Morgunblaðið - 02.02.1982, Page 14

Morgunblaðið - 02.02.1982, Page 14
\ 4 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 2. FEBRÚAR 1982 Ólafur Björnsson prófessor - sjötugur Vinur minn og starfsbróðir, Ólafur Björnsson prófessor, er sjötugur í dag, og er mér ljúft að minnast hans á þessum tímamót- um í lífi hans. Segja má, að við höfum haft samfellt samflot í nærri 50 ár, það er síðan ég fór til Kaupmannahafnar haustið 1933 til sama háskólanáms og hann hafði hafið haustið áður. Sam- skipti okkar Ólafs hafa engan veg- inn verið takmörkuð við hagfræði og efnahagsmálefni, og því á ég þeirri gæfu að fagna að hafa kynnst þessum gagnmerka og góða manni frá mörgum hliðum. Ólafur Björnsson er fæddur 2. fébrúar 1912 í Hjarðarholti í Döl- um, sonur séra Björns Stefánsson- ar og fyrri konu hans Guðrúnar Sigríðar Ólafsdóttur. Hjarðarholt varð fæðingarstaður Ólafs vegna þess að faðir hans var veturinn 1911—’12 kennari við unglinga- skóla, sem Ólafur Ólafsson próf- astur, móðurafi Ólafs, hafði stofn- að þar 1910 og rak til 1918. Hann hætti prestskap 1920. Eftir að séra Björn hafði þjónað sem prestur á nokkrum stöðum í sveit, fékk hann árið 1921 Auðkúlu, sem hann hélt þar til hann hætti störfum fyrir aldurs sakir 1951. Hann var próf- astur í Húnavatnsprófastdæmi frá 1931 til 1951. Börn hans með fyrri konu sinni, þau er upp kom- ust, voru Ólafur, sem er elstur, og 3 dætur. Guðrún Sigríður lést árið 1918. Síðari kona séra Björns var Valgerður Jóhannsdóttir, þau áttu tvær dætur. Hann lést arið 1958. Ólafur er af traustum presta- og bændaættum kominn. Faðir hans og báðir afar voru merkisprestar. Geta má þess, að tvöföld langa- langamma Ólafs í föðurætt var Þorbjörg Stefánsdóttir, prests að Presthólum, Scheving, sú er Jón Helgason ritstjóri skrifar um í 3. bindi ritverksins Vér Isiands börn („Heimur á við hálft kálfskinn"). Hún var móðir Magnúsar Eiríks- sonar, hins gáfaða og merka guð- fræðings í Kaupmannahöfn á öld- inni sem leið (1806—1881). Finnst mér margt í manngerð og fari Ólafs minna á Magnús frater, eins og hann var kallaður. Þorbjörg Stefánsdóttir er einnig iangalang- amma mín og erum við Ólafur því fjórmenningar. Hefur nafn henn- ar haldist í ættum okkar, því báðir eigum við systir með því nafni. Barnaskólanám Ólafs var sveitabarnsins á þeim tíma — far- kennsla, sem hrökk skammt, en ieiddi í ljós óvenjulegar námsgáf- ur hans. Kom ekki annað til greina en að hann færi mennta- veginn. Að gömlum hætti prests- sona í sveit lærði hann undir skóla hjá föður sínum, og hann settist í 2. bekk Gagnfræðaskólans á Ak- ureyri haustið 1927, eftir að hafa staðist tilskilið próf með prýði. Stúdent varð hann frá skólanum (þá orðinn menntaskóli) vorið 1931, með mjög hárri einkunn, eft- ir aðeins 4ra ára veru í honum Var það mikið námsafrek. Ólafi stóð hugur til hagfræði- náms, sem var ekki hægt að stunda hér á landi á þessum tíma, og að svo stöddu leyfði fjárhagur hans ekki, að hann færi utan til náms. Hann las lög við Háskóla Islands veturinn 1931—’32, og kom það nám honum að góðum notum síðar. Svo fór, að fjárhagsvandi hans leystist, og hélt hann til Kaupmannahafnar haustið 1932, þar sem hann innritaðist í hag- fræðideild Hafnarháskóla. Hann rétt náði því að verða nemandi hins fræga hagfræðings og stjórn- málamanns Lauritz Birck prófess- ors, er lést snemma árs 1933. Sem fyrr sóttist Ólafi námið fljótt og vel. Ég varð þess var fljótlega eftir að ég hóf mitt nám, að hann naut virðingar kennara og samstúdenta sakir þekkingar hans og skarp- skyggni. Lokapróf (cand. polit.