Morgunblaðið - 11.04.1986, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR11. APRIL1986
+
SALARFRÆÐl
ÞEGAR KVKHNN Q
ER í FYRIRRÚMI l
júkleg
kvíðatilfinning og
ótti undir niðri
eref til vill
einhveralgengasti
geðkvillinn,
sem ásækir
Vesturlandabúa
nú á tímum.
Bráðabirgðaniðurstöður mjög umfangs-
mikilla rannsókna, sem geröar hafa verið
á Vesturlöndum og ætlaö var að gefa
heilbrigöisyfirvöldum sem gleggst um tíðni
hinna ýmsu tegunda geðsjúkdóma, benda
eindregið til þess, að óeðlileg kvíðatilfinn-
ing sé langsamlega efst á blaði á listanum
yfir geðræna kvilla hjá konum. Meðal karl-
manna reyndist slík kvíðatilfinning vera í
öðru sæti á eftir ofnotkun lyfja og áfengis,
en margir vísindamenn álíta einmitt slíka
ofnotkun vera tilraun til að breiða yfir óeðli-
legan kvíða, sem menn eru haldnir undir
niðri.
Lítum rétt sem snöggvast á þrjú tilvik,
sem öll áttu sér stað í raunveruleikanum:
* 32 ára gamall lögfræðingur, sem stöð-
ugt þjáist af ákafri streitu og missir alltaf
auðveldlega stjórn á sér, hefur af því
þungar áhyggjur, að hann sé í þann veginn
að ganga af vitinu. Hann efast um, að
hann geti haldið í horfinu mikið lengur og
heldur að hann verði brátt ekki lengur fær
um að sjá sér og fjölskyldu sinni farborða
með vinnu sinni. Hann er því haldinn stöð-
ugum kvíða fyrir því, að velgengni hans í
starfi eigi eftir að taka skjótan enda, og'
að hann eigi eftir að verða uppvís að alvar-
legum svikum og prettum.
* 27 ára gamall skurðlæknir, myndar-\
legur maður og vinsæll. Honum vegnar vel
í sínu starfi og er á öruggri framabraut.
Dag nokkurn, meðan á aðgerð stendur,
tekur hann allt í einu að svitna og fer að
titra allur, án þess að fá við nokkuð ráðið.
Honum finnst, að hann sé að kafna og
með honum vaknar sú tilfinning, að hann
sé að deyja. Eftireinungis fáa mánuði
verður hann að láta af störfum sem lækn-
ir, sökum þess að hann er haldinn óviðráð-
anlegum ótta við að fá annað álíka kast
af „stjórnlausri skelfingu" á meöan hann
er að framkvæma vandasama aðgerð á
skurðstofunni.
* 48 ára gamall frönskukennari, ein-
hleypur og fer mikið einförum að jafnaði,
fær allt í einu ákaft svimakast á meðan
hann er að kenna. Þetta atvik ruglar hann
algjörlega í ríminu <?g veldur honum sífelld-
um, nagandi ótta. Áður en langt um líöur
er hann farinn að taka upp á því að forðast
verslanamiðstöðvar, hraöbrautir og renni-
stiga, en allt slíkt verkar þannig á hann,
að hann fyllist óviðráðanlegri kvíðatilfinn-
ingu og hann verðurtaugaspenntur.
Sumir sérfræöingar á þessu sviði halda
því fram, að fólk sé nú á dögum yfirleitt
haldiö mun ríkari kvíðatilfinningu en nokk-
urn tima áður og benda í því sambandi á
hættuna á kjarnorkustyrjöld, á vaxandi
tíðni glæpa og alls konar afbrota, á hryðju-
verk og aukna óvissu um efnalega afkomu.
Ótímabærar aðvaranir
taugakerfisins
Ýmsir reyndir starfandi sálfræðingar,
sem dagsdaglega eru með sjúklinga til
meðferðar, sem þjást af stöðugum, óeöli-
legum ótta og kvíða, halda því fram, að
eiginlega hafi alls ekki átt sér stað nein
raunveruleg breyting í þessum efnum.
Þeir segja, að kvíðinn sé viss hluti af
mannlegu eðli: Það eru hins vegar ástæð-
urnarfyrir kvíðanum, sem eru breytilegar
á hverjum tíma (erfiöir tímar valda gjarnan
áhyggjum af því að fá ekki aflaö nógu
mikils, gnægtartímabil valda á hinn bóginn
áhyggjum af því að fá nóg af öllu — og
halda því síðan).
