Morgunblaðið - 26.10.1986, Blaðsíða 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 1986
Samar hafa lifað af afurðum hreindýra sinna frá alda öðli.
Geislavirknin frá Chemobyl
stofnar menningn
og afkomu sama í hættu
Geislavirknin vegna
Chernobyl-slyssins í Sovétríkjunum
hefur valdið miklu tjóni í
Skandinaviu. Nú hafa menn betra
tækifæri til þess að gera sér grein
fyrir skaðanum, þar sem sex
mánuðir eru liðnir frá slysinu þótt
ekki séu öll kurl enn komin til
grafar. Því hefur verið slegið fram
að beint tjón af völdum
geislavirkninnar í Svíþjóð sé á
ársgrundvelli um hálfur milljarður
sænskra króna. Vísindamenn við
landbúnaðarháskólann sænska í
Uppsölum hafa reiknað út að
fyrirsjáanlegt fjón sé um einn
milljarður sænskra króna.
nginn einn hópur fólks hefur orð-
ið eins illa úti af þessum sökum
og samar. Þegar geislavirka
regnið féll í apríllok voru hrein-
dýr þeirra að sjálfsögðu úti á
beit, eins og þau eru árið um kring, en
bændur höfðu enn húsdýr sín inni á fóðrum
sem voru varin í geymslum. Skófir, mosar
og kjarrgróður, sem hreindýrin nærast á,
taka til sín og halda miklu magni af hinu
hættulega geislavirka efni cesium 137, eink-
um vegna þess að þessar jurtir eru kalsíum-
snauðar. Kalsíum vinnur gegn þessu
geislavirka efni sem talið er að valdi krabba-
meini. Mælst hafa allt að 40.000 becquerel
af cesium 137 í einu kflói af þeim gróðri,
sem hreindýrin nærast af, en þau éta rúmt
hálft kfló á dag. í hreindýrakjöti frá þeim
svæðum sem verst hafa orðið úti, þ.e.a.s.
Vásterbotten og Jámtland, hafa mælst á
milli 1.000 og 15.000 becquerel í kg, en
hámark þessa efnis í fæðutegund má vera,
samkvæmt lögum, 300 becquerel í kg. I
Svíþjóð er hreindýrastofninn nú um 250.000
dýr og um helmingur þeirra hefur sýkst af
geislavirkni.
Haustslátrun til ónýtis
Þessar staðreyndir blöstu vð þegar sum-
arslátrun hófst hjá sömunum og ollu þær
miklum ugg og skelfíngu meðal þeirra.
Hreindýrakjöt er aðaluppistaðan í fæðu
þeirra. Þeir hafa bjargað sér hingað til á
birgðum frá síðastliðnu hausti, en þær eru
nú að ganga til þurrðar og samamir neyð-
ast því til að kaupa matvörur í auknum
mæli í verslunum, dósamat, pylsur og svína-
kjöt, sem þeim fínnst vera mannamatur.
Þegar það við bætist að ýmsar aðrar fæðu-
tegundir sem samamir neyta, svo sem ber,
fískur og villibráð, hafa einnig orðið fyrir
geislavirkni er ljóst að hér er um miklar
búsifjar að ræða sem gætu grafíð undan
lífsstfl samanna þegar til lengdar lætur.
En þetta var ekki það versta. Markaður
fyrir hreindýrakjöt er nú nánast enginn.
Fólk er hætt við að kaupa það, jafnvel þótt
strangt gæðaeftirlit sé. Samamir vildu held-
ur ekki láta kjöt á markaðinn sem væri
skemmt, vegna þess að það mundi koma
óorði á kjötið, sem erfítt yrði að afmá þeg-
ar stofninn yrði laus við geislavirkni, hvenær
svo sem það yrði. Það var ljóst að ef ekki
kæmi til stórfelldra aðgerða og stuðnings
frá hendi hins opinbera mundi stór hluti
samabyggðarinnar leggjast í auðn.
Aðalsláturtíð samanna er í nóvember. Þá
er slátrað um 30.000 dýmm en fyrirsjáan-
legt var að nú og næstu ár yrði þetta kjöt
verðlaust. Það lá beinast við að fleygja því
öllu, urða skrokkana og moka yfír með jarð-
ýtum. Oft hefur sorfíð að þeim sömum, sem
byggja allt sitt á hreindýrarækt, en þetta
virtist vera endanlegur dauðadómur þeirra
sem sérstaks þjóðarbrots sem aðgreinir sig
frá meirihlutanum. Menning samanna hefur
einmitt verið lífseigust meðal þeirra sem
hafa hreindýrarækt að aðalatvinnu, en það
er nú minna enn helmingur samanna. Hrein-
dýrið gefur ekki aðeins af sér þær efnislegu
lífsnauðsynjar, sem samaíjölskyldan þarf til
að framfleyta lífínu, heldur er það tákn
samans og stolt. Á því byggist lífsstíll hans,
búseta, búskapur og sjálfsmynd. Að sjá
dýrunum slátrað til einskis gagns og rutt
ofan í fjöldagrafír var því eins og að sjá
endalok eigin menningar.
