Morgunblaðið - 20.04.1980, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. APRÍL 1980
• •
011
hreinlætistæki
í baðherbergiö
K 11

arma
Byggingavörur hf.
Hellisgötu 16 Hafnarfiröi. simi 53140
EF ÞAÐ ER FRÉTT-
NÆMTÞÁERÞAÐÍ
MORGUNBLAÐINU
Höfum kaupendur aö eftirtöldum verðbréfum:
VERÐTRYGGÐ SPARISKÍRTEINI
RÍKISSJÓÐS:
20. apríl 1980 Innlausnarverð Seölabankans Yfir-
Kaupgengi m.v. 1 árs gengi
pr. kr. 100.- tímabil frá:
1968 1. flokkur 5.312,00 25/1 '80 4.711.25 12.8%
1968 2. flokkur 4.996,19 25/2 '80 4.455,83 12,1%
1969 1. flokkur 3.708,73 20/2 '80 3.303,02 12,3%
1970 1. flokkur 3.399,75 25/9 '79 2.284,80 48,8%
" 1970 2. flokkur 2.441,70 5/2 80 2.163,32 12,9%
1971 1. flokkur 2.267,15 15/9 '79 1.539,05 47,3%
1972 1. flokkur 1.976,20 25/1 '80 1.758,15 12,4%
1972 2. flokkur 1.691.39 15/9 '79 1.148,11 47,3%
1973 1. flokkur A 1.270,10 15/9 '79 866,82 46,5%
1973 2. flokkur 1.169.95 25/1 '80 1.042,73 12,2%
1974 1. flokkur 807,43 15/9 '79 550,84 46,6%
1975 1. flokkur 658,33 10/1 '80 585,35 12,5%
1975 2. flokkur 500,25
1976 1. flokkur 475,23
1976 2. flokkur 385,94
1977 1. flokkur 358,41
1977 2. flokkur 300,24
1978 1. flokkur 244,67
1978 2. flokkur 193,12
1979 1. flokkur 163,30
1979 2. flokkur 126,71
VEÐSKULDA- Kaupgengi m.v. Nafnvexti
BREF:* 12% 14% 16% 18% 20% 34'/i %
1 ár 66 67 68 69 70 79
2 ár 54 55 57 58 60 70
3 ár 44 46 48 49 51 63
4 ár 38 40 42 44 45 58
5 ár 33 35 37 39 41 54
*) Midað er við auðseljanlega fasteign
NÝTT ÚTBOÐ VERÐTRYGGÐRA SPARI-
SKÍRTEINA RÍKISSJÓÐS:
Nýtt útboö verðtryggöra spariskírteina
ríkissjóös:
1. flokkur 1980.
Sala hefst 15. apríl.
Móttaka pantana hafin.
MðbtMlTinCfUIPéUMS tlUMM Hft
VERÐBRÉFAMARKAÐUR, LÆKJARGÖTU 12 R.
lönaöarbankahúsinu. Sími 2 05 80.
Opiö alla virka daga frá kl. 9.30—16.
Jean
Paui m
Sartre Btl
Jean-Paul Sartre fæddist í París
hinn 21sta júní 1905 og lézt þar aö
kvöldi hins 15da apríl 1980. Barn að
aldri missti hann föður sinn og ólst
því upp á heimili móðurafa síns,
Carls Schweitzer, prófessors í þýzku
við Svartaskóla, sem var náfrændi
hins heimskunna læknis, tónlistar-
manns og trúboða Alberts
Schweitzer. Hann nam heimspeki
við frægasta skóla Frakka, École
Normale Supérieure, og brautskráð-
ist þaðan árið 1929. Frá 1931 var
hann menntaskólakennari í Le
Havre, Lyon og París allt til 1939 er
hann gerðist sjúkraliði í franska
hernum; frá því í apríl 1940 þar til í
júní 1941 var hann stríðsfangi
Þjóðverja.
Á menntaskólakennaraárunum
samdi Sartre ýmsar heimspekilegar
ritgerðir, svo og skáldsöguna
Velgju (La Nausée, 1938). Eftir að
hann losnaði úr þýzkri fangavist
sneri hann sér alfarið að ritstörfum
og birti þegar árið 1943 höfuðrit sitt
um heimspeki Veru og óveru
(L'Etre et le néant). Og upp frá því
skrifaði hann ósköpin öll: skáldsög-
ur, leikrit, bókmenntagagnrýni,
stjórnmálahugleiðingar og
heimspekirit, og hélt því áfram þar
til hann tók að missa sjónina árið
1974. Síðasta rit hans var fjögurra
binda verk um rithöfundinn
Gustave Flaubert.
Sartre var án efa einn mesti
andans maður tuttugustu aldar.
