Morgunblaðið - 10.07.1988, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10. JÚLÍ 1988
Pltirgi Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, BjörnJóhannsson, ÁrniJörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri BaldvinJónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 70 kr. eintakið.
Rauðu strikin
að hefur verið fátítt að
undanfömu, að jákvæðar
fréttir berist af efnahagsmál-
um. Yfirleitt hafa þær upplýs-
ingar, sem komið hafa fram
bent til þess, að fremur stefndi
niður á við. Nú er hins vegar
komið í ljós, að þrátt fyrir
gengisbreytinguna í maímán-
uði halda rauðu strikin svo-
nefndu í flestum kjarasamn-
ingum, sem gerðir voru í vetur
og vor. Það þýðir, að hækkun
framfærsluvísitölu hefur ekki
orðið meiri en þar var gert ráð
fyrir. Þessum tíðindum ber að
fagna. Þau gefa vonir um, að
þrátt fyrir allt sé einhver von
til þess að hemja verðbólgu-
vöxtinn.
Þorsteinn Pálsson, forsæt-
isráðherra, segir í Morgun-
blaðinu í dag, að þetta sýni,
að okkur hefur ekki hrakið
af leið. Verðlækkun á fiskaf-
urðum erlendis á undanföm-
um mánuðum hefur komið illa
við þjóðarbúið en nú er hugs-
anlegt, að verðmeiri dollar
verði til þess að bæta þann
tekjumissi upp að einhverju
leyti. Þetta tvennt, staða doll-
ars og sú staðreynd, að rauðu
strikin héldu, þrátt fyrir geng-
islækkunina í maí skapar
ríkisstjóminni viðspymu og
veitir henni svigrúm.
Guðmundur J. Guðmunds-
son, formaður Dagsbrúnar,
sagði í viðtali við Morgun-
blaðið í gær, að „friðurinn
yrði örugglega úti í nóvem-
ber“ (!). Guðmundur J. gaf
svipaðar yfírlýsingar í öðrum
fjölmiðlum. Getur það verið,
að formaður Verkamannafé-
lagsins Dagsbrúnar hafi orðið
vonsvikinn yfír því, að rauðu
strikin héldu? Skiptir það öllu
máli nú, þegar þessi áfangi
hefur þó náðst að koma því á
framfæri, að launakerfi þjóð-
arinnar springi örugglega í
loft upp í nóvember? Það er
úreltur hugsunarháttur af
þessu tagi, sem hefur átt sinn
þátt í, að verkalýðshreyfingin
hefur misst þau áhrif, sem
hún hafði, undir forystu mikil-
hæfra verkalýðsforingja á
borð við Hannibal Valdimars-
son og Bjöm Jónsson. Guð-
mundur J. Guðmundsson tók
mikla áhættu í sínu félagi sl.
vetur við gerð kjarasamninga
með svipuðum hætti og fyrr-
nefndir verkalýsforingjar
gerðu oft. Hann ætti fremur
að vinna að því að trýggja
árangur þeirra samninga en
ganga fram með vígorð eins
og hann hefur nú gert.
Það eru blikur á lofti í efna-
hags- og atvinnumálum okkar
Islendinga. Við emm að
sökkva í erlent skuldafen. En
þegar jákvæð tíðindi berast
eins og nú, er ástæða til að
fagna þeim og nota þá hag-
stæðu þróun þjóðinni til fram-
dráttar. Það á við um verka-
lýðsforingja, ekki síður en
aðra - og fjölmiðla raunar
einnig.
Olíuverzlun
á að vera
frjáls
Olíufélögin hafa farið fram
á umtalsverða hækkun á
olíuverði. Af því tilefni sagði
Kristján Ragnarsson, formað-
ur LIÚ, í samtali við Morgun-
blaðið í gær: „Það er talað
um, að við útvegsmenn eigum
að hagræða og gera betur,
en okkur finnst, að það megi
einnig ætlast til, að þessir
aðilar geri betur og að þeir,
sem hafa grætt á þjónustunni
við þennan atvinnuveg alla
tíð, taki einhvern þátt í erfið-
leikunum með okkur núna,
þegar verð fellur á mörkuðun-
um. Menn verða einhvers
staðar að spyma við fótum
gegn því, að þessi þjónusta
geti endalaust yfirfært allar
verðhækkanir yfír á okkur.