- próf) tók hann í júní 1938 með hárri 1. einkunn. Mun hann hafa verið 9. íslendingur sem tók hag- fræðipróf frá Hafnarháskóla. Þorsteinn Þorsteinsson hagstofu- stjóri, sem var bekkjarbróðir föð- ur Ólafs í Latínuskólanum var 4. íslendingurinn, sem tók þetta próf, 32 árum áður en Ólafur út- skrifaðist. — Ólafur hefur haldið sambandi við námsbræður frá há- skólaárunum, er síðar komust í fremstu röð áhrifamanna í Dan- mörku. Ólafur hélt heim þegar að loknu prófi 1938. Atvinnumöguleikar voru þá litlir fyrir hagfræðinga í þeirra starfsgrein. Viðbúið var, að þeir yrðu að láta sér nægja venju- legt skrifstofustarf og launakjör skrifstofumanns. Gengi hagfræði- þekkingar á vinnumarkaði var þannig ekki hátt þá, en átti eftir að stíga eftir að stríð braust út í september 1939 og stjórnvöld fóru að berjast við verðbólgu og það sem henni fylgir, einkum eftir hérnám íslands í mái 1940. Ólafur fékk fyrst vinnu í endurskoðun- ardeild Landsbankans, en eftir stutta vist þar varð hann aðstoð- armaður og síðan fulltrúi á Hag- stofunni, til 1942. Frá ársbyrjun 1939 var hann jafnframt stunda- kennari við Viðskiptaháskólann, sem var sameinaður lagadeild Há- skólans vorið 1941. Hélt hann áfram stundakennslu þar til 1942, en var þá settur dósent við deild- ina. Af einhverjum ástæðum var hann ekki skipaður dósent fyrr en 1947, e.t.v. vegna þess að hann af meðfæddu lítillæti hefur aldrei minnst á það, að tími væri kominn til, að hann fengi skipun í starfið. Árið 1948 var hann skipaður próf- essor í viðskiptafræði og hefur hann gegnt því starfi síðan. Aðal- kennslugrein hans hefur frá upp- hafi verið þjóðhagfræði. Ég hef ekki verið nemandi Ólafs, en þó fengið nasasjón af honum sem há- skólakennara við það að hafa ver- ið prófdómari hjá honum í rúm- lega 20 ár. Það hefur ekki farið fram hjá mér, að hann hefur kappkostað að fylgjast vel með nýmælum í þágu nemandanna. Ég get einnig sagt það með sanni, að mat hans á prófúrlausnum til ein- kunnargjafar mótast af djúpri réttlætiskennd og ábyrgðartil- finningu. Samhliða kennslu í viðskipta- deild var Ólafur stundakennari við Verslunarskóla íslands 1948—1967, þar sem hann kenndi þjóðhagfræði. Sá skóli var mjög margmennur, og á seinni árum hefur orðið stórfelld fjölgun nem- enda í viðskiptadeild. Eru þeir því orðnir býsna margir, sem notið hafa kennslu Ólafs. í annarri afmælisgrein í Morg- unblaðinu í dag er fjallað um Óiaf sem háskólakennara og fræði- mann á sínu sviði, og um ritverk hans, sem eru mikil að vöxtum. í því sambandi get ég ekki stillt mig um að skýra frá endurminningu frá Hafnarárum okkar, er við um tíma bjuggum saman á stúdenta- garði, þ.e. á Studentgárden við Tagensvej, þar sem stúdentar frá