Morgunblaðið - 20.04.1980, Blaðsíða 17

48
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. APRÍL 1980
AUGLÝSING
Pétur Thorstelnsson og Oddný kona hans ásamt hr. Ásgeiri Ásgeirssyni forseta, þegar hann var í heimsókn
í Bandaríkjunum 1967. Myndin er tekin í Washington.
Þessi sjö ár í Moskva uröu mjög
viðburöarík. Fyrsta áriö hafði ég
engan samstarfsmann og varð sjálfur
að annast allt sem gera þurfti t.d.
vélritun, sendiferðir og annað slíkt.
Einu sinni aðstoðaði ég við aö setja
upp gluggatjaldastangir í sendiráöinu
og leggja þar gólfdúk. Landsmenn
ráku upp stór augu þegar þeir sáu
þetta og þótti furöulegt að sendiherra
skyldi leggja sig niður við svona verk.
Síðar fékk ég tvo ágætismenn til
samstarfs. Fyrst Tómas Á.Tómasson
og síöan Ingva Ingvarsson. Þeireru nú
báðir sendiherrar.
Á einkafund
með Khrúsjov
Viö hjónin komum til Moskva á
tímum kalda stríðsins. Þótt Stalín væri
allur, var hann ennþá tignaður og
tilbeöinn, og ég varð ekki var við
miklar breytingar frá Moskvudvölinni
fyrrí. Annars var erfitt að átta sig á
högum fólksins, því að enginn sam-
gangur var milli landsmanna og er-
lendra sendiráðsstarfsmanna.
Á stjórnmálasviöinu urðu ýmsar
merkar breytingar á þessum árum.
Fyrst var Malénkov í stjórnarforystu,
en síðan Búlganín og Khrúsjov. Eftir
að áhrif Khrúsjovs fóru að eflast fór
margt batnandi í Sovétríkjunum og
andrúmsloftið varð léttara. Sjálfur var
hann mjög lifandi persóna, talaði
mikið, fór víða og gerði sér far um að
kynnast landsmönnum. Ýmsir erlendir
þjóðhöföingjar og ráöamenn sóttu
hann heim ocj leiddi af því margvísleg
samkvæmi. Eg sá og hlustaði á hann
ég langar viðræður viö Dr. Adenauer
kanslara. Hann var þá 85 ára, en
ungur í anda og frár á fæti.
í Bonn og París
Sem sendiherra í Bonn var ég
jafnframt sendiherra í Sviss, Grikk-
landi og Júgóslavíu á árunum 1961 —
'62. Á þessum tíma fór ég nokkrar
ferðir til Sviss t ýmsum erindagjörö-
um. í Grikklandi afhenti ég Páli
konungi trúnaöarbréf mitt, en síðan
vorum við hjónin boðin í brúökaup
Soffíu dóttur hans og Don Juan sem
nú er Spánarkonungur.
í Júgóslavíu átti ég skemmtilegt
samtal við Tító. Hann var hress og
glaölegur. Þennan dag var að hefjast í
Moskva alþjóðaþing kommúnista-
flokka, en Júgóslavar voru þar ekki.
Ég minntist á þetta í g^mni við Tító,
en hann skellihló og sagði: — Nei, við
vorum ekki boðnir.
Á þeim stutta tíma sem við dvöld-
umst í Bonn fékkst ég viö margvísleg
verkefni, og þau voru aö sumu leyti
önnur en í Moskva, m.a. afskipti af
löndunarmálum og útvegun lánsfjár.
Talsvert var um fyrirgreiðslur vegna
íslendinga. Einn ánægjulegasti þáttur-
inn í störfum sendiherra eru samskipti
við samlanda erlendis, ekki síst náms-
fólk og listamenn. Við hjónin höfum á
þennan hátt stofnað til ómetanlegra
kynna, sem hafa að mörgu leyti bætt
okkur upp langar fjarvistir frá íslandi
og veitt okkur betri innsýn inn í
bókmenntir, listir og önnur íslenzk
málefni, sem annars hefðu kannski
farið framhjá ökkur.
Mestu skiptir að þekkja þjóð sína
— Gerðu þaö, — sagði Pétur, og
svo kemur þú til Moskva, þegar þú ert
búinn. Þetta samtal okkar nafnanna
réð úrslitum um framtíð mína og ég
hef ekki séð eftir því að hafa valiö
starf í utanríkisþjónustunni. Einhver
fyrrverandi sendiherra hefur sagt, að
sendiherrastarf sé eins og aö sitja á
fyrsta bekk í sirkusi alþjóðamála.