Ráð til úrbóta
Ýmsar hugmyndir voru á lofti um það
hvemig ætti að bregðast við þessum vanda
og bjarga lífsafkomu samanna. Það tekur
a.m.k. fímm ár þangað til geislavirku efnin
hafa horfið úr skrokki sýktu dýranna. Sú
hugmynd kom fram að láta þau lifa þann
tíma og bíða og fresta slátrun. Þessi hug-
mynd er þó ekki talinn raunhæf vegna þess
að beitiland er takmarkað og hjarðimar
yrðu of stórar. Þá var því slegið fram að
flytja skyldi hin sýktu dýr yfír á beitar-
svæði, sem ekki hafa orðið fyrir geislavirku
rigningunni, en það er einnig talið óhugs-
andi kostnaðarins vegna. Þá var talað um
að gefa þeim aðflutt fóður og kalciumbætt-
ar fóðurblöndur. Það sem varð ofan á var
að slátra skyldi eins og vanalega en allt það
kjöt, sem væri með of mikla geislavirkni,
skyldi notað í loðdýrafóður en ríkið borgar
sömunum það sem á vantar þannig að þeir
eiga ekki að skaðast flárhagslega. Andlega
hafa þeir þó sennilega margir hveijir beðið
óbætanlegt tjón vegna geislunarinnar. Ekki
er talið líklegt að ungt fólk meðal sama líti
á hreindýrarækt sem aðlaðandi atvinnuveg
eftir það sem gerst hefur, en það hefur
vantað ungt fólk til að taka við af þeim eldri.
Uppruni sama
Samar eru ein greinin af hinum svo-.
nefndu frumbyggjum. Talið er að þeir hafí
lifað af síðustu ísöld á norðurslóðum og
búið í Lapplandi í meira en 10.000 ár. Síðar
komust þeir í snertingu við fínnsk-uríska
þjóðflokka sem höfðu áhrif á mál þeirra.
Það er í raun og veru erfítt að segja ná-
kvæmlega hversu margir þeir eru, það fer
eftir því hvemig reiknað er. Þeir hafa bland-
ast töluvert saman við það fólk, sem síðar
kom, og hæpið er að nota líkamleg ein-
kenni sem mælikvarða. Töluvert margir
hafa tekið upp fasta búsetu og stunda nú
fiskveiðar og landbúnað, en oft hafa þeir
veiðiskap og hreindýrarækt í hjáverkum.
Oftast er tungumálið notað sem viðmiðun
og einnig hveijir vilji telja sig til sama. Með
þeirri viðmiðun má gera ráð fyrir að þeir
séu um 35—55 þúsund. í aldaraðir hafa
sterkari kynstofnar á hærra tæknistigi
þjarmað að sömunum og skattlagt þá. Har-
aldur hárfagri Noregskonungur kom t.d. á
einokunarverslun við samana.
Tóku seint krístni
Samamir héldu sínum sérstöku trúar-
brögðum nokkuð lengi eftir að Skandinavar
voru almennt orðnir kristnir. Lífshættir
samanna gerðu það að verkum að það var
ekki auðvelt að koma á reglulegri kirkjuskip-
an og safnaðarlífi meðal þeirra. 17. og 18.
öldin var tímabil galdrabrenna og þá var
þjarmað að sömunum. Þá gat það verið
hættulegt fyrir þá ef það varð uppvíst að
þeir stunduðu kukl og særingar, en kjaminn
í trúarbrögðum þeirra var hinn svokallaði
sjamanismi sem byggist á því að seiðmaður-
inn kemst í trans og fær þá yfimáttúrulega
hæfileika til að ferðast um hulda heima og
gefa góð ráð.
Galdratrommumar voru mikilvægt tæki
til að koma töframanninum í trans. Um 70
slíkar hafa varðveist á söfnum víðsvegar
um heim. Þær eru skreyttar merkilegum
táknum sem eru í senn trúarleg og einskon-
ar almanak samanna er þeir lesa upphaf
sitt, goðsagnir um ættfeður og hlutdeild
æðri máttarvalda í örlögum þjóðflokksins.
Trúboðar gengu hart fram um að útrýma
gömlu trúnni og varð nokkuð vel ágengt.
Oft var trúboðið liður í því að stjómvöld
vildu ná yfírráðum á landsvæðum samanna
og semja þá að siðum og háttum samfélags-
ins í heild. Þó vom undantekningar á þessu.
Læstadianisminn — vakn-
ing meðal samanna
Presturinn Levi Læstadius, sem kom af
stað áhrífamikilli kristilegri vakningu meðal
sama, hafði samúð með þeim og tók afstöðu
með hagsmunum þeirra. Hann vakti at-
hygli yfirvalda á þeim rangindum, sem þeir
voru beittir, og talaði máli þeirra. Hann
vildi að mál þeirra yrði viðurkennt og krafð-
ist þess að prestar og embættismenn, sem
gegndu embættum á landsvæðum þeirra,
kynnu tungu þeirra. Lýsingar hans og grein-
argerðir eru einhverjar traustustu heimildir
um samana og lifnaðarhætti þeirra í upp-
hafí 19. aldar. Læstadius var sjálfur af
samaættum og skildi menningu þeirra og
samheldni ættanna. Boðun hans og safnað-
arstarf tók mið af aðstæðum og var hún
mjög tilfínningakennd og vakti samkennd
þeirra og styrkti samheldnina inn á við.
Vakningin, sem við hann var kennd, var
öðrum þræði mótmælahreyfing gegn yfír-
ráðum valdastéttanna og embættismann-
anna. Það hafði sífellt verið þjarmað að
sömunum og þeir höfðu hrakist lengra inn
í óbyggðir vegna þess að beitilönd þeirra
og veiðisvæði voru tekin undir landbúnað.
Baráttan um beitilöndin
Upphaflega byggðist afkoma samanna
eingöngu á veiðiskap. Hreindýrin voru villt
veiðidýr. Það var mikil eftirspurn eftir skinn- ■
um veiðidýra við hirðir Evrópu og þegar
kom fram á seinni hluta miðalda og hart
var gengið að veiðisvæðum samanna. Við
Hreindýrin voru fyrír samana það sem
sauðkindin og hesturinn samanlagt voru fyrír
íslendinga hér áður fyrr. Þessi mynd birtist
fyrst í bók um samana eða lappanna „Lapponia'
sem út kom áríð 1673.