Morgunblaðið - 21.07.1988, Blaðsíða 10

10 B
MORGUNBLAÐIÐ, VIDSKIPn/AIVINNULÍF FIMMTUDAGUR 21. JÚLÍ 1988
Lánskjaravísitalan
Hverniggetur talnaruna
orðið svo umdeild?
eftir Gylfa Magnússon
vísitölur eru væntanlega í hugum flestra lítt spennandi fyrir-
brigði, þurrar talnarunar sem ekki virðast liklegar til að vekja áhuga
almennings og enn síður að fá menn til að rífast um þær opinberlega.
Samt er nú svo komið að vísitölur, og þá sérstaklega ein þeirra, lán-
skjaravisitalan, eru orðnar býsna algengt umræðuefni og hefur svo
verið um nokkurt skeið. Fyrr á þessu ári skipuðu ríkisstjómarflokkarn-
ir nefnd sem átti meðal annars að fjalla um notkun þessarar vísitölu
við verðtryggingu fjárskuldbindinga og hefur hún nú skilað áliti eins
og sagt var frá i Morgunblaðinu i gær.
Þróun lánskjaravísitölu og launa
1980 1981 1982 1983 1984
H»lmild: Kjararannsýknamalnd og Hagtðlur mánaðarlns
1985 1986
1-t i i l i
1987 1988
Morgunbiaötð / GM
Ársfjórðungslegar hækkanir
25%
20% .
15% .
10%
Lánslcjivavbitfa
Vlsitata heMartauna (ASl)
1981 1982
Haimild: Kjararannsóknanafnd og Hagtðlur mánaðanns
1—I—i—I
1988
Morgunbtaöió / GM
Lánskjaravísitalan er ekki gam- i
alt fyrirbrigði, hún var fyrst reikn-
uð út formlega í júní 1979 en í
aprfl það ár voru sett lög sem heim-
iluðu verðtryggingu spariQár og
lána. Fram að því átti almenningur
ekki kost á því að tryggja sparifé
sitt fyrir ágangi verðbólgu nema
með því að kaupa spariskírteini
rfldssjóðs sem voru fyrst verð-
tryggð árið 1964.
Útgjöld meðalfjölskyldu
Lánskjaravísitala er samsett úr
tveimur öðrum vísitölum, fram-
færslu- og byggingarvísitölu og
vegur sú fyrri tvöfalt á við þá síðari
i útreikningnum. Framfærsluvísi-
talan á að mæla breytingar á því
hvað dæmigerð íslensk Qölskylda
þarf að veija miklu fé til kaupa á
þeim vamingi sem hún neytir í
hveijum mánuði. Hefúr verið kann-
að á nokkurra ára fresti frá árinu
1939 í hvað meðalfjölskylda ver
því sem hún hefur til umráða. Hve
mikið fé þarf til að standa undir
þessum kaupum er áætiað út frá
mánaðarlegum verðkönnunum.
Byggingarvísitalan á að segja til
um breytingar á því hve mikið kost-
ar að reisa hús. Er miðað við
ákveðna tegund af fyölbýiishúsi.
Við útreikning á henni er meðal
annars stuðst við verð á byggingar-
efnum og kauptaxta iðnaðar-
manna.
Ætlunin með vísitölubindingu
inn— eða útlána er að tryggja að
þegar til dæmis lán er endurgreitt
nægi upphæðin sem lánveitandinn
fær til baka að frádregnum vöxtum
honum til að veita sér nokkum
veginn það sama og hann gat feng-
ið fyrir þá upphæð sem hann lán-
aði. Vextir umfram verðtryggingu
em umbun lánveitandans fyrir að
neita sér um að njóta þessara gæða
í einhvem tíma og á sama hátt
greiðsla lántakandans fyrir að fá
að njóta þess sem fékkst fyrir pen-
ingana á lánstímanum.
Lánskjaravísitölunni er þannig
ætlað að vera mælikvarði á hve
mikið verðlag breytist og áætla
hvemig lánsupphæðir eða innstæð-
ur þurfa að hækka (eða lækka) til
að rýma ekki að raunvirði. Þetta
virðist einfalt og við fyrstu sýn
ekki líklegt til að valda deilum.
