Morgunblaðið - 13.02.1977, Page 36

36
FRÁSÖGN af flótta og
handtöku hollenzka nasist-
ans og stríðsglæpamanns-
ins Pieter Mentens í Sviss
fyrir áramót hefur vakið
heimsathygli og orðið enn
einu sinni til að beina aug-
um heimsins að hörmung-
um heimsstyrjaldarinnar.
Hefur máli Mentens verið
lýst f blöðum um allan
heim sem mesta stríðs-
glæpamáli frá þvf að Adolf
Eichmann var handtekinn.
Menten, sem er 78 ára að
aldri og þekktur lista-
verkasali er sakaður um að
hafa myrt eða látið myrða
800 pólska gyðinga og
kommúnista á árunum
1941—43.
Atburðarásin, sem leiddi til
handtöku Mentens í Bern 6.
desember eftir að hann hafði flú-
ið heimili sitt degi áður en
hollenzka lögreglan ætlaði að
sækja hann, hófst f lítilli skrif-
stofu í Tel-Aviv fyrir 32 árum.
Lieber Krumholz, sem var blaða-
maður við Haaretz, dagblað fyrir
Gyðingasamfélagið í Palestfnu,
hafði farið í viðtal við konu, er
stjórnaði samtökum, sem greiddu
götu þeirra, sem sluppu til
Palestínu frá Evrópu.
Þegar Krumholz kom á skrif-
stofuna bað einkaritari hann að
hinkra við andartak og kallaði
síðan á hann með nafni og bauð
honum að ganga inn. Á skrifstof-
unni sat ásamt Krumholz gamall
gráhærður maður, sem stirðnaði
upp og byrjaði að titra, er hann
heyrði nafn Krumholz kallað.
Þegar Krumholz kom fram aftur
að viðtalinu loknu stóð gamli
maðurinn upp og spurði skjálf-
raddaður „Ert þú Lieber
Krumholz frá Lvov (pólska hérað-
inu f A-Galiciu)? Er Krumholz
svaraði játandi, féll maðurinn
grátandi um háls hans og sagði
„Ég er J akob Loebel frá Lvov. Ég
þekkti föður þinn og alla f jöl-
skylduna." Krumholz, sem hafði
ekkert heyrt af fjölskyldu sinni
frá þvf 1939, spurði frétta en
Loebel spennti greipar og sagði
„Þau eru öll dáin, öll myrt, við
verðum að biðja fyrir þeim.“ Eftir
að þeir höfðu beðist hljóðlega fyr-
ir nokkra stund sagði Loebel:
“Veistu hver myrti þau? Vinur
okkar Pieter Menten."
Kynni Krumholz af Pieter
Menten hófust á fyrstu árum ann-
ars áratugsins, er Menten fluttist
frá Hollandi til Lvov og settist þar
að. hann var þar eigandi inn-
flutnings- og útflutningsfyrirtæk-
is og varð brátt mikils metinn
meðal íbúanna í Lvov. í vinahópi
hans voru margir af auðugustu
gyðingum bæjarins, þ.ám. móður-
bróður Krumholz, Isaac Pistiner,
sem átti sveitasetur og búgarð
skammt fyrir utan bæinn. Krum-
holz, sem fyrir mörgum árum tók
sér hebrezka nafnið Haviv
Kanaan, er ennþá blaðamaður
fyrir Haáretz og er nú 63 ára að
aldri. i júnf sl. byrjaði hann að
skrifa um Menten, eftir 32 ára
rannsókn og upplýsingasöfnun og
þau skrif urðu til þess að Menten
var handtekinn að lokum.
VINÁTTA í
UPPHAFI
í upphafi var fölskvalaus vin-
átta milli fjölskyldu Krumholz og
Mentens, sem ásamt hinni fögru
eiginkonu sinni Elizabetu var tfð-
ur gestur á heimilum frænda
hans og föður og Krumholz fór oft
í veiðiferðir með honum. Menten
var mjög vinsæll og virtur. Upp
úr 1930 fór skugga að slá á vinátt-
una, er Menten og Isaac Pistiner
lentu í málaþrasi út af skógar-
höggréttindum á landaeign hins
síðarnefnda. Vinátta Mentens við
Krumholz, mág Pistiners, hélzt
hins vegar óbreytt og þegar hinn
ungi Lieber Krumholz fluttist til
Palestfnu árið 1935 sendi hann
fyrsta póstkortið heim til Ment-
ens (sumir segja að samband
þeirra hafi verið eins og samband
föður og sonar, þar sem Menten
átti engin börn.)