Þeir gætu til dæmis frestað
einni eða tveimur nýbygging-
um á benzínstöðvum.“
Þetta er rétt hjá Kristjáni
Ragnarssyni. Um leið oggerð-
ar eru kröfur til útgerðar og
fískvinnslu um róttæka end-
urskipulagningu í atvinnu-
greininni er full ástæða til að
gera slíkar kröfur til annarra.
Olíuverzlun á íslandi er staðn-
að fyrirbæri, sem engin breyt-
ing hefur orðið á í áratugi.
Þar kemst engin raunveruleg
samkeppni að. Ekki er hægt
að sjá, að olíufélögin hafi
nokkurn áhuga á að komast
úr þeim sérkennilegu viðskipt-
um, sem við höfum átt við
Sovétmenn í olíukaupum.
Sennilega verða Sovétmenn á
undan okkur til þess að krefj-
ast breytinga á þessum við-
skiptaháttum!
Það er tímabært að höggva
á þennan hnút og gefa olíu-
verzlun frjálsa á Islandi, eins
og annan innflutning. Eftir
hverju er að bíða?
Gagnrýni um bókmenntir
og aðrar listgreinar hef-
ur lengi verið umdeild —
og gagnrýnd! Þeir, sem
verða að leggja verk sín
undir dóm gagnrýnenda
eru oft ósáttir við niður-
stöðu þeirra. Þeir verða
líka óánægðir, ef gagnrýnendur fjalla ekki
um verk þeirra. Stjómendur dagblaða
verða þess stundum varir, að listamenn
telja gagnrýnendur ekki hafa nægilega
þekkingu eða menntun til þess að taka
að sér gagnrýni. í sumum tilvikum er
mjög erfitt að fá gagnrýnendur til starfa
vegna þess, að þeir telja sig verða fyrir
miklu aðkasti frá umhverfi sínu.
Nýlega var hér á ferð tónlistargagnrýn-
andi bandaríska dagblaðsins The New
York Times, Will Crutchfield. Hann skrifar
gagnrýni um tónlist í blað sitt nær dag-
lega. Sl. þriðjudag birtist viðtal við hann
hér í Morgunblaðinu. Fróðlegt er að kynn-
ast viðhorfi hans til gagnrýni. Hann segir
m.a.: „Almenn gagnrýni beinist að kjarna
verksins, sem var flutt, en svo er líka
hægt að fjalla um bakgrunn þess og þá
er hægt að fara víða og ágætt, ef það er
gert að einhverju leyti í blaðagagnrýni.
En forsendur mínar sem blaðamanns eru
fyrst og fremst að skila gagnrýni um tón-
leika þannig, að áhugafólk, sem var ekki
viðstatt, fái hugmynd um, hvort það hefði
orðið sammála niðurstöðum mínum eða
ekki. Með þessu á ég við, að gagnrýnand-
inn verður að gefa áhugasömum lesendum
einhveija hugmynd um, hvað hann heyrði
— og svo hvaða skoðun hann hefur á því,
sem hann heyrði, en halda þessu tvennu
aðskildu.
Til þess, að þetta takist er nauðsynlegt
að setja inn nóg af staðreyndum. Ef not-
ast er við almennar fullyrðingar verða þær
að vera nákvæmar. Leitast við að sýna
hlutdrægni, einhliða sjónarmið og fordóma
sína, fremur en að reyna að fela þá. Þá
geta þeir, sem eru ekki sammála, skilið
forsendurnar, sem liggja að baki þeim
skoðunum, er koma fram í gagnrýninni.