íslandi gátu fengið inni, eftir að Garður (Regensen) við Kaupmak- aragötu lokaðist þeim við gildis- töku sambandslagasamningsins 1918. Ég varð þá vitni að því, að aðalprófritgerð Ólafs — mikið rit- verk um mjög flókið viðfangsefni — varð til, án þess að hann gerði uppkast að henni og án þess að hann þyrfti að gera teijandi leið- réttingar í frumhandriti sínu — og ritgerðin var að sjálfsögðu á dönsku, en ekki á móðurmáli hans. Ég held að þetta sé einsdæmi. Allt, sem Ólafur hefur komist yfir að gera á starfsferli sínum, verður skiljanlegra þegar maður veit, hve auðvelt hann á með að koma hug- sjónum sínum í ritað mál, og einn- ig hve hraðvirkur hann er við skriftir. Það er gaman að sjá, hvernig þéttskrifuð blöð hrannast upp frá hendi hans, án hléa og áreynslulaust að því er virðist. Stjórnmálaafskipti Ólafs eru allmikilvægur þáttur í starfsferli hans. Hann gekk í Sjálfstæðis- flokkinn haustið 1944 og var fram- an af athafnasamur í honum. Leiddi það til þess, að hann var kosinn á þing 1956 og sat þar til 1971, fyrst landskjörinn 1956—’59 og síðan þingmaður Reykvíkinga. Öll ár sín á Alþingi átti hann sæti í fjárhagsnefnd, sem talin er næstmikilvægasta þingnefndin á eftir fjárveitinganefnd. Frá 1960, eftir að flokkur hans tók við stjórnarforustu, var hann formað- ur fjárhagsnefndar. — Ólafur hef- ur átt sæti í stjórnum og ráðum margra opinberra stofnana, svo sem í Viðskiptaráði, er það fjallaði um verðlagsmál 1943—’47, í Nor- rænu menningarmálanefndinni 1953—’71, í Verðlagsnefnd 1960—'67. í bankaráði Seðlabank- ans var hann 1963—’68, og for- maður bankaráðs Útvegsbankans frá árbyrjun 1969 til ársloka 1980. Ennfremur skal nefnd for- mennska hans í stjórn Lífeyris- sjóðs sjómanna 1971—’81 og í stjórn Aðstoðar íslands við þróun- arlöndin 1971—’81. Ólafur hefur flestum öðrum hagfræðingum fremur komið við sögu við undirbúning efnahagsað- gerða og þar tilheyrandi verkefna á undanförnum 40 árum. Hann átti sæti í fyrstu hagfræðinga- nefndinni, sem hafði það hlutverk að gera tillögur um aðgerðir vegna verðbólgu o.fl. Minnihlutastjórn Ólafs Thors setti nefnd þessa á laggir haustið 1942 í samráði við þingflokkana. Auk Ólafs voru í henni hagfræðingarnir Jón Blön- dal og Klemens Tryggvason, og Erling Ellingsen verkfræðingur, sem var efnahagssérfræðingur Sameiningarflokks alþýðu — sósí- alistaflokksins. Ólafur var einn þeirra 4ra hagfræðinga, er stóðu að hinu svonefnda hagfræðinga- áliti haustið 1946. Tillögur þeirrar nefndar urðu grundvöllur að stefnuskrá ríkisstjórnar Stefáns Jóhanns Stefánssonar, er kom til valda í febrúar 1947. Ólafur var aðalsamstarfsmaður dr. Benja- míns Eiríkssonar við undirbúning hinna víðtæku efnahagsaðgerða ríkisstjórnar Ólafs Thors, sem ákveðnar voru í gengisskrán- ingarlögum í mars 1950. Þess skal getið, að þau ár sem hann sat á þingi, 1956—’71, komu flest meiri- háttar efnahagsmál beint eða óbeint til umfjöllunar hans í fjár- veitinganefnd, sem nefndarmanns þar og formanns frá 1960. Hann hefur við margvísleg önnur tæki- færi komið við sögu við undirbún- ing efnahagsaðgera, með þátttöku í nefndarstörfum, samningu álits- gerða