Morgunblaðið - 23.10.1977, Blaðsíða 6

Iðnminja;
sýning í Ár-
bæjarsafni
ungdæmi. Væru verkfæri öllu
fullkomnari nú, flest væri gert
í vélum, sem hefði verið handa-
vinna hér áður fyrr. Um hús-
gagnasmíðina segir í riti Ár-
bæjarsafns:
Fram að síðustu aldamótum
munu trésmiðir hafa smíðað
allt sem að kallaði: hús og hús-
gögn, báta og jafnvel hljóðfæri.
Smíðuðu þeir alla jafna hús á
sumrin, en húsgögn á veturna
og máluðu sjálfir. Á 19. öld
störfuðu i Reykjavík margir
nafnkunnir snikkarar sem voru
sigldir og hjá þeim lærðu marg-
ir smiðir. Ný verkfæri voru tek-
in í notkun, t.d. hjólsög, og
gömul tól endurbætt. Eftir
aldamót töku til starfa stórar
húsgagnavinnustofur. Á okkar
öld fór sérhæfing vaxandi og í
vinnulöggjöf frá 1928 voru
húsasmíði og húsgagnasmíði að-
skildar.
Húsgagnasmiðir hafa lengst-
um sérsmíðað eftir pöntunum
og var svo fram á síðustu ára-
tugi. Nú er sérsmíði hins vegar
að mestu hætt, verkstæði eru
mun stærri, ný efni og nýjar
vélar notuð og fjöldafram-
leiðsla tekið við. Síðasta áratug
hefur innflutningur húsgagna
stóraukist, og er innlendum
húsgagnaiðnaði harður keppi-
nautur.
I Arbæjarsafninu var báta-
smíði upp á gamla mátann
kynnt. Fór þar fram endur-
smfði sandaferju nokkurrar
sem var fjögurra manna far,
smíöað af Ástgeir í Litlabæ I
Vestmannaeyjum. Var bátur-
inn notaður í vorróðra úr aust-
anverðum Eyjasandi í Landeyj-
um frá aldamótum og fram yfir
1930 undir formennsku þeirra
Guðna á Guðnastöðum og Valdi-
mars Jónssonar.
Ölafur Jónsson verkstjóri í
Arbæjarsafni kynnti bátasmið-
ina fyrir blaðamönnum, en
hann hefur annast hana ásamt
þeim Stefáni Jónssyni og Ölafi
Sveinssyni, sem báðir eru aldir
upp með bátum. Sagði Ólafur
Jónsson að sandaferjan væri
með svonefndu Najaden-lagi,
en það er eftirliking smíðislags
eins af konungsskipunum,
Najaden, sem voru í Vest-
mannaeyjum í kring um 1700.
Sagði Ólafur að til stæði að
setja skipið á flot þegar smíði
væri lokið. Ölafur sagði að sjó-
setning væri hugsuð sem athug-
un á sjóhæfni bátsins, en hann
taldi ólíklegt að róið yrði til
fiskjar á fleytunni.
í kynningarriti Árbæjarsafns
segir svo um bátasmíðina:
íslendingar hafa frá önd-
verðu smíðað minni skip sín og
báta. Sökum skorts á góðum
Skipaviði hvað minna að smiði
haffærra skipa. Aðalefniviður i
skip og báta var lengi rekavið-
ur, en vitað er að skipaviður
var einnig fluttur inn. Frá
fornu fari hafa bátar hér á
landi verið með skarsúð. Báta-
lag var mismunandi eftir lands-
hlutum þar sem bátar voru
smíðaðir til að henta aðstæðum.
Smíðað var eftir málum en ekki
teikningu. Til voru kunnir
bátasmiðir og var handbragð
þeirra auðþekkt, en margir
gerðu við og umsmiðuðu báta
sína. Bátar nefndust tveggja,
fjögurra og fimm mannaför, en
sexæringar og áttæringar skip.
Um 1920 var farið að setja vélar
í báta sem þá voru nefndir trill-
ur og með öflugri vélum breytt-
ist bátalagið. Bátasmiði hélst
misjafnlega lengi á ýmsum
stöðum á landinu, en var svo til
hætt eftir heimsstyrjöldina sið-
ari.
Hjörtur Björnsson úrsmiður,
fyrrum nemandi og starfsmað-
ur Magnúsar Benjaminssonar,
Framhald á bls. 63
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. OKTOBER 1977
Handbragð
liðins tíma
Hulda Þorsteinsdóttir spinnur af kunnáttu.
Sigurður Guðmundsson lagfærir sprungu ( einni skúffu skatthois-
ins sem er í baksýn og rætt er um f textanum.
Hjörtur Bjarnason við Waterbury-klukku sem hefur að geyma
mynd eftir Thorvaldsen á framhliðinni.
Þegar Morgunblaðsmenn stöldruðu við ( Árbæjarsafninu var þar
hópur nemenda að kynnast handbrágði gamla tfmans. Sýndu börnin
mikinn áhuga fyrir handbragðinu og handléku verkfærin af alvöru-
gefni.