Hann var að vísu ekki mjög frum-
iegur hugsuður; flestar mikilsverð-
ustu hugmyndir sínar sótti hann tii
annarra, einkum þýzku heimspek-
inganna Edmunds Husserl og Mart-
ins Heidegger og til austurríska
sálfræðingsins Sigmundar Freud,
að ógleymdum Karli Marx. En þá er
hins að gæta að þær hugmyndir
sem hann þáði frá öðrum fágaði
hann og betrumbætti á marga lund;
svo að dæmi sé tekið blikna rit
Martins Heidegger hjá þeim bókum
þar sem Sartre fer höndum um
sömu efni. Og hitt má ekki heldur
gleymast að Sartre felldi það sem
hann sótti til annarra í frumlegt
kenningakerfi sem hann kenndi
sjálfur við tilvistarstefnu.
Tilvistarstefna varð mikil
tízkustefna skálda og listamanna,
svo og í skólum og á kaffihúsum, á
árunum eftir síðari heimsstyrjöld.
Heiti stefnunnar varð fleygt af
frægum fyrirlestri Sartres frá ár-
inu 1946, Tilvistarstefnan er
mannhyggja (L'Existentialisme
est un humanisme), en sá er lítið
listaverk þeirrar bókmenntagrein-
ar. Ekki þó svo að skilja að hinir
fjölmörgu fylgismenn stefnunnar
hafi þurft að lesa svo mikið sem
þennan litla fyrirlestur til að slást í
hópinn. Á föstudagskvöldið var mér
sagt frá menntakonu sem hljóp út í
einhvern garð úr fjölmennu sam-
kvæmi á þessum árum, baðaði þar
út öllum öngum og æpti „J’existe,
j’existe", en það er franska og
merkir „Ég er til, ég er til.“ Þessi
kona var auðvitað existensíalisti, og
hafði djúp áhrif á alla viðstadda.
Tilvistarstefna Sartres átti það
engan veginn skilið að verða slíkri
tízku að bráð. Kenningum hans um
heimspekiieg og sálfræðileg efni
verður ekki lýst í stuttri blaðagrein;
en ef til vill má vekja hugboð um
þær. Margir þekkja til kenninga
Freuds, og geta raunar fræðzt um
þær frekar ef þeim sýnist af bók
hans Um sálgreiningu sem út hefur
komið á íslenzku. Þessar kenningar
tók Sartre upp margar hverjar, en
með þeirri mikilvægu breytingu að
hann hafnaði frægasta hugtaki
Freuds, sjálfu dulvitundarhugtak-
inu, sem markleysu og hafði til þess
mörg og skynsamleg rök. Raunar
var tilvistarstefnan að drjúgu leyti
eitt allsherjaruppgjör við alla sál-
arfræði 19du og 20stu aldar,
„vísindalega sálarfræði" sem svo
vill heita, og var eitt helzta árásar-
efnið sú vísindatrú sálfræðinga sem
telja má víst, í ljósi gagnrýni
Sartres og annarra, að sé ekki
einasta fávísleg trú, heldur háska-
leg líka.
í stað slíkrar sálarfræði vildi
Sartre setja aðra sem reist væri á
rökgreiningu vitundarhugtaksins —
„óverunnar” sem hann kallaði svo í
höfuðriti sínu. Þessi rökgreining
átti meðal annars að vinna bug á
vandkvæðum sem fylgt höfðu vit-
undarhugtakinu í heimspekisög-
unni allt frá dögum Renés Descart-
es á 17du öld; þeim helztum að ef
>itundarhugtak Descartes er tekið
alvarlega verður það að vafamáli
hvort nokkuð sé til í heiminum
annað en vitundin ein. Slíku vitund-
arhugtaki vildi Sartre ekki una,
fremur en flestir aðrir heimspek-
ingar á síðustu tímum; og segja má
að hann hafi kallað kerfi sitt
‘tilvistarheimspeki’ meðfram til að
leggja áherzlu á að samkvæmt því
væri tilvera manns og heims hafin
yfir allan vafa, og hvers konar
hughyggja þar með jafn fráleit og
efnishyggjan sem hann vísaði á bug
í gagnrýni sinni á „vísindalega"
sálarfræði.
Það er ekki gott að segja hvað
muni lifa í heimspeki Sartres og
hvað ekki. Hann haslaði sér ungur
völl innan heimspekihefðar sem
Edmund Husserl var höfundur að
og nefnd er fyrirbærafræði. Þessi
hefð má nú heita liðin undir lok sem
lifandi afl í samtímaheimspekinni.
Nú virðist svo sem framtíð heim-
spekilegra rannsókna á þeim við-
fangsefnum sem Sartre fékkst við
öðrum fremur — einkum eðli mann-
legrar vitundar — muni ráðast af
hugmyndum annarra heimspekinga
en fyrirbærafræðinga, einkum
þeirra Gottlobs Frege og Ludwigs
Wittgenstein. í ellinni kannaðist
Sartre við það að hann væri hættur
að fylgjast með framförum heim-
spekinnar; hann sagðist hljóta að
játa að hann kysi heldur að lesa
reyfara sér til afþreyingar en bæk-
ur Wittgensteins. En ódauðleiki er
ekki endilega hið eftirsóknarverð-
asta í þessu lífi, fremur en frum-
leiki. Heimspekirit Sartres voru og
eru mikil afrek, hvort sem þau lifa
eða ekki.