Þó hafa nokkur atriði orðið
mönnum tilefni til gagnrýni á vísi-
tölubindingu lána. Vegna þess að
vísitalan er ekki reiknuð út nema
á mánaðarfresti og breytist því í
stökkum getur orkað tvímælis að
binda fjárskuldbindingar til mjög
skamms tíma við hana. Hefðu til
dæmis einhveijir samið sín á milli
um vísitölubundið lán 30. júní
síðastliðinn og það verið endur-
greitt daginn eftir hefði breyting
lánskjaravísitölunnar ein sér hækk-
að endurgreiðsluna um 5% þar eð
gildi lánskjaravísitölunnar hækkaði
um 5% á milli mánaðanna júní og
júIS. Þessi 5% hækkun á almennu
verðlagi og þar með rýmun á kaup-
mætti krónunnar varð þó ekki að-
faramótt 1. júlí heldur allan júní.
Þá hafa heyrst raddir gagnrýna
það að við útreikning lánskjaravS-
sitölunnar sé tekið tillit til hækkana
á öllum vömm, þannig að til dæm-
is hækkun á verði áfengis verði til
þess að öll útistandandi lán hækki.
Þessu hefur verið svarað með þvS
að benda á að ef verð á vömm eins
og áfengi hækkar nokkum veginn
jafnhratt og verð annarra vara
hefur það engin áhrif á gildi vísi-
tölunnar þegar til lengri tíma er
litið þótt það geti vaidið smásveifl-
um við útreikning hennar af o g tii.
Rætt um breytingar
„Það var kominn tími til að §alla
um verðtryggingu fjárskuldbind-
inga enda komin 10 ára reynsla á
hana,“ sagði Jón Sigurðsson við-
skiptaráðherra um tilefni þess að
skipuð var nefnd til að fjalla um
verðtryggingu fjárskuldbindinga
en nefndin skilaði áliti sfnu um
sSðustu helgi. Jón segist líta svo á
að ástæðan fyrir skipan nefndar-
innar hafi ekki eingöngu verið
áhyggjur manna af þvS sem kallað
hefur verið misgengi lána og launa
heldur vSðtækari.
„Nýtilkomið frelsi í vaxtamálum
breytir á ýmsan hátt forsendum
vaxtaákvörðunar en verðtrygging-
in kom fyrr til en sú skipan mála
sem ákveðin var í árslok 1986,“
sagði Jón.
Misgengi lána og launa
Það sem kallað hefur verið mis-
gengi lána og launa kemur skýrt
fram á meðfylgjandi skýringar-
myndum. Myndin sem ber yfír-
skriftina Þróun lánskjaravísitölu og
launa sýnir annars vegar hækkun
lánskjaravfsitölunnar og hins vegar
hækkun vlsitölu heildarlauna sem
Kjararannsóknamefnd tekur sam-
an og er mælikvarði á laun laun-
þega innan ASÍ. Til að gera ferlana
sambærilega eru báðar vísitölumar
hér settar á 100 í ársbyijun 1980.
Kjararannsóknamefnd hefur ekki
enn gefíð út tölur um launaþróun
á þessu ári og er því ferillinn fyrir
laun á þessu ári byggður á áætlun.
Fram til 1983 fylgjast ferlamir
nokkuð vel að en á því ári hækkar
lánskjaravísitalan talsvert örar en
vfsitala heildarlauna. Síðan hefur
lánskjaravísitalan undantekningal-
ítið hækkað hægar en laun og raun-
ar mun hægar síðustu tvö ár eins
°g glögglega sést á hinni myndinni
sem sýnir hve mikið vísitölumar
hafa hækkað á milli ársfjórðunga
frá 1981.
Þróunin árið 1983 kom sér skilj-
anlega illa fyrir þá sem voru að
greiða af verðtiyggðum lánum en
hagfræðingur sem Morgunblaðið
ræddi við benti á að vart væri
hægt að kenna vísitölubindingu
lána um ófarir þeirra. Benda mætti
á að ef svipað hefði gerst, þ.e. laun
hefðu lækkað, en verðbólga verið
lítil og vísitölubinding bönnuð
hefðu áhrifín orðið þau sömu fyrir
lántakendur.
Umræðu um lánskjaravfsitöluna
fylgir oftast tal um háa vexti en
eins og alkunna er hafa vextir á
íslandi breyst frá því að halda ekki
í við verðbólgu í það að skila spari-
fláreigendum góðri ávöxtun frá því
að leyft var að verðtryggja fjár-
skuldbindingar í lok sfðasta áratug-
ar. Þannig er nú hægt að kaupa
örugg skuldabréf með um 10%
raunvöxtum en árið 1974 rýmuðu
innstæður í bönkum um meira en
fjórðung á einu ári.
Egypskir vextir 250 f.Kr.