o.fl. Um setu hans í öðrum tíma- hundnum nefndum til undirbún- ings löggjafar eða til skoðunar eða upplýsingar málefna er það að segja, að þær eru of margar til, að þær verði taldar upp í afmælis- grein. Í Alþingismannatali 1845—1975 eru flest opinber trún- aðarstörf Ólafs nefnd. Ástæða er til að undirstrika, að hin fjöl- mörgu aukastörf hans í ráðum og nefndum o.fl. hafa ekki verið verk- efni, sem færðu honum há laun fyrir iitla vinnu. Slík störf hans hafa yfirleitt verið með því marki brennd, að þau hafa kostað hann mikla vinnu. Margar hafa nefnd- irnar verið, þar sem mikill hluti starfsins íenti á Ólafi vegna ósérhlífni hans og greiðvikni gagnvart samstarfsmönnum. Þegar höfð eru í huga öll opin- ber störf Ólafs og umfangsmikil ritstörf hans, er það með ólíkind- r Olafur Björnsson prófessor Ólafur Björnsson, prófessor og fyrrverandi alþingismaður er sjötugur í dag, og vil ég í tilefni þess flytja honum beztu heilla- óskir og þakkir Sjálfstæðis- flokksins fyrir ómetanlegt starf i þágu hugsjóna Sjálfstæðis- stefnunnar. Ég kynntist Ólafi Björnssyni á fyrsta háskólaári mínu. Hann var kennari lögfræðinema í hag- fræði. Kennsla hans var slík, að hún jók áhuga minn á fræði- greininni og skilning á tengslum hennar við dagleg viðfangsefni þjóðmálanna. Þá sem oft endra- nær var mikill áhugi meðal stúd- enta á stjórnmálum. Haldnir voru fundir um stjórnmálastefn- ur og háskólakennarar eins og Ólafur Björnsson og Gylfi Þ. Gíslason tóku þar til máls ásamt háskólanemum. Voru það eftir- minnilegir fundir og lærdóms- ríkir. Um þett.a leyti gaf Friedrich von Hayek út bók sína, Leiðin til ánauðar, sem kom stytt sem bókarauki í Reader’s Digest. Ungir sjálfstæðismenn fengu þá Ólaf Björnsson til að þýða þenn- an bókarauka og gerði hann það fljótt og vel og ekki var minnst á eða krafið um greiðslu fyrir. Umræður urðu miklar um Leið- ina til ánauðar og tók Ólafur Björnsson ótrauður þátt í þeim. Ég minnist á þessum árum margra viðræðna við Ólaf Björnsson, er höfðu mikil áhrif á mig; og ég veit að slík áhrif hef- ur Ólafur Björnsson einnig haft á aðra nemendur sína og sam- ferðamenn. Eg minnist þess, að ég heyrði skólabræður Ólafs segja frá því á þessum árum, hve Olafi hefði veitzt námið létt, m.a. hefði hann getað sezt niður og skrifað lærðar ritgerðir í fræðigrein sinni viðstöðulaust án þess síðar að þurfa að leiðrétta stafkrók. Ólafur Björnsson hefur á þessu ári verið háskólakennari um 40 ára skeið og skrifað og gefið út fjölmargar bækur, bæði til kennslu og almennt í tengsl- um við hagfræðinga, auk fjöl- margra blaða- og tímarits- greina. Honum er lagið að fjalla svo um efnahagsmál og fræði- grein sína, að leikir sem lærðir fái notið þess. Ólafur Björnsson hefur því með þessum hætti átt veigamikinn þátt í skoðana- myndun fólks hér á landi ára- tugum saman. Það fór ekki hjá því, að menn báru fljótt sérstakt traust til Ólafs Björnssonar og hlóðust því á hann mörg veigamikil trúnað- arstörf. Ólafur var formaður Bandalags starfsmanna ríkis og bæja 1948—56 og hefur alla tíð notið sérstaks trausts launþega. Fer það vel saman, að einn bezti talsmaður markaðskerfis