Nýr kapftuli þessarar sögu byrj-
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. FEBRUAR 1977
ar árið 1941, með innreið Þjóð-
verja í A-Galiciu, sem sfðar var
innlimuð í Sovétrfkin. Þá bjuggu f
Lvov 300 þúsund manns og var
um þriðjungur ibúanna gyðingar.
Hér var það sem frásögn Loebels
byrjaði. Þegar Þjóðverjarnir
komu slepptu þeir lausum hinum
öfgafullu gyðingahöturum í land-
varnarliði Ukraínumanna, sem á
þremur dögum frömdu fjölda-
morð á 4000 gyðingum. Þegar um
hægðist laumuðust Loebel og aðr-
ir úr felum til að komast að því
hvað hefði gerzt. Hundruð þýzkra
hermanna voru á götum borgar-
innar þ.ám. margir gestapómenn
og SS menn. Allt f einu stöðvaði
þýzkur hermaður Loebel og bauð
honum góðan dag. Loebel sagðist
nær hafa hnigið niður á götuna af
hræðslu, er hann sá að hermaður-
inn var Menten, sem var túlkur
fyrir Þjóðverjana. Menten spurði
Loebel hvar Krumholz væri og
Pistiner, en Loebel svaraði því til
að hann hefði ekki séð þá f
nokkra daga. Einum til tveimur
dögum siðar frétti Loebel af þvf
að Menten hefði komið með hóp
SS manna heim til Pistiners og
Krumholz. Pistiner sjálfur var
ekki heima, en tveir synir hans,
tengdasonur, kona hans og dætur
voru heima. Menten skipaði karl-
mönnunum að koma með sér og
var þeim ekið á brott að kaþólsk-
Mynd af Menten, sem tekin var skömmu áður en hann
flúði til Sviss.
ekki farið langt, er þeir heyrðu
skothrfð. Allir karlmennirnir
höfðu verið teknir af lffi og eigin-
konum þeirra skipað að moka of-
an í grafirnar. Schiff tók konu
sína og börn og fór með þau út f
skóg, þar sem þau voru f felum,
en hann gat engu að sfður fylgst
með Podhorodce. Nokkru sfðar sá
hann að Menten sendi heima-
varnarliðsmennina til heimila
gyðinganna og nú var öllum kon-
um og börnum skipað heim að
húsi Pistiners, þar sem þau voru
líflátin. Fleiri aftökur eru sagðar
hafa'att sér stað f nágrannaþorp-
unum að skipan Mentens.
LlTIL FRÉTT VARÐ
HONUM AÐ FALLI
Kaldhæðni örlaganna f þessu
máli, er að það sem varð Menten
að falli og leiddi til handtöku
hans, er lítil frétt, sem birtist f
maí f hollenzka blaðinu De Tele-
graaf, sem er blað hægrisinnaðra
kaþólikka, um að Menten hygðist
selja verulegan hluta af lista-
verkasafni sfnu. Menten hefur
aldrei borið á móti því að þetta
mikla listaverkasafn væri sá
grunnur, sem hann hefði byggt
auð sinn á. Ástæðan fyrir því að
Menten ákvað að selja safnið var
sú að sögn hollenzka blaðamanns-
ins Hans Knoop, sem átti mikinn
„Þau eru ÖH dáin,
vinur okkar Pieter
Menten myrtiþau"
Menten ( nasistabún-
ingi.
Mál hollenzka auðmannsins og stríðsglæpamannsins hefur vakið heimsathygli
Hauskúpur úr fjöldagröf ( Lvovhéraði. Maðurinn, sem stendur við gröfina, heitir
Jan Pestolak og hefur lýst því er hann var neyddur til þess 11 ára gamall að klifra
upp (tré og horfa á fjölskyldu sfna og 150 aðra tekna af l(fi.
um kirkjugarði, Lyczakow,
skammt frá. Þar skipaði hann
mönnunum þremur út og skaut
þá alla gegnum höfuðið. Tveir lét-
ust þegar, en hinn þriðji frændi
Krumholz, Hirsch Pistiner særð-
ist alvarlega. Þar sem dimmt var
orðið virtist Menten ekki taka eft-
ir því að hann var ekki dáinn og
ók á brott. Um nóttina komst
Hirsch til meðvitundar og var
fluttur með leynd til gyðinga-
sjúkrahúss. Hann lifði af, en féll
tveimur árum sfðar f almennri
útrýmingarherferð á hendur
gyðingum í Kvov. Áður hafði
hann gefið nákvæma lýsingu á
því sem gerðist og staðfesti að
Menten hefði verið morðinginn í
samtölum við frænda sinn, Leon
Wirtski, sem lifði strfðið af og er
nú verzlunarmaður í Austurrfki.