Ekkert er nýtt undir sólinni og
er umræða um háa vexti þar engin
undantekning. Þannig bönnuðu til
dæmis Egyptar þegar árið 250 fyr-
ir Krist að taka hærri vexti af fjár-
skuldbindinugum en um það bil
24% á ári. Vextir af láni á öðru
en peningum voru hins vegar
ákveðnir með lögum 50% án tillits
til lánstfma en það þætti víst flest-
um nútímamönnum rífleg ávöxtun
á skömmum tíma í engri verðbólgu.
Oldum saman bannaði kirkjan
kristnum mönnum að taka vexti.
Trú gyðinga bannaði þeim það aft-
ur á móti ekki og hafa verið leidd
rök að því að vextir greiddir gyð-
ingum hafí átt þátt í því að fólki
af öðrum trúarhópum var stundum
uppsigað við þá fyrr á öldum og
að enn eimi eftir af því. Raunar
er múslimum enn í dag bannað að
taka vexti samkvæmt Kóraninum.
Hvað sem vöxtum fyrr á öldum
líður er rétt að raunvextir hafa
ekki verið hærri á íslandi frá því
á þriðja áratuginum en vöruverð
lækkaði til dæmis um meira en
helming á árunum 1920 til 1927.
Við slíkar aðstæður þarf ekki háa
nafnvexti til að ávaxta sparifé, nóg
er að geyma seðlana undir koddan-
um.
Oft er rætt í sömu andránni um
vexti og verðbólgu. Samspilið á
milli vaxta, verðtryggingar og
verðbólgu er hins vegar ekki auð-
skilið. Dr. Guðmundur Magnússon,
prófessor í hagfræði, var spurður
um mat hans á áhrifum þess hve
algengt er að semja um verðtrygg-
ingu á íslandi og það hvort háir
vextir geti verið verðbólguhvetj-
andi.
„Þegar verðtrygging sparifjár
hófst fyrir um áratug var banka-
kerfíð að leggjast í rúst við bruna
sparifjár á báli verðbólgunnar,"
sagði Guðmundur. „Bankamir urðu
æ meiri skömmtunarskrifstofur í
kjölfar minnkandi fjárhagsspam-
aðar að tiltölu við þjóðarfram-
leiðslu. Verðtryggingin og nýlegt
vaxtafrelsi hefur náð þeim mark-
miðum að efla spamað og eyða
skaðlegum áhrifum verðbólgunnar
á sparifé. Þetta hefur haft í för
með sér hækkun raunvaxta en
hækkunin er ekki öll af þessum
rótum sprottin. Mikil þensla í þjóð-
félaginu lýsir sér í mikilli eftirspum
eftir lánsfé, verðbólgu og háum
vöxtum.
Sem kunnugt er hefur verð-
ttygging launa lengi verið við lýði
hér á landi í einni eða annarri
mynd og miklu lengur en verð-
ttyKífing fjárskuldbindinga. Ef
þjóðarframleiðslunni er skipt í
launatekjur og ijármagnstekjur eru
laun um tveir þriðju hlutar en ijár-
magnstekjur um þriðjungur henn-
ar. Þróun raunlauna er því miklu
þyngri á metunum en þróun raun-
vaxta þegar skýra á verðbólguna.
Það liggur í hlutarins eðli að
verðtrygging er ekki besta lausnin
á verðbólgunni, heldur fremur sú
næstbesta. Hún upprætir hana ekki
og getur torveldað aðlögun að
breyttum aðstæðum. Þetta fer
beinlínis eftir því hvaða markmið-
um þjóðfélagið vill ná varðandi
hagvöxt, verðbólgu, atvinnu og
tekjuskiptingu. Góð dæmi um það
hvemig vísitölubinding launa tor-
veldar aðlögun að breyttum að-
stæðum og veldur verðbólgu eru
olíuskellimir á síðasta áratug og
aflabresturinn 1982 til 1983. Allir
áttu að fá hærra kaup þótt þjóðin
yrði fátækari.
Vaxtafrelsið
Rökin fyrir vaxtafrelsi eru þau
að markaðurinn ráði ráðstöfun fjár
og lánsfé fari fremur til arðbær-
ustu verkefnanna en ella. Einnig
er hvatt til innlends spamaðar og
dregið úr þörfínni fyrir erlendar
lántökur. Þess vegna var með verð-
tryggingu og vaxtafrelsi vonast til
þess að hreinar verðbólgufjárfest-
ingar og svonefnd offjárfesting
minnkaði og hagvöxtur nyti góðs
af. Hins vegar mátti búast við því
að rekstrarfé^ fyrirtækjanna yrði
dýrara og að þessi hluti vaxta-
kostnaðar væri verðbólguhvetjandi
að því marki sem hann færi út í
verðlagið. En rekstrarfé er yfirleitt
aðeins lítill hluti fjárþarfar hvers
fyrirtækis.