Nytsamleg
samkvæmi
Kannski er óvarlegt að tala um
sirkus í sambandi við utanríkisþjón-
ustuna. Margir viröast nefnilega
halda, að hún snúist einkum um
innantómar hirðveizlur og skemmt-
analíf. Að sjálfsögöu eru samkvæmi
hluti af þessu starfi. Þau eru viöur-
kenndur þáttur í samskiptum þjóða
og ég get ekki séð að nokkuö geti
komiö í þeirra staö.Þau hafa einnig
mikinn hagnýtan tilgang. Menn koma
ekki bara í veizlur til þess aö eta,
drekka og masa, heldur til að stofna
til kynna, skiptast á upplýsingum og
efla tengsl. Það er til dæmis miklu
auðveldara að koma fram máli, fyrir
hönd íslands, ef maður hefur hitt
viðkomandi aðila í góðri veizlu og átt
viö hann notalegt spjall.
Sums staðar eru þessi samkvæmi
beinlínis notuð til aö koma á framfæri
mikilvægum, pólitískum upplýsingum,
og það á ekki sízt við í Austur-
Evrópurikjum, þar sem uplýsingamiðl-
un er stundum ööruvísi en við eigum
að venjast. Þaö var til dæmis þannig,
sem umheimurinn frétti af leyniræðu
Khrúsjovs um Stalín áriö 1956. Vissir
fréttaritarar í Moskvu voru látnir hvísla
megininntaki hennar að sendiherrum i
veizlu, þar sem ég var staddur, þannig
aö ég var á meðal þeirra fyrstu, sem
frétti af því, að Stalín færi fallinn af
stalli. í slíkum tilvikum hefur maður
það óneitanlega á tilfinningunni, að
maður standi nálægt kviku atburö-
anna.
En vitaskuld er þátttaka í manna-
mótum ekki nema lítiö brot af starfi
sendiráðsmanna. Þeir hafa mörgum
hnöppum að hneppa, en hvað okkur
íslendinga snertir eru störfin einkum á
sviöi viöskiptamála, bæði varöandi
sölu íslenzkra afurða, tollamál, inn-
flutningsleyfi, vörukvóta o.s.frv. Enn-
fremur margvíslegar fyrirgreiðslur og
aðstoð við íslendinga heima og
heiman og fieira og fleira.
Fyrstu árin
í Moskva
íslenzka sendiráöiö í Moskva var á
stríðsárunum og fyrstu árin eftir stríð í
tveimur herbergjum á gistihúsi, Hotel
National. Þar voru þá 12—13 önnur
sendiráö vegn húsnæöisskorts, og
gárungarnir kölluöu því hótelið dipl-
ómatasamyrkjubúiö. Framan af var
lítið aö gera hjá okkur nöfnunum,
engin viðskipti og engir Islendingar á
ferð. Raunar byrjaði ég dvölina í
Moskva á því að leggjast veikur af
malaríu, en smit hafði ég fengiö á
leiðinni, sem lá m.a. um Austurlönd
vegna stríösins. Flestir læknar voru á
vígvöllunum, en til mín kom gamall
maöur og þegar hann frétti, aö ég
væri frá Islandi, sagöi hann, aö þaö
væri engin furða að ég væri með
malaríu, því aö hún væri landlæg á
suðvesturhorni landsins. Ég mótmælti
auövitaö kröftuglega, en hann trúði
mér ekki. Svo gaf hann mér ráðlegg-
ingar varöandi sjúkdóminn og mælti
m.a. með því, að ég færi í vodkabaö.
Ég hresstist allur viö tilhugsunina um
sjálfan mig svamlandi í vodka, en þá
kom í Ijós, að þýðingin hafði eitthvað
skolazt til, og þaö voru vodkabakstrar
sem viö var átt. Ég sá, að ég mátti
ekki viö öðrum ámóta misskilningi og
dreif mig fljótlega í að læra rússnesku.