Að vissu leyti er gagnrýni ekki byggð
á staðreyndum, heldur snýst hún að mestu
um það að dæma. En fyrir áhugafólk er
hægt að skrifa svo, að gagnrýni sé skýr
og hlutlaus, svo það fái hugmynd um,
hvað þama fór fram. Það dugir ekki að
segja, að manni hafi fallið eitthvað vel,
eða nötrað af vanþóknun. Ef sagt er, að
eitthvað hafi verið spilað of hratt, þá þarf
að gefa hugmyndir um hratt miðað við
hvað. Það snýst allt um að gefa upp á
hvaða forsendum maður hefur myndað sér
þá skoðun, sem er sett fram.“
Það er fyllsta ástæða til að vekja at-
hygli á þessum sjónarmiðum tónlistar-
gagnrýnanda The New York Times. Þau
sýna, að hann gengur til þess verks, sem
hann hefur tekið að sér af mikilli alvöru
og hefur hugsað mjög rækilega um það,
hvemig standa eigi að gagnrýni. Það skipt-
ir t.d. miklu máli, þegar harður dómur er
felldur að útskýra fyrir lesandanum hveij-
ar forsendumar eru. Annars er hætta á
því, að gagnrýnandi verði sakaður um
sleggjudóma.
Það er mikið ábyrgðarstarf að taka að
sér að skrifa gagnrýni. Þegar fjallað er
um verk annars fólks, sem mikil vinna
hefur verið lögð í, er ekki við hæfi að
umgangast slík verk öðru vísi en af fullri
alvöru, jafnvel þótt þau’ falli gagnrýnanda
ekki i geð. Það er því réttmætt að gera
strangar kröfur til gagnrýnenda og ekki
síður til stjórnenda dagblaða um val á
gagnrýnendum. í fyrrnefndu viðtali Morg-
unblaðsins við Will Crutchfield fjallar hann
nokkuð um tilgang gagnrýni og þau áhrif,
sem hún getur haft.
Hann segir m.a.: „Umræður um listir
hafa alltaf verið hluti af því andsvari, sem
listir kalla á, hluti af því að upplifa list.
Gagnrýni er því fyrst og fremst skipulögð
umræða um fyrirbærið, sprottin upp af
löngun til að hugsa og ræða um viðbrögð,
sem listin kallaði fram. En gagnrýni þarf
að vera nógu vönduð til að næra tónlist-
arlífið, með því að halda á lofti góðum
fyrirmyndum og fordæmum, ræða kost og
löst að dómi gagnrýnandans og yfirleitt
að skerpa þá umræðu, sem sprettur af
tónlistarflutningi. Svo á gagnrýni að
þroska smekk bæði áheyrenda og flytjenda
... Vönduð, jákvæð gagnrýni eflir tónlistar-
fólk vafalaust. Neikvæð, en vönduð gagn-
rýni, fær hugsandi tónlistarfólk kannski
til að hugsa sinn gang. I raun gerist það
kannski aðeins í tvö skipti af fimmtíu, en
það er líka gott.“
Umræður um vexti
Fyrir nokkrum árum snerust umræður
um vaxtamál mjög um þá staðreynd, að
lánskjaravísitalan hækkaði mun meira en
kaupgjald. Afleiðingin var sú, að fjölmarg-
ir launþegar stóðu frammi fyrir greiðslu-
byrði, sem þeir réðu engan veginn við og
stöðugt gekk á eignir þeirra. Gerðar voru
sérstakar ráðstafanir á sínum tíma til þess
að veita þessu fólki aðstoð. Nú er nokkuð
langt síðan þessar umræður féllu að mestu
niður. Ástæðan er væntanlega sú, að dæm-
ið hefur snúizt við. Á síðustu misserum
hefur kaupgjald hækkað meira en láns-
kjaravísitalan.
