Morgunblaðið - 27.06.1980, Síða 14

46
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. JÚNÍ1980
vera til“ var sagt um heimili
okkar. Auk þess að vera gestrisin,
svo af bar, var mamma gædd
slikri góövild, að almenn gæði
hennar hlutu að koma niður á
okkur, sem áttum með henni
heimili og þurftum aö sinna því,
sem henni var ekki fært vegna
heilsubrests. í uppreisnarhug
æskunnar fannst mér hún skipta
gulli kærleika sins í smámynt.
Ég þurfti ekki aðeins að ganga
úr rúmi, það var ekki einu sinni
pláss fyrir flatsæng fyrir mig,
jafn mjó og ég var, um eða rétt
yfir 40 kíló að þyngd. Ásamt
vinstúlku minni, Hildi Haralds-
dóttur frá Austurgörðum, Keldu-
hverfi, svaf ég í skólastofu í
Lýðskóla Ásgríms Magnússonar,
Bergstaðastræti 3. Ekki var langt
að fara, því að við bjuggum þá í
gömlu einbýlishúsi við Skóla-
vörðustíg.
Margt bar til tíðinda í þessu
húsi, mamma hafði þá trú að lán
fylgdi því. Meðan við bjuggum þar
var heilsa hennar með betra móti,
pabbi hafði stöðuga vinnu við
rörlagnir, álitið var að ég hefði
sigrast á berklum, sem ekki
reyndist allskostar rétt. En mér
þykir trúlegt að mamma hafi haft
En það voru fleiri en hún, sem
syrgðu sárt þingkempuna bróður
hennar, Benedikt Sveinsson.
„íslands grétu fjöllin forn
fossinn gígju stillti.
Einar sat og hljóður „horn“
harma sinna „gyllti".
Þá var mikil þjóðarsorg
þá voru augu á floti,
gnístran tanna í glæstri borg,
grátur í Tobbukoti".
G.G.?
Mér vitanlega var þessu sagn-
fræga húsi engin skil gerð til
varðveizlu, svo sem gera af því
líkan, hvað þá merkja efni þess
áður en því var splundrað til að
rýma fyrir musteri Mammons og
Justitiu.
Sem vænta mátti bárust Al-
þingi fjölmargar veglegar gjafir,
sannkallaðir kjör- og listgripir,
fjárupphæðir og forkunnar vel
gerð heilla-ávörp. Ávarp frá
finnska þinginu hófst með þessum
orðum:
„Alþingi íslendinga er einasta
þingið í heimi, sem getur talið sér
til gildis sífellda þroskabraut á
Alþingishátíðarmerkinu, ég geymi
eitt fat sem helgan dóm og
Alþingisnæluna mína. Gjörður
var hátíðardúkur, sem fremur
mátti teljast til veggskreytingar
o.s.frv. o.s.frv.
Freistandi væri að gera saman-
burð á ýmsu, sem var fyrir hálfri
öld og er nú í dag, svo sem málfari,
blaðamennsku, umgengnisháttum,
tízku o.fl.
Vissulega hafa framfarir orðið
miklar, en hvað hafa þær ekki
kostað? Ómanneskjulegra líf,
streitu.sem hefur orðið mörgum
að aldurtila á miðjum aldri, orsak-
að eitthvað, sem líkist viðþols-
leysi, annarskonar en það, sem
áður var kallað „orkan span“ og
„hasi“.
Orðið hallærislegt var til í
málinu en ekki Hallærisplan, þá
var annarskonar mótstaður í mið-
bænum, Litli- og Stóri-rúntur. Þá
var oft hornablástur á Austur-
velli, þá var Hótel ísland og hinn
vel kunni veitingamaður Rósen-
berg.
