Morgunblaðið - 07.03.1984, Side 13

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. MARS 1984
53
Aöalstræti um 1870. Örin vísar á Hákonsenshús, eins og Aðalstræti 8 var þá
kallað.
Aðalstræti 8 um 1880. Þá hafði Valgarður hækkað framhúsið og rak þar
verslun sína.
Aðalstræti 8 árið 1907. Húsið hafði þá verið stækkað í þá mynd sem það er í Aðalstræti 8 1984.
í dag.
Aðalstræti 8
„Ef við lítum í kringum okkur blas-
ir við merkileg startreynd, það hversu
mikið hefur varðveist af Aöalstræti,
upphafi Reykjavíkur. Viö þessa götu
eru nokkur hús að stofni til eldri en
borgin sjálf. Sögu Reykjavíkur má
segja út frá húsum í Grjótaþorpi, mis-
munandi gerðum og gömlum. Það er
stórkostlegt að á meöan Reykjavík
hefur þanist út hefur kjarni hennar
varðveist að svo miklu leyti. Ef vel
tekst til að varðveita þennan kjarna
verður hann stolt okkar og ómetanleg
heimild fyrir komandi kynslóðir." Svo
sagði Nanna Hermannsson borgar-
minjavörður aðspurð um Aðalstræti,
staðinn þar sem Skúli Magnússon
landfógeti lét á árunum 1750—1754
reisa sex stór verksmiðjuhús Innrétt-
inganna, auk smærri húsa og lagði
þar meö grunninn að Reykjavíkur-
borg.
Hákonsenshús
Húsið Aðalstræti 8 stendur á
grunni fyrrum geymsluhúss Inn-
réttinganna. Geymsluhúsið keyptu
kaupmennirnir J.H. Tofte og Þor-
kell Bergman, auk Sigurðar Hólm
árið 1791, endurbyggðu það og
stækkuðu og ráku þar krambúðir
sínar. Björn Benediktsson Fjeldsted
verslunarmaður tók fimm árum
síðar við húsinu og rak þar Verslun
Toftes. Nefndist húsið þá Fjeld-
stedshús. Þá verslaði Jón Ás-
mundsson þar, en árið 1822 eignað-
ist Einar Hákonarson hattari hús-
ið. Var húsið þá nefnt Hákonsens-
hús, en Einar var sonur Hákonar
ríka Oddssonar í Hákonarbæ.
Fleiri komu við sögu hússins á
þessum árum aðrir en eigendur og
verslunarmenn. Þarna bjó Jónas
Hallgrímsson í síðasta sinn sem
hann dvaldist í Reykjavík. Segir
Benedikt Gröndal mag. m.a. svo i
Eimreiðargrein sinni um Reykjavík
aldamótanna: „Þar í einni stofu
hefur Jónas Hallgrímsson búið og
þar sneri hann Úrsíns stjörnufræði
og orti „Dagrúnarharm" eftir boði
Helga biskups, en Helgi sendi Jón-
asi tvær portvínsflöskur fullar til
launa. — í þessu húsi uppi á lofti
andaðist Sigurður Breiðfjörð (21.
júlí 1846) og var jarðsettur ræðu-
laust. Höfundur þessarar ritgerðar
heimsótti Jónas Hallgrímsson með-
an hann bjó þarna, og gaf Jónas
honum náttúrufræðibók; en mörg-
um árum seinna bjó höfundur í
sömu stofunni sem Jónas hafði búið
í; það var um sumar.“
í tíð W.Ó. Breiðfjörð
Þáttaskil urðu í sögu hússins árið
1874 þegar Valgarður Ólafsson
Breiðfjörð fluttist þar inn. Valgarð-
ur kvæntist þá Önnu Einarsdóttur
Hákonsen, dóttur Einars Hákon-
arsonar fyrrum eiganda hússins.
Hafði Anna áður búið í húsinu með
móður sinni, og húsið verið í eign
hennar og ísleifs bróður hennar.
Voru þá í húsinu fimm herbergi og
eldhús.