Á sama tíma og ástandið hefur lagast
hjá launþegum, hefur það versnað hjá at-
vinnurekendum. Þeir horfast nú í augu
við umtalsverðan samdrátt í efnahagslíf-
inu. Fjölmörg íslenzk fyrirtæki búa yfír
litlu eigin fé, hafa lengi verið rekin á lán-
um og þegar hvort tveggja gerist í senn
að raunvextir umfram verðtryggingu
hækka og samdráttur verður í atvinnulíf-
inu, komast fyrirtækin í svipaða aðstöðu
og launþegar fyrir nokkrum árum: Þau
standa ekki undir greiðslum af lánum.
Þetta er væntanlega skýringin á því,
að atvinnurekendur hafa nú frumkvæði
að umræðum um vaxtastefnuna og láns-
kjaravísitöluna. Enn er beðið eftir niður-
stöðum nefndar, sem viðskiptaráðherra
skipaði, til þess að gera tillögur m.a. um
endurskoðun á lánskjaravísitölunni. Félag
íslenzkra iðnrekenda hefur lagt fram til-
lögur um gengistryggingu lána og aðrar
ráðstafanir til þess að auðvelda fyrirtækj-
um að standa undir lánum.
Ein hugmyndin, sem bæði iðnrekendur
og aðrir hafa reifað að undanförnu, er sú,
að fyrirtækin fái heimild til þess að taka
lán, bæði tjárfestingarlán og rekstrarlán,
á erlendum markaði. Talsmenn þessarar
hugmyndar segja, að hún mundi leiða til
aukinnar samkeppni milli bankanna, þar
sem íslenzku bankarnir yrðu að keppa við
erlendu bankana og að þessi samkeppni
mundi þrýsta vöxtunum niður. Þessi hug-
mynd lítur vel út á pappírnum.
Það er hins vegar skoðun bankamanna,
sém höfundur Reykjavíkurbréfs hefur rætt
við, að í raun yrði ekki um slíka sam-
keppni að ræða og að þessi viðskipti mundu
ekki hafa nokkur áhrif í þá átt að lækka
vexti. Bankamennirnir segja, að ástæðan
sé sú, að einungis örfá íslenzk fyrirtæki
mundu teljast gjaldgeng í viðskiptum við
erlenda banka. Að þeirra dómi er fíár-
hagur flestra íslenzkra fyrirtækja þannig,
að þau mundu ekki teljast lánshæf í við-
skiptum við erlenda banka. Að einhveiju
leyti sé ástæðan sú, að allt aðrir viðskipta-
hættir tíðkist milli fyrirtækja og banka
erlendis en hérlendis og íslenzk fyrirtæki
séu ekki tilbúin til að eiga viðskipti við
banka á þeim nótum.
Nú er ekki ólíklegt, að íslenzk atvinnu-
fyrirtæki mundu á nokkrum tíma aðlaga
sig kröfum erlendra viðskiptabanka til
þess að geta átt við þá viðskipti og losnað
undan jámhæl bankanna hér. Og út af
fyrir sig má segja, að þar með væri þeim
tilgangi náð, að fijálsari viðskipti milli
landa á lánamarkaði mundu stuðla að end-
urskipulagningu og umbótum í atvinnulífi
okkar. Það er eftirtektarvert, að í ýmsum
efnum leita menn leiða til þess að tryggja
aðhald utanlands frá í því skyni að koma
hér á bæði umbótum og auknum aga. Til-
lögur um að tengja krónuna evrópskri
mynteiningu eru byggðar á sömu rökum:
þ.e. að þá gætum við ekki lengur fellt
gengi krónunnar að eigin geðþótta. Ein-
hveijir munu vafalaust líta á þessar hug-
myndir, sem merki þess, að við séum að
byija að gefast upp við að stjórna eigin
málum — aðrir, að þær séu einfaldlega í
öö^l UUl .U1 -----------
__________MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 10! JÚLÍIWS'__31
REYKJAVÍKURBRÉF
Laugardagur 9. júlí
Morgunblaðið/Einar Falur
samræmi við sívaxandi samstarf og sam-
skipti þjóða í milli og að við séum ekki
frekar að afsala okkur sjálfstæði okkar
en þær Evrópuþjóðir aðrar, sem tengjast
ECU.
