Morgunblaðið - 24.02.1982, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 24. FEBRÚAR 1982 •
20 ára
beitarrann-
sóknir
Þekkinguna þarf að nota
Tuttugu ár eru liðin síðan hafist var handa um rannsóknir á einni helstu
auðlind Islands, gróðurlendi landsins og nýtingu þess, eins og fram kemur í
formála dr. Björns Sigurbjörnssonar í nýútkomnu riti frá Rannsóknastofnun
landbúnaðarins, sem fjallar um gródurkortagerð og rannsóknir á beitilönd-
um. Segir í formálanum að ritið sé samið í þeim tilgangi að gefa mönnum
Lækifæri til að kynnast þeim starfsaðferðum sem beitt hefur verið við
rannsóknirnar. Og er aftast ( ritinu listi yfír þau gróðurkort sem gefín hafa
verið út á árunum 1957—’81.
Ingvi Þorsteinsson er ritstjóri
og skrifar sex greinar. Steinþór
Steinþórsson skrifar um flokkun
gróðurs í gróðurfélög og birtir þar
m.a. gróðurlykil, sem í eru gróð-
urhverfin sem fram koma við
kortagerðina og ríkjandi plöntu-
tegundir í hverju þeirra. Gylfi
Már Guðbergsson gerir grein fyrir
gróðurkortagerð, þar sem hann
segir m.a. að gróðurkort skiptist í
2 flokka, Gróðurkort af íslandi
(hálendiskort) í mælikvarða
1:40.000 og Gróður og jarðakort
(byggðakort) í mælikvarða 1:0 000.
Lokið sé gerð 64 kortblaða í fyrr-
nefnda flokknum og 13 blaða í
þeim síðarnefnda og séu þau af
þriðjungi landsins, en vettvangs-
vinnu sé lokið á tvöfalt stærra
svæði. Gunnar ólafsson skrifar
um næringargildi beitargróðurs
og Bjarni Gunnarsson hefur tekið
saman lýsingu á aðferð við tölvu-
tengda flatarmálsmælingu, sem
nú er notuð við útreikninga af
gróðurkortum.
Sumarbeitilandid
hinn markandi þáttur
í fyrstu greininni um gildi út-
hagans og beitarþolsrannsóknir
segir Ingvi Þorsteinsson m.a.: Frá
upphafi landnáms hefur landbún-
aður á Islandi byggzt á nýtingu
hins náttúrulega gróðurs úthag-
ans og gerir það enn, enda þótt
ræktun hafi fleygt fram síðustu
áratugi. Ræktunin hefur leitt til
þess, að mjög hefur dregið úr vetr-
arbeit búfjárins, og víða um land
er hún nær alveg úr sögunni. Það
var án efa vetrarbeitin, sem fyrr á
tímum olli mestu tjóni á skóg —
og kjarrlendi landsins og varð víða
upphaf að hinni gífurlegu gróður-
og jarðvegseyðingu í landinu.
Ræktunin hefur einnig leitt til
þess, að vetrarfóður er nægilegt í
meðalárferði handa þeim búpen-
ingi, sem nú er í landinu. Það er
því af, sem áður var, þegar vetr-
arfóðrið takmarkaði fjölda búfjár-
ins, en þá hélzt eins konar náttúr-
legt jafnvægi milli þess og mögu-
leika á til vetrarbeitar. Nú er það
hinsvegar sumarbeitilandið, sem
er hinn takmarkandi þáttur víða
um land, og vegna aukins heyforða
og aukinnar frjósemi sauðfjárins
er nú fleira búfé í sumarhögum
hérlendis en nokkru sinni áður. í
þessu sambandi má vissulega ekki
gleyma þeirri ræktun bithaga,
sem framkvæmd hefur verið í
landinu og víða hefur orðið að
létta af úthaganum en ekki má
heldur gleyma hinni gífurlegu
rýrnun á gæðum og stærð úthag-
ans, sem orðið hefur frá upphafi
landnáms.
Rannsóknir á beitarþoli úthag-
ans voru hafnar á vegum búnað-
ardeildar Atvinnudeildar Háskól-
ans 1955 að frumkvæði dr. Björns
Jóhannessonar. Fram til 1960 var
einkum unnið að því að finna
heppilegar leiðir og grundvöll
slíkra rannsókna. En árið 1960
voru rannsóknir á úthaga, þar á
meðal beitarþoli hans, gerðar að
sérstöku rannsóknarverkefni við
stofnunina og hafa síðan verið
undir stjórn Ingva Þorsteinsson-
ar. Rannsóknirnar hafa aukist
jafnt og þétt frá því þær hófust
1955. Undanfarin ár hafa unnið að
þeim 5—6 fastráðnir menn árið
um kring og allt að 10 starfsmenn
Úr grein Ingva Þorsteinssonar í rit-
inu um gróðurkortagerð og rann-
sóknir i beitarlöndum. Þarna eru
sýndir helstu þættir beitarþolsrann-
sóknanna hér á landi.
sumarlangt við gróðurkortagerð
og skyldar rannsóknir. í grein
Ingva segir að láta muni nærri að
um 40 starfsárum hafi verið varið
til gagnasöfnunar, þ.e.a.s. til gróð-
urkortagerðar og annarra rann-
sókna í sambandi við hana og um
45 starfsárum til úrvinnslu gagna,
útreikninga, útgáfu korta o.s.frv.