Sú staðreynd, að heimurinn kynni ef til
vill að springa í tætlur er samt sem áður
ekki fullnægjandi skýring á því, af hverju
maður ætti að vera hræddur við að fara
upp í strætisvagn. Kvíðatilfinningin sprett-
ur af viðbrögðum alls taugakerfisins, sem
fær líkamann til að bregöast við þeirri
hættu, sem maður skynjar og gera réttar
ráðstafanir þar að lútandi. Þegar óregla
kemst á þetta kerfi, taka viövörunarbjöllur
líkamans að hringja of oft, líkt og einhver
drukkinn hringjari gæti ómögulega hætt
að toga án afláts í strengi kirkjuklukknanna.
Öfugt við það sem oftast er uppi á teningn-
um, þegar um venjulegar áhyggjur er að
ræða, eru þessar óeðlilegu, ásæknu kvíða-
tilfinningar nægilega alvarlegar og sterkar
til að geta breytt sjálfu eðli lífs manns eða
geta truflaö hæfileikann til þess að lifa lífinu
og starfa á eðlilegan hátt.
Gagnvirk áhrif sálar
og líkama
Líffræðingar hafa lagt á það mikið kapp
að leita uppi erfðafræðilegar orsakir slíkra
kvíðatruflana hjá fólki, eins og t.d. hættunni
á því, að menn verði gripnir skyndilegri
ofsahræðslu, þegar þeir eru undir miklu
álagi. Svo virðist sem fram komi á hverju
einasta ári eitthvert alveg nýtt „undralyf"
gegn sjúklegum kvíða, en það eru þá lyf
sem eiga að geta losað menn við þess
háttar „óeðlileg efnaskipti" sem séu undir-
rót kvíðans.
Þeir sérfræðingar, sem hafa lagt sig
fram við rannsóknir á sviði huglægra
tengsla og atferlisfræði, halda því hins
vegarfram, að þessartruflanir, sem lýsa
sér í sjúklegum kvíða, fari að verulegu leyti
eftir því, á hvern hátt fólk líti á þau atvik,
sem fyrir það komi og hver viðbrögð manna
séu í hverju tilviki. Þeir segja ennfremur,
að kvíðatruflanir sýni fram á, að til sé visst
samsvarandi ferli, þar sem hugur og líkami
eigi gagnkvæman þátt, fáránlegur hugsun-
argangur og sviti í lófum, tilfinningalegt
uppnám í einrúmi og svo aftur gerðir fólks
á almannafæri. Þarna eru samverkandi
áhrif að verki.
Dr. Aaron Beck, geðlæknir, sem núna
er 64 ára að aldri, er upphafsmaður svo-
kallaðrar hugfræði-meðferðar, en það er
lækningaaðferð, sem leggur sérstaka
áherzlu á þá sálfræðilegu þýðingu, sem
felast kann að baki afbökuðum og af-
skræmdum skynjunum manna, og þar sem
teknar eru alvarlega og lagður fullur trún-
aður á þýðingu neikvæðra tilfinninga og
neikvæðs ávana í atferli manna, sem stefnt
er gegn persónuleika og sjálfsvirðingu
viðkomandi sjúklinga.
Dr. Aaron Beck er nú yfirmaður hug-
fræðilegu meðferðardeildarinnar við
læknadeild Pennsylvaníuháskóla í Phila-
delphiu í Bandaríkjunum. Hann hefur
ásamt dr. Gary Emery, yfirmanni hugrænu
meðferðarmiðstöðvarinnar við Kaliforníu-
háskóla í Los Angeles, og Ruth Greenberg,
sálfræðingi, ritað bókina „Kvíði og sjúkleg-
ar hræðslukenndir" (Anxiety Disorders and
Phobias).
Tveir ólíkir á sama svidi
Önnur hugræn meöferðarstöð er við
Presbyteríska sjúkrahúsið, Rannsóknar-
stofnunin í atferlisfræði. Það er David
Burns, 43 ára geðlæknir og fyrrverandi
nemandi Aarons Beck, sem kom þessari
rannsóknarstofnun á fót. Þessir tveir sér-
fræðingar eru að mörgu leyti líkir, en það
er samt anzi margt, sem skilur þá að. Dr.