Fjármálakerfið
gagnrýnt
Umræður um vaxtamál tengjast því, að
bæði stjórnmálamenn og atvinnurekendur
beina spjótum sínum í auknum mæli að
bankakerfinu og telja, að í úreltum starfs-
háttum þess sé að finna skýringu á marg-
víslegum vanda atvinnuveganna. Dæmi
um þessa gagnrýni er að fínna í ræðu
Víglundar Þorsteinssonar, formanns Fé-
lags íslenzkra iðnrekenda á ársþingi sam-
takanna í maímánuði sl. Hann sagði m.a.:
„Almennt verður það að segjast um
íslenzka bankakerfið, að það virðist þungt
og dýrt í rekstri og þarfnast mikils vaxta-
munar inn- og útlána til að standa undir
kostnaði. Vaxtamunur í bankakerfínu hér
er með því hæsta, sem þekkist í heiminum.
Til viðbótar miklum vaxtamun gera ýmis
úrelt vinnubrögð hjá bönkunum það að
verkum, að heildarfjármögnunarkostnaður
fyrirtækjanna verður ennþá meiri en
vaxtamunurinn sjálfur segir til um. Ein-
föld dæmi þessu til skýringar eru
skammtímafjármögnunarformin, sem not-
uð eru til fjármögnunar sem í eðli sínu
eru langtímafjármögnun. Sem dæmi um
þetta má nefna afurðalánafjármögnun til
útflutnings- og samkeppnisiðnaðar, þar
sem verið er að framlengja sama láninu í
öllum meginatriðum á 14-30 daga fresti
og krefja um þóknun til viðbótar vöxtum
í hvert sinn, þannig að raunverulegur fjár-
magnskostnaður fyrirtækjanna hleypur
upp um 4-6% á ári til viðbótar raunvaxta-
stigi viðkomandi lánaforms ... Mörg önnur
atriði koma hér til athugunar í sambandi
við beitingu raunvaxtastefnunnar. Þannig
er t.d. eðlilegt að spyija, hvort ekki sé
rétt að breyta vaxtaákvörðunum þannig,
að svigrúm banka- og lánasjóða til fyrir-
varalausrar hækkunar á vöxtum eldri vísi-
tölubundinna útlána verði takmarkað en
vextir á nýjum útlánum breytist örar og
meira en nú er. Til þess geta legið
margvísleg rök, sem of langt mál er að
telja upp hér. í því sambandi má þó nefna
betra öryggi lántakenda varðandi fjárfest-
ingarákvörðun."
Eitt svar bankanna við gagnrýni af
þessu tagi er t.d. það, að þeir hafi leitazt
við að minnka vaxtamun milli innlána og
útlána með því að hækka í þess stað þjón-
ustugjöld bankanna, en tilraunir í þá veru
hafi á köflum verið stöðvaðar m.a. vegna
hótana alþingismanna um lagasetningu til
þess að koma í veg fyrir slíkar hækkanir!
Annar þáttur í gagnrýni stjórnmála-
manna og atvinnurekenda á bankakerfið
og þá sérstaklega á ríkisbankana er, að
fjárfestingar þessara aðila hafi á undan-
förnum árum verið alltof miklar og of
mikið lagt í fasteignakaup og nýbygging-
ar. I samtölum við höfund Reykjavikur-
bréfs hafa bankamenn sjálfír talið, að þá
beri fyrst og fremst að gagnrýna fyrir
það, að hafa ekki komið í framkvæmd
hugmyndum um sameiningu og samruna
banka. Seinagangur -í þeim efnum sé
ámælisverður en ekki sum þeirra atriða,
sem nefnd hafa verið hér að framan.
Umræður af þessu tagi eru jákvæðar.