Varðandi spuminguna um það
hvort verðtrygging fjárskuldbind-
inga og háir vextir valdi verðbólgu
er rétt að benda á það að verð-
bólga hefur þráfaldlega verið mikil
hér á landi þegar raunvextir hafa
verið lágir og engin verðtrygging
sparifjár verið fyrir hendi. Það er
því alls ekki rétt að það séu endi-
lega háir vextir sem valda verð-
bólgunni. Þessu er nánast öfugt
farið ef Iitið er yfír sögulegt sam-
band milli vaxta og verðbólgu.
Þess vegna gáfust menn upp á lág-
vaxtastefnu í hinum stóra heimi.
Eða hvað myndi gerast ef vextir
væru nú lækkaðir vemlega? Ætli
nokkur búist við öðm en að eftir-
spum eftir lánsfé myndi enn auk-
ast og verðbólga vaxa enn meira?
Ef við lítum á vextina sem hlut-
deild fjármagns í þjóðarframleiðsl-
unni eins og laun sem hlutdeild
vinnu, má halda því fram að lágir
vextir ýti undir kaupkröfur á
Iíðandi stund sem komi niður á
hagvextinum til lengri tíma vegna
ónógrar spariflármyndunar.
Við stöndum frammi fyrir því í
fyrsta skipti að þurfa að aðlaga
okkur aðstæðum, það er lækka
raungengi krónunnar til að ná jafn-
vægi í þjóðarbúskapnum, þegar
raunvextir láns^ár em jákvæðir
og meira að segja tiltölulega háir.
Osveigjanleiki í bæði kaupi og vöxt-
um gerir aðlögunina erfíðari en
ella. Sanngimissjónarmið mæla
með því að bæði launþegar og fjár-
eigendur leggi sitt af mörkurn."
Guðmundur segist því hlynntur
verðtryggingu flárskuldbindinga
sem leið til að forðast skaðlegar
afleiðingar verðbólgunnar. Verð-
tryggingin sé þó ekki lækning verð-
bólgunnar og geti jafnvel aukið
hana að vissu marki. Guðmundur
segist einnig aðhyllast vaxtafrelsi
til að tryggja sem mesta arðsemi
og framboð sparifjár.„Háum vöxt-
um á fijálsum fjármagnsmarkaði
ber hins vegar ekki að mgla saman
við verðtiyggingu," sagði Guð-
mundur. „Eg hallast að því að spa-
rifjáreigendur geti ekki gert kröfu
til þess að hafa allt sitt á þurru á
hveiju sem gengur í þjóðfélaginu
fremur en launþegar.
Ég vænti þess að innlánsstofn-
anir geti horfíð frá verðtryggingu
skammtímaskuldbindinga þegar
meira jafnvægi kemst á í efnahags-
málum. Rétt er að vekja athygli á
því í þessu sambandi að hlutafé og
eigið fé fyrirtækja er óverðtryggt
fjármagn. Þess vegna hafa fyrir-
tæki með tiltölulega mikið hlutafé
og góða eiginfjárstöðu meira svigr-
úm til að aðlaga sig breyttum að-
stæðum en þau sem treysta mikið
á lánsfé ef ekki er borgað með láns-
fénu.
En þótt raunvextir séu háir þýð-
ir það ekki að vaxtastefnan sé röng
heldur að menn hafa ekki breytt
hegðun sinni nægilega í samræmi
við hana og lögmál markaðarins
almennt. Enn eru gerðir óraun-
hæfir kjarasamningar. Enn fjár-
festa fyrirtæki um of í góðæri. Enn
safnar ríkissjóður og þjóðarbúið
skuldum eflendis.
En hvemig má það vera að menn
lúti ekki lögmálum markaðarins?
Er það af þvi að launþegar og fyrir-
tæki hafa ekki þurft að ábyrgjast
afleiðingar ákvarðana sinna og
gerðra samninga? Er það ekki
vegna þess að launþegar hafa ekki
þurft að óttast atvinnuleysi og fyr-
irtæki greiðsluþrot? Kemur það
alltaf á óvart að góðærinu Iinni?
Það að gera vextina að blóra-
böggli fyrir slæmri stöðu þjóðar-
búsins nú er að rugla saman orsök
og afleiðingu. Ástæðan fyrir því
að innlent lánsfé er dýrara en er-
lent um þessar mundir er sú sama
og fyrir því að verðbólgan er meiri
hér en í nálægum löndum. Hvort-
tveggja endurspeglar misvægi sem
ekki fær staðist til lengdar.
/