og frjálshyggju, eins og Ólafur hef- ur verið, njóti slíks trausts. Ólafur Björnsson varð, ásamt dr. Benjamín Eiríkssyni, helzti ráðgjafi ríkisstjórnar Ólafs Thors og síðar ríkisstjórnar Steingríms Steinþórssonar, þeg- ar tilraun var gerð 1949 og 1950 og losa íslendinga úr viðjum hafta og skömmtunar, boða og banna stríðsáranna. Sú tiltrú, sem Ólafur Björns- son ávann sér almennt og ekki sízt meðal launþega, samhliða samstarfi hans við Olaf Thors og Bjarna Benediktsson, varð til þess að hann tók sæti á fram- boðslistum Sjálfstæðisflokksins bæði til alþingis og bæjarstjórn- ar. Ólafur Björnsson tók sæti sem varamaður á Alþingi 1950 og í ágúst 1959, en var landskjörinn þingmaður 1956—59 og þing- maður Reykjavíkur 1959—71. Á alþingi nutu hæfileikar Ólafs Björnssonar sín ákaflega vel og reyndist hann Sjálfstæðis- flokknum hinn traustasti og nýt- asti þingmaður. Sóttu þeir Ólaf- ur Thors og Bjarni Benedikts- son, og aðrir þingmenn flokks- ins, til hans hin beztu ráð og skipti það flokk og þjóð mikiu máli í aðdraganda viðreisnar og á viðreisnartímabilinu sjálfu. Naut Ólafur Björnsson því mik- illar virðingar og álits meðal samþingsmanna og engu síður meðal andstæðinga á þingi er samherja. Hér skulu ekki tíunduð hin fjölmörgu trúnaðarstörf sem Ólafur Björnsson hefur gegnt en þess skal þó getið, að Ólafur hef- ur verið frá upphafi formaður stjórnar þeirrar er fjallar um aðstoð íslands við Þróunarlönd- in og ber áhugi hans á því sviði vitni framsýni hans og fyrir- hyggju. Ólafur hefur bæði setið í bankaráðum Seðlabanka og Út- vegsbanka og verið formaður bankaráðs Útvegsbanka í meira en áratug og ritað fróðlega sögu bankans, sem nýlega er komin út og mikill fengur er að. Á árinu 1978 kom út hið merka rit: „Frjálshyggja og al- ræðishyggja" eftir ðlaf Björns- son. Rit þetta á áreiðanlega eftir að verða mörgum ungum manni góður vegvísir. I niðurlagskafla þessa rits kemst höfundur m.a. svo að orði: „En það er persónu- frelsið, rétturinn til þess að tjá sig og til þess að setja sér sín eigin markmið og framfylgja þeim, sem máli skiptir fyrir mannlega hamingju," og síðan: „Grundvallarskilyrði þess, að persónufrelsi sé annað en nafnið tómt, er dreifing valdsins í þjóð- félaginu, fyrst og fremst dreif- ing hagvaldsins. Fræðilega séð getur dreifing hagvalds sam- rýmzt mismunandi eignarrétt- arskipulagi, jafnvel þjóðnýtingu, en í framkvæmd verður auðveld- ast, svo að ekki sé tekið dýpra í árinni, að tryggja dreifingu valdsins á grundvelli einka- framtaks og séreignarréttar til framleiðslutækja." Þótt Ólafur Björnsson, pró- fessor, hafi nú náð aldursmarki opinberra starfsmanna, þá er áhugi og starfsorka hans slík, að auðum höndum situr hann ekki. Það er ósk mín og von, að Ólafur Björnsson eigi enn eftir að auðga þjóðmálaumræðuna með störf- um sínúm sem lengst, eins og hann hefur gert hingað til. Um leið og kveðjur, þakkir og heillaóskir eru fluttar Ólafi Björnssyni er þeim ekki síður beint til konu hans, frú Guðrún- ar Aradóttur. Megi þeim og fjölsky ldu þeirra vel farnast í hvívetna. Geir Hallgrímsson

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.