LEITAÐI UM ALLT
Menten fann ekki Isaac Pistin-
er, sem síðar lézt úr taugaveiki f
fátækrahverfum Lvov, en skjöl og
skýrslur Krumholz eru fullar af
framburði vitna um að Menten
hafi leitað Pistiners í fjölmörgum
þorpum f nágrenni sveitaseturs
hans. Fyrst er hann sagður hafa
farið til þorpsins Prodhorodce,
þar sem hann lét safna saman
öllum karlmönnum úr gyðinga-
fjölskyldum og flytja þá til sveita-
seturs Pistiners. Einn af
gyðingunum, timburkaupmaður-
inn Samuel Schiff, lifði af strfðið
og áður en hann dó, 1970, hafði
hann gefið lögreglunni f ísrael
eiðsvarinn vitnisburð um at-
burðarásina.
Schiff sagði að er hann hefði
komið að húsi Pistiners hefði
hann séð tvo SS-menn, annan með
marghleypu en hinn með vél-
byssu. Tveir aðrir SS-menn sátu f
bílnum. Fyrir framan húsið hafði
verið tekin stór gröf og tréborð
verið sett yfir hana. Schiff segist
hafa þekkt manninn með marg-
hleypuna, þar hafi Menten verið
kominn. Þegar Menten leit yfir
gyðingahópinn kallaði hann:
„Schiff og Altmann, farið heim.“
Mennirnir tveir snérust á hæli og
flúðu hið bráðasta, en þeir höfðu
þátt í handtöku Mentens, að hann
var haldinn óskaplegri hræðslu
við að Rússar væru f þann veginn
að ráðast inn í V-Evrópu. Sami
ótti hafði leitt til þess að hann
keypti stórt hús i Lemybrien á
írlandi til að geyma þar hluta af
safninu nokkru áður.
Knoop segir að safnið saman-
standi af myndum, sem Menten
hafi stolið úr hfbýlum gyðinganna
í Póllandi og látið flytja til Hol-
lands 1943, er Menten fannst vera
farið að þrengja óþægilega að sér
í Póllandi. Látið er að þvi liggja
að Menten hafi skv. sérstöku leyfi
Himmlers fengið þrjá járn-
brautarvagna til að flytjasafnið
og þ.á m. hafi verið nær allar
myndir pólska málarans
Gottlieds, sem stundum hefur
verið nefndur Rembrandt
Póllands.
FRÁSÖGN KNOOPS
Knoop skýrði brezka blaðinu
Observer frá því fyrir skömmu
hvernig hann hefði fyrst fengið
að vita um fortfð Mentens hjá
Kanaan, en þeir voru gamlir vin-
ir. Þegar Kanaan sá fréttina um
listaverkasöluna i De Telegraaf,
hringdi hann strax í Knoop, sem
er ritstjóri tímaritsins Accent,
sagði honum að hann hefði birt
frétt um Menten í blaði sfnu f
Israel og hvatti Knoop til að gera
hið sama. Knoop segir: „Ég vildi
fyrst kynna mér málið aðeins og
upp frá þeim tíma hef ég verið á
stöðugum ferðalögum út um allt.
Ég fór til Sovétrfkjanna til að
heimsækja Pistinerhúsið, vegna
þess að þar var Menten sagður
hafa tekið 200 gyðinga af lífi.
Þegar ég kom þangað hafði
sovézki saksóknarinn fyrirskipað
rannsókn í málinu nokkrum dög-
um áður og rússneskir hermenn
opnuðu grafirnar f minni viður-
vist. Þar voru öll líkin. Ég fann
einnig aðra aftökustaði Mentens,
en alls er hann ábyrgur fyrir af-
tökum 800 gyðinga og kommún-