Morgunblaðið - 16.08.1981, Qupperneq 18

50
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. ÁGÚST 1981
HIMINN
og
JÖRÐ
Merkúr er sú reiki-
stjarna sem næst er sólu.
Séö frá jöröu er hún því
ávallt nálægt sólu og sést
aðeins í Ijósaskiptunum:
ýmist sem morgun-
stjarna, eða sem kvöld-
stjarna. Athuganir á
Merkúr frá jörðu hafa því
reynst erfiðar, til dæmis
aldrei náöst verulega
góðar myndir af yfirborö-
inu. En ferðir geimflauga
hafa nú opnað okkur
leyndardóma þessarar
næst minnstu plánetu
sólkerfisins. Flaugin Mar-
iner 10 kom aö Merkúr í
mars 1974 og sendi yffir
2800 Ijósmyndir af yffir-
borðinu til jarðar. Hvað
þessar myndir sýna verð-
ur rætt hér á eftir, en
fyrst er rétt að víkja
lítillega að þekkingu
manna á Merkúr fyrir ferð
Mariner 10.
Fyrir Mariner 10
Þótt eki væri unnt aö kanna
yfirborð Merkúrs meö neinni ná-
kvæmni frá jöröu, var unnt aö
rannsaka ýmis önnur fyribæri.
Þannig reiknaöist þvermáliö 4480
km, eöa nokkru minna en hjá
stærstu tunglum stóru reikistjarn-
anna (Ganymede, stærsta tungl
Júpíters er t.d. 5300 km í þvermál,
og Títan, stærsta tungl Satúrnusar
er um 5000 km í þvermál). Unnt
var aö reikna út massann, sem
reyndist 5,5% af massa jarðar. Af
reikistjörnunum er aöeins sú ysta,
Plútó, meö minni massa en Merk-
úr. Eðlisþyngdin reyndist hins veg-
ar mjög há, 5,5 miöaö viö vatn,
sem er svipaö og hjá jöröu. Því
hlýtur Merkúr aö hafa óvenju
stóran kjarna úr járni eöa ööum
þungum efnum.
Lengi var taliö aö snúningstími
Merkúrs væri jafn langur umferö-
artímanum, eöa 88 dagar. Sam-
kvæmt jjessu átti sólarhringurinn
aö vera jafn langur árinu. Þetta
þýddi að Merkúr snéri ætíö sömu
hliö aö sólu: sú hliö væri því
brennheit, en bakhliöin jökulköld.
Síöar kom í Ijós aö þessar niöur-
stööur voru rangar: Merkúr snýst í
raun um sjálfan sig á 59 dögum,
þ.e. þrisvar um sjálfan sig á sama
tíma og hann gengur tvo hringi um
sólu. Vegna samspils snúningstím-
ans og umferöartímans er sólar-
gangurinn hinn furöulegasti á
Merkúr. Á 88 daga fresti viröist
sólin gera lykkju á braut sína: fyrst
stöövast hún, gengur síöan nokk-
uö til baka, og heldur svo áfram í
fyrri stefnu. Aö auki er sólargang-
urinn breytilegur eftir því hvaöan
af yfirborðinu horft er: sólin gengur
mishratt og viröist minnka og
stækka vegna jjess aö fjarlægöin
milli hennar og Merkúrs er svo
breytileg. Viö skulum þó ekki eyöa
meira rúmi í þetta, heldur víkja að
uppgötvunum Mariner 10.
Yfirborðið
Ljósmyndir frá Mariner 10 ná
yfir um 40% af yfirboröinu og sýna
fyrirbæri sem eru allt niöur í 50 m í
þvermál. Merkúr viröist eyöileg
veröld og hann er svo líkur tungl-
inu aö oft er erfitt aö greina myndir
frá þeim í sundur. Gígar eru
algengir, sumir unglegir og margir
meö fjallskeilur í miöju. Eins og á
tunglinu eru sumir gíganna meö
bjartar rákir eöa geisla í kringum
sig. Á yfirboröinu eru stórar slétt-
ur, sem viröast áþekkar höfum
tunglsins. Stærsta sléttan er Cal-
orisdældin, sem er yfir 1300 km í
þvermál — þrisvar sinnum stærri
en ísland — og girt fjallakeöju,
sem rís 2 km upp af sléttunni.
Þaö sem vakti mesta eftirtekt á
yfirboröinu eru stórkostleg kletta-
belti, sem liggja um Merkúr þveran
og endilangan. Klettarnir eru frá
hundruöum metra upp í nokkra
kílómetra á hæö og mörg hundruö
kílómetrar á lengd. (Til saman-
buröar eru lengstu sprungur á
íslandi aöeins nokkrir tugir km.)