Þær stuðla að framförum. Þróaður pen-
ingamarkaður er forsenda blómlegs at-
vinnulífs. Þess vegna skiptir höfuðmáli,
að bankakerfinu takist að aðlaga starfsemi
sína breyttum tíma.
Viðskipti við erlendar
fjármálastofnanir
Flest bendir til þess, að innan tíðar verði
Islendingum heimilað að eiga viðskipti við
erlendar fjármálastofnanir. Geir
Hallgrímsson, Seðlabankastjóri, upplýsti í
viðtali við Morgunblaðið í gær, föstudag,
að bankinn hefði fyrir nokkru sent við-
skiptaráðherra tillögur um að heimila ís-
lendingum að kaupa erlend verðbréf skv.
ákveðnum reglum og útlendingum að
kaupa verðbréf hér. „Hér er ef til vill far-
ið hægt af stað, en það er varlegra þar
til við höfum náð betra jafnvægi í efna-
hagsmálunum,“ segir Geir Hallgrímsson.
Takmarkanir á fjármagnsmarkaði og
viðskipti með peninga milli landa eru með-
al síðustu leyfa af því haftaþjóðfélagi, sem
við bjuggum við. Með því að opna fyrir
viðskipti landsmanna á erlendum fjármála-
mörkuðum er t.d. verið að gera voldugum
sjóðum á borð við lífeyrissjóðina kleift að
ávaxta fé sjóðfélaga með öðrum hætti en
hér hefur tíðkazt. Kannski er mesti ávinn-
ingurinn þó sá, að smátt og smátt verðum
við knúin til að laga okkur að siðum og
háttum annarra þjóða í atvinnurekstri og
efnahagslífi. Miðað við tæplega hálfrar
aldar sögu lýðveldis okkar í efnahagsmál-
úm getur það ekki orðið annað en framför!
En margs er að gæta. Við eigum áreið-
anlega ekki marga menn, sem eru sérfróð-
ir í viðskiptum á fjármagnsmörkuðum er-
lendis. Það er auðvelt að tapa miklum fjár-
munum í slíkum viðskiptum. Þess er
skemmst að minnast, að fyrir allmörgum
árum fóru íslenzku tryggingafélögin að
taka þátt í endurtryggingum úti í heimi.
Þessar tryggingar virtust mjög hag-
kvæmar við fyrstu sýn og fyrstu árin
streymdu peningar í kassa tryggingafélag-
anna. Síðan snerist dæmið við. Bótakröf-
uraar streymdu inn, mörg félaganna töp-
uðu verulegum fjármunum á þessum við-
skiptum og nú eru þau sennilega flest, ef
ekki ÖII, hætt að taka þátt í slíkum endur-
tryggingum. Þó fór það svo, að eitt þeirra
félaga, sem þátt tók í þessum viðskiptum
varð gjaldþrota, en það var endurtrygg-
ingafélag samvinnuhreyfingarinnar. Talið
er, að það sé eitt stærsta gjaldþrot, sem
orðið hefur hérlendis.
Reynsla tryggingafélaganna sýnir, að
viðskipti á erlendum fjármagnsmörkuðum
geta verið sýnd veiði en ekki gefin. Þess
vegna er áreiðanlega mikilvægt að fara
hægt af stað, eins og Geir Hallgrímsson
segir og rasa ekki um ráð fram.
„Það er hins vegar
skoðun banka-
manna, sem höf-
undur Reykjavík-
urbréfs hefur rætt
við, að í raun yrði
ekki um slíka sam-
keppni að ræða og
að þessi viðskipti
mundu ekki hafa
nokkur áhrif í þá
átt að lækka vexti.
Bankamennirnir
segja, að ástæðan
sé sú, að einungis
örfá íslenzk fyrir-
tæki mundu teljast
gjaldgeng í við-
skiptum við er-
lenda banka. Að
þeirra dómi er
fjárhagur flestra
íslenzkra fyrir-
tækja þannig, að
þau mundu ekki
teljast lánshæf í
viðskiptum við er-
lenda banka.“