Rússneskukunnáttan átti oft eftir
að koma sér vel í sambandi við
samningaviöræður, t.d. um viðskipti,
því aö oft misskildu túlkarnir þaö sem
sagt var, og þá var mikilvægt að geta
fylgzt meö og leiðrétt. Löngu síðar á
ævinni átti hún einnig eftir að koma
mér að góðu gagni á sviði, sem náði
langt úr fyrir hefðbundiö starf. Ég lá
veikur og mér leiddist, og fékk þá
hugmynd að þýða úr rússnesku eitt-
hvert leikrit eftir Tsjekov, sem ég hafði
mikiö dálæti á. Fyrir valinu varö
leikritið Mávurinn, sem Leikfélag
Reykjavíkur tók til sýningar vorið
1971.
Fyrstu umræður
um viðskipti
Pétur Benediktsson var kvaddur
heim skömmu eftir nýjár 1945, og
kom sjaldan til Moskva eftir það, svo
að ég var lengst af eini íslendingurinn
í Sovétríkjunum, meöan ég dvaldist
þar í þetta sinn. Þaö var oft einmana-
legt, þó aö ég eignaðist ýmsa kunn-
ingja, sem flestir voru starfsmenn
annarra sendiráða, en síðar á lífsleiö-
inni hef ég hitt þá hingaö og þangað
um heiminn. En þar kom, að ég fékk
lítinn tíma til að láta mér leiöast.
Snemma á árinu 1946 barst orösend-
ing frá Sovétmönnum þess efnis, að
þeir væru reiöubúnir aö tala við okkur
um viöskipti. Þetta var m.a. árangur af
sendiferö, sem þeir fóru Einar Ol-
geirsson og Pétur Benediktsson til
Sovétríkjanna og annarra Austur-
Evrópuríkja á vegum íslenzku
ríkistjórnarinnar til þess að kanna
viöskiptamöguleika. Ég var skipaöur
formaöur samninganefndar og var
samið um sölu á verulegu magni af
frystum fiskflökum, saltsíld, síldarlýsi
og þorskalýsi. Á móti keyptum viö
dálítiö af kolum, sem afgreidd voru frá
Póllandi og timbri frá Hvítahafslönd-
um, en mismuninn greiddu Sovét-
menn í dollurum, og þótti slíkt mikill
fencjur á þessum árum.
Árið 1947 var samið um svipuð
viðskipti, en þá keyptum við frá
Sovétmönnum að auki krossvið og
salt. Afgreiösla ailra þessara viöskipta
fór um hendur sendiráðsins í Moskva,
svo aö ég haföi meira en nóg aö gera
árin 1946—47. Eftir það tókust engir
samningar um viöskipti við Sovétríkin,
þrátt fyrir miklar tilraunir af okkar
hálfu. Löngu seinna las ég svo í
sovézku riti, að meö viðskiptunum við
jsland hefðu Sovétmenn viljað styrkja
okkur i baráttunni gegn ásælni heims-
valdasinnaöra Breta og Bandaríkja-
manna. Árið 1950 var sendiráði okkar
í Moskva lokaö og sendiherrann í
Stokkhólmi varö jafnframt sendiherra
í Moskva.
Sendiherra og sendill
Á árunum 1947—53 starfaði ég í
utanríkisráöuneytinu, í viðskiptadeild-
inni, og seinustu árin var ég yfirmaður
hennar. Hún sá um yfirstjórn útflutn-
ingsmála og heyrði að mestu leyti
undir sjávarútvegsráðherra, sem
lengst af á þessum árum var Ólafur
Thors. Þarna voru teknar allar helztu
ákvarðanir í útflutningsmálum, en
ríkisafskipti voru þá meiri en nú í
þessum málum. Deildin annaðist m.a.
veitingu útflutningsleyfa og oft beinar
sölur ísl. sjávarafuröa. Um skeiö var
ég formaöur Millibankanefndar.
Á þessum árum var Bretland einn
helzti markaður fyrir sjávarafurðir
okkar, en eftir útfærslu fiskveiöilög-
sögunnar i fjórar mflur árið 1952 settu
Bretar löndunarbann á íslenzkan fisk.
Þá skapaöist erfitt ástand í útflutn-
ingsmálum og horfurnar voru mjög
slæmar um hríð. En voriö 1953,
skömmu eftir dauða Stalíns heyröum
við góð tíðindi úr austurátt. Sovét-
menn kváðust vera reiöubúnir aö
semja við okkur um viðskjpti aö nýju.