Klettarnir eru taldir hafa orðið til
við kólnun kjarnans. Þegar kjarni
Merkúrs kólnaöi dróst hann sam-
an og olli þannig gífurlegum þrýst-
ingi í skorpunni. Aö lokum varö
þrýstingurinn svo mikill aö skorp-
an brotnaöi, hlutar hennar risu og
mynduöu þessa klettaveggi.
Eftir aö geimflaugar tóku aö
kanna yfirborö reikistjarnanna og
fylgitungla þeirra, varö stjörnu-
fræöingum Ijóst aö setja varö
ákveðnar reglur um hvernig nöfn
skyldu valin á helstu fyrirbærin. Aö
lítt athuguöu máli gæti virst eðli-
legt aö nefna fjöll, dali, gíga og
sléttur eftir frsBgum stjörnufræð-
ingum fortíöar og nútíöar. Viö
nánari skoöun sést þó aö slíkt er
ótækt. Bæöi er, aö nöfn flestra
stjörnufræöinga sögunnar hafa
þegar viö notuð á yfirborö tungls-
ins, og einnig, aö slík nafngiftar-
regla gæfi alranga mynd af fram-
lagi einstakra greina til þeirrar
menningar sem nöfnin veldi. Tón-
skáld, rithöfundar, heimspekingar
og listamenn hafa ekki síöur lagt
skerf til menningar okkar en
stjörnufræöingar. Alþjóöasam-
band stjörnufræöinga ákvaö á
fundi sínum í Ástralíu 1973, aö
setja á fót nefnd fyrir hverja
plánetu til aö ákveöa nöfnin.
Niöurstaöan fyrir Merkúr var sú,
aö klettarnir eru nefndir eftir
skipum landkönnuöa; sléttur eru
heitnar eftir nafni Merkúrs á ýms-
um þjóötungum; og gígarnir heita
eftir frægum rithöfundum, tón-
skáldum og listamönnum. Þannig
eru nú klettar á Merkúr sem heita
Santa María (skip Kolumbusar), og
stór gígur nefnist Jóhann Sebastí-
an Bach.
Aðrar rannsoknir
Mariner 10 tók ekki bara Ijós-
myndir, heldur voru um borö ýmis
mælitæki. Þau leiddu m.a. í Ijós,
aö Merkúr hefur lofthjúp, sem aö
vísu er svo þunnur aö hann rís
varla undir nafni. Loftþrýstingurinn
er innan viö einn milljaröasta af
þrýstingnum viö yfirborö jaröar, og
í raun er lofthjúpur Merkúrs svo
þunnur, aö aö geimfari sem stæöi
á yfirboröinu yröi ekki var viö neitt
loft, nema meö sérstööum mæli-
tækjum.
Enn meiri undrun vakti þó sú
uppgötvun, aö Merkúr hefur segul-
sviö. Segulsviö plánetanna er taliö
myndast viö hraöa efnisstrauma í
bráönum kjörnum þeirra, og þó
svo aö Merkúr hafi bráöinn kjarna
(sem er óvíst), þá snýst hann alltof
hægt til aö valda segulsviöi. Hver
er þá skýringin? Helst er hallast aö
því, aö í fyrndinni hafi Merkúr
snúist mun hraðar en nú, og þá
hafi oröið til sterkt segulsviö.
Þegar hraunin, sem þá runnu,
storknuöu, segulmögnuöust þau í
samræmi viö segulsviöiö, og menn
telja aö þaö sé þetta „frysta"
segulsviö í berginu sem mælitækin
nemi. Slík „fryst“ segulsviö eru vel
þekkt hér á jöröu, til dæmis í
íslensku blágrýtishraunlögunum,
en þau eru jafnan mjög veik. En
þaö er einmitt svo meö Merkúr, því
segulsvið hans er aðeins um 1% af
styrkleika jarösegulsviösins.
Þróun Merkúr
Enn hefur engin geimflaug lent á
yfirboröi Merkúrs og því engin
bergsýni fengist til rannsókna. Því
er Ijóst aö sú mynd, sem vísinda-
menn hafa af þróun plánetunnar,
A
(A) Þessi mynd tekur yfir
150x300 km. Dalurinn neöst á
myndinni er 7 km breiöur og
yfir 100 km langur. Flatbotn-
aöi gígurinn á miöri myndinni
er um 80 km í þvermál.
(B) Á þessari mynd, sem
tekur yfir 50x40 km, sjást
gígar sem eru allt niöur í 150
m í þvermál.