I skósmíðabásnum stóð Her-
steinn Þorsteinsson skósmiður,
en hann tjáði Mbl. að hann
hefði hætt skósmíðum fyrir um
25 árum. Nam hann iðnina hjá
Oddi Bjarnasyni sem lengi var
með skósmíðastofu á Vestur-
götunni. Sagði Hersteinn okkur
að þótt hver skósmiður í dag
yrði að læra að búa til skó þá
væri starf skósmiða í dag svo til
eingöngu fólgið i viðgerðum.
Sagði hann iðnina vera mjög
vélvædda í dag, miðað hvað ver-
ið hefði þegar hann nam iðnina.
I kynningarbæklingi Ár-
bæjarsafns segir að skósmiðir
hafi á miðöldum verið einhver
stærsta og öflugasta stétt
iðnaðarmanna á Norðurlönd-
um, en þvi hafi aftur á móti
verið öðru vísi háttað hér á
landi svo sem í öðrUm iðnaði
almennt. Ennfremur segir i rit-
inu: Fram á okkar öld hefur
almehningur á Islandi gengið á
skinnskóm, ýmist úr sauðskinni
eða nautshúð. Smíðaðir skór
voru fágætir og lengi voru skór
aðrir en sauðskinnsskór nefnd-
ir danskir. Vitað er að skósmið-
ir bjuggu í Reykjavík i lok 18.
aldar (er hún varð kaup-
staður). Samfara vexti bæjar-
ins og minnkandi notkun þar á
sauðskinnsskóm fjölgaði skó-
smiðum og um 1890 munu þeir
hafa verið einhver langfjöl-
mennasta stétt iðnaðarmanna
bæjarins.
Skósmiðir smíðuðu karl-
mannaskó eftir pöntunum fram
undir 1930. Upp frá þvi urðu
sérsmiðaðir skór fátíðari og er
nú allúr skófatnaður verk-
smiðjuframleiddur og að mestu
leyti innfluttur, en skósmiðir
vinna nær eingöngu við við-
gerðir.
Eldri kona Hulda Þorsteins-
dóttir sat við rokkinn i kynn-
ingarbás ullariðnaðarins. Svar-
aði hún mörgum spurningum
fróðleiksþyrstra ungmenna
sem voru stödd með kennurum
sínum í safninu um leið og
Mbl.menn. Handlék hún rokk-
inn af kunnáttu og spann
kembda ullina um leið og hún
rabbaði við viðstadda. Sagði
hún m.a. að spuni. krefðist
mikillar þolinmæði og að hið
gamla handbragð ætti sívax-
andi vinsældum að fagna hér-
lendis og margir lærðu að
spinna á ári hverju.
Sem kunnugt er hefur ullar-
iðnaðurinn í aldaraðir verið
einn umgangsmesti heimilis-
iðnaðurinn hérlendis. Var lengi
að allt heimilisstarf snerist i
kring um kembingu, spuna,
prjónaskap og vefnað. í kynn-
ingarriti Arbæjarsafns segir að
kljásteinavefnstaðurinn hafi
flutzt hingað frá Noregi og hafi
hann verið notaður hér fram á
öndverða 19. öldina. Ennfrem-
ur segir að mikil vaðmálsgerð
hafi verið hérlendis á miðöld-
um og útflutning'ur talsverður.
Eftir miðja 16. öldina lærðu ís-
lendingar svo að prjóna og þá
varð prjónles útflutningsvara í
stað vaðmáls. Prjónaskapur
hefur ætið verið handverk, en
innflutningur prjónavéla hófst
í lok 19. aldarinnar.
Um 1880 tóku spuna- og
kembivélar að flytjast til lands-
ins. Á svipuðum tíma tóku ullar
og klæðaverksmiðjur til starfa,
Alafoss (1895), Ullarverk-
smiðjan við Glerá (1897) og
Iðunn (1903).
Sigurður Guðmundsson hús-
gagnasmiður kynnti fyrir fólki
handbragð húsgagnasmiða eins
og það gerðist hér áður fyrr.
Þegar okkur bar að garði var
Sigurður að gera við garnalt
skatthol, um 200 ára, sern hann
kvað hafa eitt sinn verið í eigu
Björns Ölsen. Sigurður sagði
okkur að nú væri húsgagna-
smíði talsvert frábrugðin þvi
sem hefði átt sér stað í hans
Endursmíði sandaferjunnar, en leifarnar af henni eru
á bak við hinn nýja bát, sem er nákvæm eftirlfking.
til
hægri og
ÞÁ daga sem Iðn-
kynning í Reykja-
vík stóð yfir var
efnt til iðnminja-
sýningar í Árbæjar-
safni. Var þar á
einum stað safnað
saman iðnminjum
safnsins og einnig
fengnir nokkrir
handverksmenn af
eldri kynsló ð inni
til að sýna hand-
bragð eins og það
gerðist upp á
gmala mátann svo
og kynna þau verk-
færi og tæki sem á
staðnum voru. Á
iðnminjasýning-
unni voru skósm-
íðar ullariðnaður,
húsgagnasmíði,
bátasmíði, og úr-
smíði sérstaklega
kynnt.
Hersveinn Þorsteinsson kynnir
skósmíði upp á gamla mátann.
Ljósm. Mbl Friðþjófur.
Hvað ungur nemur, gamall
temur...