Hótel Borg tók öllum skemmti-
stöðum borgarinnar fram, þar
fékk ungt og auralítið fólk að sitja
og treina sér límonaði og malt og
þá var hart aðgöngu að neita
börnunum algerlega um ís eða
sleikipinna, öðru munngæti
sleppt. Vegna vegalengda varð
stöku sinnum að kaupa bílfar, þá
voru hátíðarmerki og fleira, sem
komið gat til greina, vegna hátíð-
arinnar. Yfir þennan kostnað hef
ég ekki tölur, enda einstakl-
ingsbundið, hverju fólk eyðir,
hversu miklu það hefur getað
neitað sér um af öllu því, sem á
boðstólum var. Varðandi vísitölu-
fjölskyldu með eins manns fyrir-
vinnu finnst mér að þessi kostnað-
ur hafi farið fram úr því, sem
hægt var að veita sér, — nema
með ítrustu sparsemi og aðgát á
öllum sviðum, sem tók til kaup-
skapar, hafi verið dregið saman á
löngum tíma fé tú hátíðarferðar,
og dvalar á Þir.gvöllum. En varla
er hægt að gera því skóna að
lágtekjufólk með ómegð hafi getað
lagt fyrir peninga. Tímakaup
verkamanns á Dagsbrúnartaxta
komst i maí 1930 úr kr. 1.20 á
tímann upp í 1.36. Mánaðarlaun
ófaglærðs starfsmanns voru laus-
lega reiknuð kr. 270.00, laugardag-
ar unnir á venjulegu kaupi, og
ekki rekur mig minni til að minnst
væri á eftirvinnu. Með fyrirvara
um mánaðarkaup: getur hafa ver-
ið lægra, vinnuöryggi hefur lækk-
að það, auk þess, sem hér er tekið
mið af tímakaupi Dagsbrúnar.
Niðurstaða: óskert mánaðar-
kaup hefur naumast hrokkið fyrir
ferðum og öllum dvalarkostnaði
fimm manna fjölskyldu á þriggja
daga útihátíð. Það þótti happ að
hafa fasta atvinnu, öryggi, sem
gat haft áhrif á launin.
Til samanburðar tek ég stétt
með tilskylda starfsmenntun til
að gegna trúnaðarstarfi fyrir
þjóðfélagið, barnakennara við níu
mánaða skóla, árslaun byrjenda
voru kr. 2.250 + dýrtíðaruppbót,
sem var óveruleg. Eftir fimm ár
eða lengri starfsferil urðu árslaun
kr. 2,750 + dýrtíðaruppbót. Laun
miðuð við heilt ár, en ekki kennt í
þrjá mánuði. „Lítið en tryggt" var
sagt um þá, sem störfuðu fyrir
„hið opinbera", þau orð voru oft
endurtekin meðan heimskreppan
með atvinnuleysi sínu stóð yfir.
Þetta eru lítil dæmi, mér vel kunn,
um vinnuarð launafólks 1930. Þeir
kennarar, sem ekki unnu á Þing-
völlum vorið 1930 voru komnir út
um hvippinn og hvappinn í sumar-
vinnu, sem var betur greidd en
ábyrgðarstarf þeirra. Um þann
munað að taka sér sumarleyfi var
vart að ræða.
Finnst ekki fleirum en mér
holhljómur í orðinu „heiðursfá-
tækt“?
Gestkvæmt var á reykvískum
heimilum þetta vor, og því margt
um manninn á heimili fósturfor-
eldra minna, sem bæði var í
alfaraleið og alltaf „opið hús,“ þar
sem mamma var sífellt heima
vegna fötlunar. „Ókeypis verts-
hús“ og „svona heimili þurfa að
rétt fyrir sér í því, að góður andi
hafi verið í húsinu, ekki spillti hún
honum. Við fluttum úr þessu húsi
sakir þess að húsakynnin þar voru
okkur ónóg og var flutt í stærri
íbúð.
Regluleg boð var ekki hægt að
halda á svona heimili, sem líkja
má við skála um þjóðbraut þvera,
en enga stund var gestalaust, þá
mátti ganga út frá því sem vísu að
hverjum dívan fylgdi næturgest-
ur. Eg kastaði tölu á gesti, „sem
litu inn“ á einum degi, það voru
tuttugu þann daginn, og það var
meira en rétt litið inn, orðið
streita var ekki til í málinu, fólk
flýtti sér hægt. Hver sat ofan á
öðrum, sumir stóðu, ég og stöllur
mínar vorum á sífelldum þeytingi
milli stofu og eldhúss með stóran
trébakka hrokaðan af sætabrauði,
hverskonar, og berandi leirtau inn
og fram. Yrði hlé á uppvartning-
unni kippti mér einhver á hné sér
og talaði um að engan munaði um
að halda á þessum fífuhnoðra.
Mamma vildi láta vita af því, að
ekki væri allt undir stærðinni
komið og sýndi hannyrðir mínar.
Húsið sem við bjuggum í var
lítið að flatarmáli, ein hæð og ris.
Það var hlaðið úr höggnum, límd-
um steini, með þaki eins og
burstabær, svefnherbergi okkar
voru því mikið undir súð.
Framangreint hús gekk undir
nafninu Tobbukot, Þorbjörg
Sveinsdóttir, ljósmóðir, hafði látið
reisa það, og stílaði ekki upp á
vegleg húsakynni, hlýtur oft að
hafa verið þröngt á palli hjá
henni, svo margir, sem dvöldu á
heimili hennar.