Fjórum árum síðar hóf Valgarð-
ur breytingar á húsinu og setti á
austurhlið þess (hliðin sem snýr að
Aðaistræti) 10 álna kvist og 1879
reisti hann einnar hæðar geymslu-
hús áfast íbúðarhúsinu á norður-
mörkum lóðarinnar. 1880 voru
herbergin í húsi Breiðfjörðshjón-
anna orðin ellefu, auk sölubúðar
norðanvert í því og húsið orðið tví-
lyft.
Ekki hugðist Valgarður láta þar
við sitja í breytingum og sótti um
leyfi til að reisa hús á lóðarmörkun-
um, áfast geymsluhúsinu. Var
beiðninni synjað, en Valgarður
reisti húsið eftir sem áður. Var
honum gert að rífa það ári seinna.
1883 sótti hann enn um leyfi til hús-
byggingar á lóðinni og nú um að
reisa fjós við vesturendann á
geymslu- og smíðahúsinu og hækka
það hús. Fjósið fékk hann að reisa,
en ekki var leyft að hækka
geymsluhúsið. Sama ár fékk Val-
garður leyfi til að byggja hesthús
sunnanvert á lóðinni, en þar var þá
„plankverk" meðfram suðurhlið-
inni.
Breiðfjörössalur
Árið 1889 var Valgarði síðan leyft
að byggja skúr við Bröttugötu. Náði
suðurhlið hans að Bröttugötu, en
var tíu álnir frá lóð nágrannans
norðanvert. Þessi skúr var upphaf
bakhússins sem síðar var kallað
Fjalakötturinn. Valgarður hækk-
aði, 1891, geymsluhúsið norðanvert
á lóðinni, þannig að suðurhlið þess
varð hærri en norðurhlið. Ennfrem-
ur hækkaði hann skúr á suður-
mörkum lóðarinnar í sömu hæð og ’
framhÚ3Íð.
„Fundurinn verður haldinn á 1.
sal í hinu nýja stóra húsi kaup-
manns W.Ó. Breiðfjörðs, sem nú er
í smíðum, en þó orðið fundarfært.
— Inngangur í gaflinn frá Bröttu-
götu.“ Svo auglýsti Valgarður fund
vegna þingkosninga í september
1892. Honum hafði í maí sama ár
verið leyft að breikka og hækka
bakhúsið og lengja það til norðurs.
Um leið fékk hann að leggja þak
yfir portið í miðri húsasamstæð-
unni.
í janúar 1893 var húseignin Aðal-
stræti 8 brunavirt og var þá
„pakkhúsloftið" óinnréttað. Sölu-
búðina í framhúsinu hafði Val-
garður stækkað og náði hún yfir
alla neðri hæð hússins. í nyrðri
hliðarálmu voru þrjú herbergi og
fimm uppi og var klæðasölubúð í
einu þeirra. Öll herbergin voru
þiljuð og máluð, en í þeim voru
aðeins tveir ofnar. í syðri hliðar-
álmu voru þá þrjú geymsluher-
bergi niðri og þrjú uppi, öll máluð.
Fyrir sjónleiki og söng
„Þetta hús er hið fyrsta hér á
landi, sem byggt er sem leikhús.
Það er 27 álna langt og 14 álna
breitt, tvíloftað og kjallari undir
því öllu. Leiksalurinn er yfir allt
húsið uppi og eru 8 álnir undir loft.
Upphækkaður pallur er í öðrum
enda, 8 álna langur, en í hinum end-
anum eru svalir með upphækkuðum
sætum, sem taka um 100 manns. Á
gólfinu eru um 14 bekkjaraðir yfir
þvert húsið. Útgangur er rúmgóður
og geta 50 manns farið í einu niður
tröppurnar. í húsinu eru sæti fyrir
300 manns, en alls geta þar verið
um 400. Hr. Jensen hefur sagt fyrir
um alla gerð hússins að innan og
segir hann hús þetta vera betur út-
búið en sum leikhús gerast í dönsk-
um bæjum, enda ætlar hann að það
muni nægja Reykvíkingum í 100
ár.“ Svo lýsir blaðið Fjallkonan
nýju leikhúsi Reykvíkinga árið
1893.
