttur og Jóns Indriðasonar skósmiðs,
börn þeirra urðu fjórtán. Jón ólst upp hjá Þórði
Guðbjartssyni verkamanni sem hann tileinkar síðari
útgáfu Þorpsins og konu hans Ólínu Guðrúnu Jóns-
dóttur. Kona Jóns úr Vör er Bryndís Kristjánsdóttir
frá Nesi í Fnjóskadal. Þau eiga þrjá syni: Karl,
Indriða og Þórólf.
Einnar bókar Jóns heur ekki verið getið fyrr í þessu
afmælisspjalli: Stund milli stríða (1942), en 1 henni er
hið hnyttna ljóð um vopnaðan frið. Einar Bragi valdi
100 kvæði (1967) eftir Jón og ritaði ítarlegan inngang
um skáldið. Af störfum Jóns auk fornbókasölu í um
tiu ár má nefna ritstjórn Utvarpstiðinda í fjögur ár og
yfirbókavörður hefur hann verið í Kópavogi í tuttugu
og fimm ár. Hann annaðist um skeið stjórn útvarps-
þátta um bókmenntir á vegum Rithöfundasambands
Ísiands.
Vissulega þarf skáldið
að bíða síns tíma,
en á meðan leikur timinn
á skáldið.
Svo yrkir Jón í Ijóðinu Skáldaleyfi i Vinarhúsi.
Þetta eru gömul og ný sannindi. Tíminn hefur verið
Jóni úr Vör hliðhollur, tengt sig við hann þótt hann
hafi naumast notið almennrar hylli. Mér virðist skáld-
skaparstefna hans eins og hún birtist í Þorpinu og
víðar vera í samræmi við það sem nú er efst á baugi i
islenzkum skáidskap. F’áir iðka nú innhverfa ljóðlist í
anda Steins í Tímanum og vatninu, enda ljóst að
Steinn stefndi burt frá þeirri bók í siðustu ljóðunum
sem birtust eftir hann: Formála á jörðu, Don Quijote
ávarpar vindmyllurnar og Kreml. Ung skáld yrkja
einfalt og auðskilið. Hversdagsleikinn er orðinn verð-
ugt yrkisefni. Skáldskapurinn verður æ mannlegri,
vill heldur vera samræða en hof véfrétta. Fordæmi
Jóns úr Vör hlýtur því að vera í miklum metum þótt
skáldin séu síður en svo sporgöngumenn hans. Skáld-
skapurinn krefst sífelldrar endurnýjunar eins og aðr-
ar listgreinar ef hann á ekki að vera tómur enduróm-
ur.
Það er við hæfi að þakka Jóni úr Vör fyrir uppörvun
og holl ráð. Leiðir okkar hafa að vísu ekki legið oft
saman á undanförnum árum. En við höfum vitað hvor
af öðrum.