Þorbjörg var skörungur að allri
gerð, skapheit og tilfinningarík.
þeim þúsund árum, sem nú eru
liðin ...“
Eftir þjóðhátíðina voru gjafirn-
ar til sýnis í Alþingishúsinu.
Þjóðhátíðarnefnd vann á löngum
tíma mikið undirbúningsstarf,
sem ég minnist ekki annars en
hafi verið mikils metið, munað og
þakkað. Þetta voru sannkallaðir
höfðingjar, sem fólk vill geta litið
upp til og treyst. I nefndinni voru
eftirtaldir menn, nöfnum raðað
hér eftir stafrófsröð:
Ásgeir Ásgeirsson, forseti Alþing-
is,’ Jóhannes Jóhannesson, for-
maður nefndarinnar, fyrrv. forseti
Alþingis, Jónas Jónsson (frá
Hriflu), dómsmálaráðherra,
Magnús Jónsson, síðar ráðherra,
Pétur G. Guðmundsson, Sigurður
Eggerz, fyrrum forsætisráðherra,
Tryggvi Þórhallsson, forsætisráð-
herra. Framkvæmdastjóri var,
sem áður hefur verið greint frá,
Magnús Kjaran, stórkaupmaður,
ritari nefndarinnar Jón Sigurðs-
son (Jón „Kaldi") skrifstofustjóri
Alþingis. Mikið var um veitingu
hverskonar íslenskra heiðurs-
merkja, einnig erlendra. I fljótu
bragði minnist ég þess að einn
ættingi minn, Guðmundur Gríms-
son, dómari, var gerður að heið-
ursdoktor við Háskóla íslands.
Hann var meðal þeirra Vestur-
íslendinga, er ávörp fluttu á
Þingvöllum.
Margt var framkvæmt fyrir
Alþingishátíðina, sem engin leið
er hér upp að telja, auk alls
undirbúnings varðandi gesti og öll
atriði hátíðarinnar. Svo á eitthvað
sé minnst voru slegnir minnispen-
ingar, hátíðarnælur hannaðar, svo
og allur borðbúnaður, hann var
með drekamynstri, höfðaletri og
Ys og þys á tjaldnvæðinu á
Þingvallatúni þar sem hvers
kyns þjónusta við hátíðagesti
var veitt. L)ó«m. ö»m. SiaurAHHon.
dansa að vild. I gyllta salnum
vígði ég minn fyrsta samkvæm-
iskjól, það var stílkjóll úr ljósbláu,
hömruðu efni, styttri að framan,
síddin aflíðandi aftur fyrir. Kann-
ast einhver við sjörsett- og crep-
dúsin kjólana? (skrifað eftir fram-
burði.) Fínt var að eiga complet,
(kjól og jakka úr sama efni). Svo
komu ensku buxurnar til sögunn-
ar, sportsokkar og skyrtur með
Byronskrögum.
Hártízkan: uppsett hár eða
passíuhár, ekki „lagt“ heldur
„ondúlerað". Stúlkur með hár í
síðara lagi, ótilhaft, voru kallaðar
flakatrúss.
Dans lærður hjá Ástu Normann
eða Rigmor Hansson. Þá lærði
maður hinn tælandi argentíska
tangó, allar varíasjónir í Charli-
ston og gekk á Charlistonskóm. Ég
notaði þá skónúmer 35 og gat
fengið fallegustu sýnisskó með
góðum kjörum.
Þá var list að kunna að gefa
undir fótinn, láta ganga á eftir
sér, vera „snertu-mig-ekki-blóm,
senda hýrleg augnatillit, dular-
fullt bros, hálfgefin loforð, álengd-
ar-ástleitni, fjoll og flirt.
„Vill du försaka en enda liten
stilla flört? Stunden kommer
kanske aldrig tilbaka."
Nei, þessar stundir koma
aldrei aftur, ekki fyrir atómald-
ar-æskuna.
Ekki minnist ég þess að hafa
heyrt nafnið Listahátíð fyrir
hálfri öld, en svo sannarlega var
listahátíð í Reykjavík vorið 1930.
Tökum hina fjölbreyttu heimil-
isiðnaðarsýningu, þar sem var
mikið þjóðlegra og listrænna
muna, þá var samsýning lista-
manna, einkasýningar kunna að
hafa verið fleiri en ein en ég
minnist í svipinn sýningar Kristj-
áns Magnússonar.