Leikhúsið var bakhús Valgarðs,
en hann hafði þá hækkað bakbygg-
inguna og innréttað hana sem
leikhús. Sjálfur sagði hann í blaði
sínu Reykvíkingi 1984 um húsið að
það væri „einungis búið til fyrir
sjónleiki og söng“. í brunabótavirð-
ingu sama ár er leikhúsinu lýst svo:
„Kaupmaður W.ó. Breiðfjörð hefur
hækkað bakhús þetta um 4 álnir og
innréttað það sem leikhús (theater)
með Scenupall og Galleri (loftsvöl-
um). Nú er allt þiljað innan með
borðum og allt málað. Auk þess
hafa ýmis sjónleikaáhöld verið sett
þar upp á Scenuna. Fastir bekkir
eru í húsinu bæði uppi og niðri."
Fjalarkötturinn
Þegar húseignin Aðalstræti 8 var
brunavirt 1896 var búið að byggja
hæð ofan á framhúsið, þannig að
gafl sneri að Aðalstræti, hliðarálm-
ur höfðu einnig verið hækkaðar,
sem og glerþakið yfir portinu. Á
jarðhæð framhússins voru þá fimm
geymsluherbergi, sölubúð í þremur
herbergjum og skrifstofa. Á fyrstu
hæðinni voru tólf herbergi og eld-
hús, eldavél og sjö ofnar. Á annarri
hæðinni voru sex herhergi auk
eldhúss og á þriðju hæðinni hafði
Valgarður nærri fullgert fjögur
herbergi. Leikhúsið hafði einnig
verið endurbætt og er því lýst þann-
ig í brunabótavirðingu 1896:
„Leikhúsið hefur bæði að utan og
innan verið endurbætt á ýmsan
hátt. Að utan hefur eigandinn bætt
það með járni á suðurgafli. lnni
hefur leiktjöldum verið fjölgað að
mun og nokkrir bekkir verið klædd-
ir flosi. Þess utan hefur verið settur
niður 1 stór og vandaður ofn og
tveimur stórum ljósakrónum bætt í
húsið.“ Valgarður setti síðan gas-
lýsingu í leikhúsið árið 1897 og var
það fyrsta húsið í Reykjavík sem
lýst var á þann hátt.
Leikhússalurinn var nefndur
Breiðfjörðssalur, en fékk brátt
skopnafnið Fjalakötturinn, þar sem
mönnum þótti hann lítt vönduð
smíð. Fór leiksýningum fækkandi
þar með tilkomu Leikfélags Reykja-
víkur 1897 og 1906 hófust kvik-
myndasýningar í salnum . Valgarð-
ur var þá látinn. Sótti „fótógraf Al-
fred Lind“ um leyfi til að setja upp
raflýsingartæki í skúr á lóðinni
vegna kvikmyndasýninganna. Leyf-
ið fékkst og i bakhúsinu var stofnað
fyrsta kvikmyndahús landsins,
Biograftheater Reykjavíkur, sem
síðar nefndist Gamla Bíó. Var sýn-
ingarmaður Peter Petersen, oft
kallaður Bíópetersen. Hann tók ári
síðar við rekstrinum, en kvik-
myndasýningar voru í húsinu um
tuttugu ára skeið.
Um tíma leigði Góðtemplararegl-
an salinn og 1932 tók Kommúnista-
flokkur íslands hann á leigu og
hafði þar aðalbækistöð sína í þrjú
ár. Á þeim tíma bjuggu margir í
húsunum, bæði framhúsinu og hlið-
arhúsunum, s.s. Finnur Jónsson,
listmálari og og Helgi Hjörvar rit-
höfundur. Árið 1942 keyptu Silli og
Valdi húsið og kom húsið i hlut
Valdimars Þórðarsonar þegar eign-
um þeirra var skipt árið 1977. Sama
ár eignaðist Þorkell, sonur Valdi-
mars, húsið og er það nú í eigu
hans. Á þessari öld hafa litlar
breytingar orðið á húsinu Aðal-
stræti 8, en gluggum á suðurhlið
þess verið breytt.