Markmið gróðurrannsóknanna
hafi frá upphafi verið eftirfar-
andi:
a) að ákvarða beitarþol úthaga á
afréttum og einstökum jörðum
b) að kanna ástand gróðurs lands-
ins og finna hvar gróðureyðing
á sér stað eða er yfirvofandi
Nýgræður eru ákaflega viðkvæmt land. í skýrslunni er fjöldi mynda, sem sýnir ýsmsar tegundir beitargróðurs og
jarðvegseyðingar. Kinnig litmyndir til skýringar á ýmiskonar landi og gróðurtegundum.
c) að finna nothæfar og hag-
kvæmar leiðir til að auka og
bæta gróður landsins.
Frá upphafi var megináherzla
'lögð á að rannsaka gróður á há-
lendi landsins, en þar á hann erf-
iðara uppdráttar en á láglendi
vegna styttri vaxtartíma og
óhagstæðari veðurskilyrða. Voru
fyrst tekin fyrir móbergs- og
eldfjallasvæði hálendisins, en þar
er gróður sérstaklega viðkvæmur
og gróður, og jarðvegseyðing ör-
ust. Þá hafa verið rannsökuð
svæði, þar sem grunur hefur leikið
á, að gróðurrýrnun og eyðing væri
af völdum ofbeitar. Þessi sjónar-
mið hafa öðru fremur ráðið því í
hvaða röð landsvæði hafa verið
rannsökuð og kortlögð. Einnig
hefur verið reynt eftir megni að
verða við óskum sveitarfélaga um
úttekt á landi þeirra. Þegar lokið
var við að kortleggja og rannsaka
miðhálendi landsins, voru tekin
fyrir önnur hálendissvæði. Á und-
anförnum árum hefur einnig verið
unnið að rannsóknum í byggð og
eru þær með nokkrum öðrum
hætti en á hálendi, þar er ekki
aðeins um að ræða að kortleggja
gróðurlendi með tilliti til beitar-
þols, heldur einnig ræktunarhæfni
hverrar jarðar.
í ritinu, sem er 155 bls. að
stærð, er gerð grein hvernig rann-
sóknir á beitilöndunum hafa verið
unnar. En í lokagrein, sem nefnist
Rannsóknir og landnýting skrifar
Ingvi Þorsteinsson:
Landnýting grund-
vallist á rannsóknum
„Því hefur verið haldið fram í
þessu riti, að fáar þjóðir eigi yfir
að ráða jafn víðtækum og ná-
kvæmum gróðurkortum og gróð-
urrannsóknum og íslendingar til
þess að reisa á skipulega landnýt-
ingu. En ekki er nóg að safna
gögnum og stunda rannsóknir,
sem kosta stórfé. Það verður að
færa sér í nyt þá þekkingu, sem
þannig er aflað, til þess að hún
geti orðið að notum við lausn
vandamála. Á það hefur verið lögð
þung áherzla, að gróðurfar lands-
ins sé ekki með þeim hætti, sem
það ætti að vera samkvæmt legu
þess og loftslagi. Þetta komi ekki
aðeins fram í margfalt minni
gróðurþekju nú en við upphaf
landnáms, heldur einnig í mun
minni grósku, gæðum og beitar-
þoli þess gróðurlendis, sem enn er
í landinu, enn fremur, að þetta
valdi of litlum afurðum af sauðfé.
Núverandi ástand gróðurs og jarð-
vegs er að miklu leyti til komið
fyrir áhrif búsetu og landnytja í
1100 ár, þótt ekki skuli dregið úr
áhrifum náttúruhamfara og veð-
urfarsbreytinga.
Þær rannsóknir, sem hér hafa
verið gerðar að umræðu, og ýmsar
aðrar eldri og yngri rannsóknir
hafa leitt þetta í ljós, svo að ekki
verður um villzt. En þær og til-
raunir og aðgerðir Landgræðslu
ríkisins, Skógræktar ríkisins og
fleiri aðila hafa einnig sýnt, að
þessu má breyta. Eyðinguna má
stöðva og auka landgæði að nýju
með ýmsum ræktunar- og land-
græðsluaðferðum, en algert frum-
skilyrði er, að gróðurnýtingunni sé
stillt í hóf. Með hóflegri nýtingu
einni saman er unnt at ná stór-
kostlegum árangri í endurheimi
landgæða á tiltölulega skömmum
tíma, — oft aðeins fáum áratug-
um. Þetta hafa rannsóknir og
reynsla einnig sýnt og sannað.
Allir eru eflaust sammála um, að
skynsamlegast sé að nota jöfnum
höndum hagkvæmustu aðferðir.
En hefur þetta verið gert? Svarið
verður því miður neitandi, ekki
sízt vegna þeirra staðreynda, að
allt of lítill gaumur hefur verið
gefinn niðurstöðum gróðurrann-
sóknanna og lítið verið farið eftir
þeim. Þetta væri skiljanlegt, ef
þær hefðu leitt í ljós, að allt væri
með felldu um landnýtinguna og
ástand gróðursins. Svo er þó
vissulega ekki, og á það hefur
óspart verið bent á undanförnum
árum, en án verulegs árangurs, að
því er landnýtingu varðar. T.d. er í
gildi ítala á aðeins einum afrétti á
landinu öllu.“
Síðar segir hann:
Nú þegar þarf að kanna ýtar-
lega fjölda búfjár í högum, bæði á