Þá hljómaði bæði kórsöngur og
einsöngur: Pétur Á. Jónsson,
óperusöngvari hélt konsert, einnig
Dóra Sigurðsson, kona Haraldar
Sigurðssonar, píanóleikara, frá
Kaldaðarnesi.
Aðal danskennarar bæjarins
héldu fjölbreyttar danssýningar,
dönsuðu sóló, nemendur þeirra
dönsuðu, allt að börnum. Börn í
námi hjá Ástu Normann dönsuðu
Tarantella. Konungleg ballerína
Margrethe Brock Nielsen, kom frá
Danmörku, dansaði sóló og dúett
með Ástu Normann.
Hawaigítarleikur var afar vin-
sæll hér um þessar mundir, Um-
berto Romagnoli lék á hawaigítar,
Aage Overgárd básúnusóló.
Kvikmyndahúsin Gamla- og
Nýja-bío sýndu margar stór-
myndir þetta vor. Ég nefni aðeins
þær, sem ég sá: Lailu, sem var
norsk mynd, tekin að nokkru leyti
í Lapplandi. ísland í lifandi mynd-
um, kvikmynd Lofts Guðmunds-
sonar. Saga Borgarættarinnar,
sem gerð var eftir samnefndri
sögu Gunnars Gunnarssonar, leik-
in hér á landi, nokkrir íslenzkir
leikarar léku í myndinni, meðal
þeirra Muggur, Guðmundur Thor-
steinsson.
Þegar Ketill og Rúna reikuðu
um í sumarnóttinni var leikið
lagið: „Ó, leyf mér þig að leiða til
landsins fjallaheiða ...“ Ég hafði
ekki heyrt lagið áður, það heillaði
mig og heillar enn ef til vill meira
af því að það hefur alltaf síðan í
huga mínum tengst landslaginu og
unga parinu, sem ég horfði á
meðan ég hlustaði á lagið.
Haraldur Björnsson lyfti merki
leiklistarinnar hátt með hátíða-
sýningunni á Fjalla-Eyvindi, þar
fór saman þúsund ára minning
Alþingis, og 50 ára afmæli Jó-
hanns Sigurjónssonar í þessum
mánuði, en hann lézt 1919. Þá var
eitt kvöldið helgað 40 ára leik-
afmæli Friðfinns Guðjónssonar,
sem mun hafa leikið Jón bónda á
öllum sýningum á Fjalla-Eyvindi
hér í Reykjavík fram á háan
aldur. Haraldur fékk Önnu Borg
til að koma heim frá Kaupmanna-
höfn og leika Höllu. Glæsileg var
hún og leikur hennar þótti sér-
stæður, sérstaklega var rætt um
atriðið á fjöllum, þar sem hún
leikur á móti Arnesi, en hann lék
Haraldur Björnsson, sem hafði
leikið Fjalla-Eyvind á móti Önnu
Borg í Kaupmannahöfn.
Ég hef séð fjórar, ef ekki fimm
leikkonur í hlutverki Höllu. Ég
var mjög ung telpa, er ég fékk að
sitja á fremsta bekk í Iðnó og
horfa á Fjalla-Eyvind. Guðrún
Indriðadóttir lék þá Höllu. Á eftir
lék ég af mikilli innlifun og
ítrustu kröftum atriðið, þar’ sem
Halla fleygir Tótu í fossinn.
„Hvolpinum skulu þeir ekki.ná."
Fólk, sem sá mig og heyrði stóð
á öndinni af undrun. Svo hljóðaði
ég með barninu af sorg og samúð.
Ég var sjálf ofurlítil Tóta.
— Gæfist tími til að slá í slag á
síðkvöldi voru tekin fram hin
listavel gerðu spil Tryggva Magn-
ússonar. Mannsspilin voru forn-
sagnapersónur, á ásunum fagurt
landslag.
Vel var að við íslendingar viss-
um ekki vorið 1930 hvað framtíðin
bar í skauti sínu, heimskreppu og
heimsstyrjöld II.
Það var vorhugur í íslendingum:
„Við erum þjóð, sem er vöknuð til
starfs
og veit að hún sigrar allt.
Framtíðin er eins og fagur draum-
ur
en fortíðin draumanótt."
D. Stefánsson
Með Alþingishátíðinni var
brotið blað i menningarsögu ís-
lendinga. Megi varðveitast minn-
ing þeirra manna, sem með viti,
þjóðhollustu. manndáð og giftu
skópu okkur svo dýrlega hátið.
Meðan hátfðin stóð var smáþjóð
breytt í stórþjóð, sem vakti
heimsathygli.
Júni 1980. Þórunn Elfa.