Samantekt VE
Heimildir: <>rjóUi|>orp 1976, könnun Árbæjar-
safnM á sögu og ásUndi húsanna. (ireinargerö
borgarminjavaröar um Aöalstræti 8. Keykjavík
um aldamótin, grein eftir mag. Benedikt (irön-
dal. Samantekt Árbæjarsafns á gögnum um AA-
alstræti 8, aó beióni l'mhverfismálaráós.
Ljósmyndir: Sigrídur Zoega, Sigfús Kymundsson
og Th. Hansen (myndir í eigu Keykvíkingafé-
lagsins, l'jódminjasafns og Árbæjarsafns). Frió-
þjófur Helgason, Leifur l»orsteinsson.
Sjónaut
í tómat
Réttur dagsins
Margrét Þorvaldsdóttir
Boðið verður upp á matar-
uppskriftir af daglegum réttum,
einföldum, nærandi og ódýrum —
úr okkar ágæta hráefni fiski og
kjöti.
Uppskriftirnar eru miðaðar við
meðalfjölskyldu eða 4—5 manns.
Verð á hráefni í málsverðinn verð-
ur um 100 kr. nema breyting verði
á verðlagi.
Góð ráð úr heimi matargerðar-
listarinnar munu fylgja með, svo
og sundurliðað verð hráefnisins.
Kærkomin tilbreyting frá fiski
er það sem við köilum
„Sjónaut
í tómat“
1. 600 gr. hvalkjöt eða hrefnukjöt
(helst ljóst og tægjulítið)
2. 25 gr. smjörlíki eða 2 msk. mat-
arolía
1 stk. laukur (meðalstór)
3. Vt tsk. sætur Basil
1 tsk. sykur
'k tsk. lárviðarlauf (brotið í
fernt)
1 lítil dós tómatkraftur
1—2 teningar kjötkraftur
1 geiri hvítlaukur (kraminn
með flötu hnífsblaði)
salt og pipar eftir smekk.
1. Kjötið er skorið í þunna strimla
þvert á vöðvaþræðina ( Vt úr sm).
Meðalstór pottur er fylltur af
vatni, kjötið er sett út í vatnið og
suðan látin koma upp. Aðferð
þessi dregur blóðið úr kjötinu. Það
myndar brúna froðu í pottinum.
Því er hellt af kjötinu, það síðan
skolað, og pressaður úr því vökv-
inn.
2. Á meðan suðan er að koma upp
á kjötinu er feitin brædd, laukur-
inn fínskorinn og látinn krauma í
feitinni í ca. 5 mín.
3. Síðan er allt sett saman í einn
pott, kjötið, laukurinn, kryddið,
tómatkrafturinn og vatn, 1—2
bollar, eða svo rétt fljóti yfir kjöt-
ið. Saltið eftir smekk. Sósan jöfn-
uð með hveiti. Saltið gerir krydd-
bragðið sterkara. Suðan fer eftir
grófleika kjötsins. Ljóst kjöt af
ungum hval þarf aðeins 20 mín.
suðu, en drekkra kjöt af eldra dýri
þarf 30—40 mín. suðu.
Rétturinn er borinn fram með
stöppuðum kartöflum og grænum
baunum.
Þegar lárviðarlauf er notað í
mat skal það brotið í sundur áður
en það er sett í pottinn. Leysast þá
úr laufinu hin sætu eftirsóknar-
verðu bragðefni.
Verð
hráefnisins (í febrúar)
Kjöt 60 kr.
(1 kg. 92 kr.)
Teningar 0.70 kr.
Tómatar. 6.15 kr.
Krydd 10.00 kr.
76.85 kr.
Baunir 18.50 kr.
Kartöflur 10.00 kr.
Alls 105.35 kr.
VZterkurog
kJ hagkvæmur
auglýsingamiöill!