Beck skrifar fremur greinar í fagtímarit,
sem ætluð eru öðrum sérfræðingum til
aflestrar — Burns skrifar aftur á móti grein-
ar, sem ætlaðar eru öllum almenningi.
Hann hefur samið tvær bækur, sem fjalla
um tilfinningaleg vandamál, „ Vellíðan" (Fe-
eling Good) og „ Náin fengs/"(lntimate
Connections). Judy Eidelson, 31 gömul,
er sálfræðingur, veitti áðurforstöðu heilsu-
gæzludeildinni á rannsóknarstofnun dr.
Burns, en starfrækir núna sína eigin stofu
í Philadelphiu — hún er einnig fyrrverandi
nemandi dr. Aarons Beck.
Segja má, að á sviði hugrænnar sál-
fræðimeðferðar sé borgin Philadelphiu
orðin að sannkallaðri Mekka fyrir alla þá
sálfræðinga, sem gjarnan vilja kynna sér
aðra möguleika en þá sem felast í hefð-
bundinni sálfræðilegri meðferð. Sama gild-
ir um geðlækna, sem vilja bæta við þekk-
ingu sína, bæði á huglægum sviðum og
I um starfsemi heilans yfirleitt. Og við þessa
starfsemi í Philadelphiu binda einnig fjöl-
margir sjúklingar, sem ekki hefur tekizt að
komast yfir þunglyndi og vinna bug á
vonleysis- og kvíðatilfinningum, miklar
vonir um bata.
Nagandi ótti og kvíói
„Sérstök einkenni sjúklegrar, viðvarandi
kvíðatilfinningar er alltaf varnarleysistilfinn-
ing, sem menn eru auk þess haldnir," segir
dr. Aaron Beck. „Sú hætta, sem menn
óttast, kann að vera sálræn: Hættan á að
vera niðurlægður, hættan á að takast ekki
að ávinna sér réttmæta viðurkenningu í
augum annarra, hættan á að vera afneitað,
að vera einn og yfirgefinn af öðrum, og
svo hættan á að manni verði á að sýna
einhvern veikleika, eitthvaö sem ekki er
viðeigandi. En sú hætta, sem menn óttast
að liggi einhvers staöar í leyni, getur líka
varðað líkama manns. Maður, sem þjakað-
ur er af kvíða yfir því, að áköf geöshræring
eða andlegt uppnám, sem hann kemst
stundum í, kunni að tákna að hann eigi
orðið við einhvers konar sálfræðilegt
vandamál að stríöa, lendir við það úr eðli-
legu andlegu jafnvægi. Hann kann líka að
óttast, að hann gangi með einhvern hræði-
legan sjúkdóm eða sé í þann veginn aö fá
hjartaáfall eða heilablóðfall. Stundum
endurspeglar þó kvíðinn raunverulega
hættu, sem yfir vofir, eins og reyndin er í
tilviki konu nokkurrar, sem haldin er stöð-
ugum ótta við að morðóður eiginmaður
hennar kunni að drepa hana. I nútíma þjóð-
félögum brýzt þessi óttatilfinning þó oft út
á annan og öndverðan hátt — konan bregst
við eins og eiginmaður hennar sé sífellt
að sýna lit á að vilja drepa hana, en
maöurinn bregst á hinn bóginn við þessum
kvíða konunnar á þá lund, að honum finnst
nánast eins og hann gangi sífellt á
strengdri línu, án þess að hafa nokkuð
öryggisnet að treysta á."
Til þess að skilja til hlítar, hvernig þeim
tengslum er varið, sem eru á milli hugar
og líkama, þegar sjúkleg kvíðatilfinning
nær tökum á manni, er gott að leiða hug-
ann að venjulegri tilurð og forsögu agora-
phobiu eða víðáttufælni — en það er sjúk-
legur ótti við víðáttumikil bersvæði, jafnt í
bókstaflegum skilningi sem í yfirfærðri
merkingu.
AA vera á andlegum ver-
gangi
í flestum tilvikum á agoraphobía rætur
sínar að rekja til skyndilegs, þungbærs
ástvinamissis eða til einhvers þess konar
átakanlegs atburðar eða atviks, sem reynt
hefur til hins ýtrasta á taugar viðkomandi
og hefur varanlega veikt tilfinningalegar
og líkamlegar varnir þess einstaklings, sem
+
t