Og þá eru ótalin önnur afrek
hans, einkum skáldsögur og leikrit.
Brezka skáldkonan og heimspeking-
urinn Iris Murdoch, sem hér var á
dögunum, sagði á fundi viöræðufél-
ags heimspekinema að skáldsaga
Sartres Velgja væri kannski eina
heimspekilega skáldsaga gervallra
heimsbókmenntanna; og Velgja er
líka frábær saga. Og nú skyldi
enginn láta lýsingarorðið
„heimspekilegur" fæla sig frá:
skáldrit Sartres eru með afbrigðum
aðgengilegt lesefni. Þar tekur hann
sér til fyrirmyndar þá amerísku
höfunda sem kallaðir voru „harð-
soðnir" á sinni tíð, svo sem
glæpasagnaskáldið Dashiell
Hammett, sem er óneitanlega til
fyrirmyndar. Það er ótrúlegt að
þessi skáldrit verði ekki lesin, og
leikritin leikin, meðan evrópsk
menning stendur. Sartre var líka
tónlistarmaður ágætur; til er eftir
hann píanósónata sem ég hef að
vísu aldrei heyrt, en látið telja mér
trú um að sé prýðilegt tónverk.
Eitt helzta einkenni á menntalífi
Evrópu frá lokum fyrri heimsstyrj-
aldar og fram undir okkar daga
hefur verið að rithöfundar og aðrir
menntamenn og listamenn hafa upp
til hópa fylgt öfgastefnum í stjórn-
málum. Þessa fylgisspekt við alræði
og ofbeldi kallaði franski heimspek-
ingurinn Julien Benda
„trahison des clercs” — svik
menntamannanna — og átti þá við
að menntamenn tuttugustu aldar
hefðu brugðizt þeim hugsjónum
frelsis og upplýsingar sem þeir einir
gætu gætt í fjandsamlegum heimi,
og ættu að gæta þótt afgangurinn
af veröldinni gengi af göflunum.
Margt bendir til þess hin síðari ár
að þessi skáldatími sé nú liðinn.
Fasisminn virðist nú endanlega úr
sögunni í Evrópu með falli einræð-
isstjórnanna á Spáni og í Portúgal.
Og kommúnisminn sýnist vera í
andarslitrunum, að minnsta kosti
sem stjórnmálastefna sem laðað
geti að sér lifandi sálir, þó svo að
lögregluríkin í Austur-Evrópu og
Asíu eigi kannski eftir að standa
enn um skeið í efnahagslegri eymd
sinni og andlegu volæði. Það kemur
heim við þessa tilgátu, sem alkunn-
ugt, er að andlegu lífi er á síðustu
árum ekki lifað lengur í fylkingum
öfgamanna, hvorki á íslandi né í
öðrum löndum, enda eru þar naum-
ast aðrir eftir en félagsfræðingar og
frj álshyggj umenn.
Ef hér er rétt til getið, þá var
Sartre síðasti höfuðsnillingur þessa
liðna tíma: hinn síðasti andans
jöfur Evrópu sem „kenndi til í
stormum sinna tíða" með þeim
hætti sem íslendingar þekkja bezt
af ævi og verkum Halldórs Laxness.
Sartre taldi það skyldu sína að
leggja þjáðu og þrælkuðu mannkyni
lið með því meðal annars að þegja
sem fastast um þrælabúðir Stalíns
þegar upp um þær komst, því
játningar á þeim mistökum — en
svo voru glæpir gjarnan nefndir —
yrðu ekki annað en vatn á myllu
óvinarins.
Halldór Laxness var einn þeirra
snilldaranda þessarar svikatíðar
sem iðruðust orða sinna ög gerða og
skrifuðu játningarit í yfirbótaskyni.
Svavar Gestsson heilbrigðisráð-
herra gaf þá skýringu á sinnaskipt-
um Halldórs á sínum tíma að
auðvaldsmangarar hefðu hlaðið
undir hann silkipúðum og skvett á
hann líkjöri. Sartre þáði ekki sín
Nóbelsverðlaun, og hann taldi sig
byltingarsinna allt til æviloka.
Nema það ætti að hafast til marks
um nokkur sinnaskipti að í fyrra
gerðist hann allt í einu bandamaður
fjandvinar síns Raymonds Aron og
snerist af alefli gegn kommúnistum
í Víetnam sem hann hafði áður
stutt með ráöum og dáð. Aron
orðaði það svo að loksins, loksins
hefði Sartre skipað sér undir merki
óbrotinna mannréttinda öldungis
skilmálalaust.
Þorsteinn Gylfason.
VANTARÞIGVINNUQ
VANTAR ÞIG FÓLK !f
tP
Þl' AÍGLÝSIR l'M AU.T
I.AM) ÞEGAR Þl Al'G-
I.ÝSIR I MORGl NBLADINl