Ég fór nú til Moskva viö fjóröa mann,
og eftir tveggja mánaða viðræður var
gerður við Sovétríkin mikilvægur
viðskiptasamningur, sem enn er í
gildi, og var upphafið að olíukaupum
okkar frá Sovétríkjunum. Þetta var
jafnkeypissamningur. Við seldum mik-
ið magn af fiskflökum og sfld, saltaöri
og frystri, en fengum í staöinn olíuvör-
ur, kornvörur, byggingavörur o.fl.
Til þess að annast viðskiptin þurfti
aftur aö opna sendiráð í Moskva og
þangaö fór ég sem sendiherra haustiö
1953. Nú var ég hins vegar ekki einn í
för, því að ég hafði kvænzt Oddnýju
konu minni í árslok 1948. Heimili
okkar var í Moskva fram í ársbyrjun
1961, og þaðan fórum við þremur
sonum ríkari.
ótal sinnum í samkvæmum og á
öðrum mannamótum. Oft hélt hann
ræöur blaölaust eða breytti skrifuðum
texta, og birtust ræðurnar í blöðum,
var fróölegt að athuga, hverju hafði
verið breytt frá því sem hann mælti af
munni fram.
Skömmu áður en ég lét af störfum í
Moskva, og tók við sendiherraemb-
ætti í Bonn gerði Khrúsjov fyrirvara-
laust boö eftir mér. Mér var fylgt aö
skrifstofu hans í Kreml og þar beið
hann mín ásamt fulltrúa frá utanríkis-
ráðuneytinu, sem sat langt frá okkur.
Við ræddum lengi saman ótruflaöir og
margt fróðlegt bar á góma. Um
þessar mundir stóð yfir ein af Berlín-
arkreppunum og samgöngum við
Vestur-Berlín hafði að mestu veriö
lokaö. Khrúsjov ræddi þessi mál
ítarlega og hamraöi á röksemdum
Sovétmanna, og ætlaöist greinilega til
að ég endurtæki ummæli hans, þegar
ég kæmi til Bonn. Hann boöaöi nýja
stefnu af hálfu Sovétríkjanna varðandi
Austur-Þýzkaland og var dálítiö
íbygginn í því tali. Síðan ræddi hann
almennt um ástandið í Sovétríkjunum,
m.a. vandræðin í landbúnaðarmálum.
Þegar ég kom til Bonn var ég
tafarlaust boöaður á fund von Brent-
ano, utanríkisráðherra Vestur-Þýzka-
lands, er vildi fá vitneskju um þetta
samtal og nokkrum dögum síðar átti
Frá Bonn fluttumst við til Parísar,
en þar var ég sendiherra í Frakklandi,
Belgíu, Lúxemborg og Júgóslavíu, en
jafnframt fastafulltrúi hjá NATO-ráð-
inu, OECD-ráðinu og hjá UNESCO og
sendiherra hjá Efnahagsbandalagi
Evrópu frá 1962. Sennilega hef ég
aldrei á ævinni haft meira að gera en
þá, en það bjargaði mér að ég fékk
góöa samstarfsmenn, fyrst einn, síðan
annan og loks þann þriðja. Starf
sendiherrans í París breyttist eftir að
aöalstöövar NATO voru fluttar til
Brússel og íslenzkur sendiherra
skipaöur þar. Sá sendiherra er nú
fastafulltrúi hjá NATO-ráðinu auk
þess sem hann er sendilierra í Belgíu,
Lúxemborg og hjá EBE.
Fámenn sveit frá ísiandi
Aisírsdeilunni var ekki lokið, þegar
viö fluttumst til Parísar, og alls staðar
voru vopnaðir hermenn á veröi, jafn-
vel á óperusýningum. Þetta var á
valdatíma de Gaulle. Ég get alls ekki
tekiö undir þá kenningu aö hann hafi
veriö hrokagikkur, því að mér fannst
hann þægilegur og alúðlegur í viðmóti
í þau skipti, sem ég talaöi við hann.
Reynslan hefur líka sýnt mér, að miklir
menn eru aldrei hrokafullir. De Gaulle
hafði líka góða kímnigáfu, eins og hún
sýnir sagan, sem ég ætla að láta fljóta
hér meö.
Þegar aösetur Alþjóöaveðurfræöístofnunarinnar var opnað í Genf
1961, sendi ísland þangað gjöf — afsteypu af „Veðurspámanninum"
eftir Ásmund Sveinsson — og hór er Pétur J. Thorsteinsson aö
afhenda hana.